Prawo i jego źródła. wstęp historyczny II. Prawo rzymskie i tradycja romanistyczna III/ Jakub Urbanik

Transkrypt

1 Prawo rzymskie i tradycja romanistyczna III/ Prawo i jego źródła. wstęp historyczny II Jakub Urbanik Katedra Prawa Rzymskiego i Antycznego Wydziału Prawa i Administracji U.W.

2 Syllabus Pontyfikowie i narodziny jurysprudencji. Od pontyfików po prefeków praetorio: rola jurystów w tworzeniu prawa. Edykt i proces formułkowy iurisdictio i ius honorarium. Jak aequitas zmienia prawo (na przykładzie metus oraz własności bonitarnej). Urzędnicy, a tworzenie prawa: podsumowanie Inst. III 10 13, X 45, XI U podstaw I 4 7, II 2.2 Principles III

3 Lorem Ipsum Dolor Pontyfikowie i narodziny jurysprudencji

4 Pontyfikowie i wczesne prawo Rola pontyfików oznajmianie fas i ius kalendarz (dies fasti/nefasti) responsa/formularze czynności rytuały (prawne)

5 Pontyfikowie i wczesne prawo Rola pontyfików Historia Gneiusa Flaviusa ekstrapolacja? oznajmianie fas i ius kalendarz (dies fasti/nefasti) responsa/formularze czynności rytuały (prawne)

6 Pontyfikowie i transformacja rytuałów Przykłady procedura per legis actiones (pierwotny proces rzymski) mancipatio (sprzedaż/przekazanie władzwa nad szczególnie ważną dla Rzymian rzeczą (res mancipi)

7

8 Punkt wyjścia legis actio sacramento in rem

9 Punkt wyjścia legis actio sacramento in rem Adaptacja pontyfikalna

10 Punkt wyjścia legis actio sacramento in rem Adaptacja pontyfikalna

11 Punkt wyjścia legis actio sacramento in rem Adaptacja pontyfikalna Efekt: In iure cessio

12 Punkt wyjścia legis actio sacramento in rem sposób na odzyskanie odzyskanie rzeczy Adaptacja pontyfikalna Efekt: In iure cessio

13 Punkt wyjścia legis actio sacramento in rem sposób na odzyskanie odzyskanie rzeczy Adaptacja pontyfikalna Efekt: In iure cessio sposób na przekazanie rzeczy

14 Proces legisakcyjny legis actio -> postępowanie za pomocą rytuału (lex uroczyście wypowiedziane słowa) Organizacja procesu: dwie fazy In iure (ius: urzędnik jurysdykcyjny, król?): formalna, zrytualizowana kontrola roszczeń Apud iudicem (iudex: sędzia, współobywatel): postępowanie dowodowe, wyrok Postępowanie sądowe

15 Legis actio sacramento in rem G. IV 16: Jeśli procesowano się co do rzeczy, rzeczy ruchome i ożywione, które można było przynieść lub doprowadzić przed urzędnika, tak windykowano przed urzędnikiem: ten, który windykował, trzymał tyczkę, potem samą rzecz chwytał, na przykład niewolnika, i tak mówił: HUNC EGO HOMINEM EX IURE QUIRITIUM MEUM ESSE AIO SECUNDUM SUAM CAUSAM, SICUT DIXI, ECCE TIBI VINDICTAM IMPOSUI (oto oświadczam, że ten niewolnik jest mój wedle prawa Kwirytów, wedle swej przyczyny, tak jak powiedziałem, oto wobec ciebie nałożyłem nań laskę) i w tej chwili dotykał niewolnika tyczką. Jego przeciwnik podobnie mówił i czynił.

16 Legis actio sacramento in rem Skoro obaj dokonali windykacji, pretor mówił: MITTETE AMBO HOMINEM (zostawcie obaj niewolnika), oni wypuszczali. Ten, który najpierw windykował, tak drugiego zapytywał : POSTULO ANNE DICAS QUA EX CAUSA VIDICAVERIS (żądam, byś powiedział z jakiej przyczyny windykowaleś). Ów odpowiadał IUS FECI SICUT VINDICTAM IMPOSUI (wykonałem prawo tak, jak nałożyłem laskę). W końcu, ten który najpierw windykował, mówił QUANDO TU INIURIA VINDICAVISTI QUINGENTIS ASSIBUS SACRAMENTO TE PROVOCO (skoro windykowałeś z obrazą prawa, wzywam cię byś ustanowił sacramentum pięćset asów). Przeciwnik także mówił podobnie ET EGO TE (i ja ciebie).

17 G. II 24: Odstąpienie przed prawem dokonuje się natomiast w taki sposób: wobec urzędnika ludu rzymskiego, na przykład pretora miejskiego, ten, którem odstępuje się rzecz przed prawem, trzymając rzecz, mówi HUNC EGO HOMINEM EX IURE QUIRITIUM MEUM ESSE AIO (oto oświadczam, że ten niewolnik jest mój wedle prawa Kwirytów). Potem, skoro ten dokonał windykacji, pretor pyta, pyta tego, który odstępuje, czy dokona kontrwindykacji. Gdy ten milczy, lub zaprzecza, przyznaje rzecz, temu, który windykował.

18 in iure cessio G. II 24: Odstąpienie przed prawem dokonuje się natomiast w taki sposób: wobec urzędnika ludu rzymskiego, na przykład pretora miejskiego, ten, którem odstępuje się rzecz przed prawem, trzymając rzecz, mówi HUNC EGO HOMINEM EX IURE QUIRITIUM MEUM ESSE AIO (oto oświadczam, że ten niewolnik jest mój wedle prawa Kwirytów). Potem, skoro ten dokonał windykacji, pretor pyta, pyta tego, który odstępuje, czy dokona kontrwindykacji. Gdy ten milczy, lub zaprzecza, przyznaje rzecz, temu, który windykował.

19 in iure cessio G. II 24: Odstąpienie przed prawem dokonuje się natomiast w taki sposób: wobec urzędnika ludu rzymskiego, na przykład pretora miejskiego, ten, którem odstępuje się rzecz przed prawem, trzymając rzecz, mówi HUNC EGO HOMINEM EX IURE QUIRITIUM MEUM ESSE AIO (oto oświadczam, że ten niewolnik jest mój wedle prawa Kwirytów). Potem, skoro ten dokonał windykacji, pretor pyta, pyta tego, który odstępuje, czy dokona kontrwindykacji. Gdy ten milczy, lub zaprzecza, przyznaje rzecz, temu, który windykował. cesja władztwa nad res mancipi

20

21 Punkt wyjścia rzeczywista sprzedaż

22 Punkt wyjścia rzeczywista sprzedaż Adaptacja pontyfikalna

23 Punkt wyjścia rzeczywista sprzedaż Adaptacja pontyfikalna

24 Punkt wyjścia rzeczywista sprzedaż Adaptacja pontyfikalna Efekt: abstrakcyjna mancypacja

25 Punkt wyjścia rzeczywista sprzedaż sposób na sprzedaż rzeczy Adaptacja pontyfikalna Efekt: abstrakcyjna mancypacja

26 Punkt wyjścia rzeczywista sprzedaż sposób na sprzedaż rzeczy Adaptacja pontyfikalna Efekt: abstrakcyjna mancypacja sposób na przekazanie praw

27 Mancypacja G. I 119: Jest bowiem mancypacja, jak wyżej powiedzieliśmy, jakąś pozorowaną sprzedażą, a należy do prawa właściwego obywatelom rzymskim. Tak się ona odbywa: w obecności nie mniej niż 5 obywateli dojrzałych rzymskich oraz jeszcze jego tego samego stanu, który trzyma spiżową wagę, i którego nazywamy trzymaczem wagi, ten który przyjmuje rzecz we władzę (mancipium), trzymając rzecz, tak mówi: HVNC EGO HOMINEM EX IVRE QVIRITIVM MEVM ESSE AIO ISQVE MIHI EMPTVS ESTO HOC AERE AENEAQVE LIBRA (oto jak twierdzę, że ten niewolnik jest mój według prawa Kwirytów; niech mi będzie nabyty tym spiżem i spiżową wagą). Uderza potem wagę spiżowym pieniążkiem i da temu, od którego przyjmuje rzecz pod władzę, jakby w miejsce ceny.

28 Mancypacja zastosowanie G. I 120: W ten sposób oddawane są pod władzę tak osoby niewolne, jak i wolne. A także te zwierzęta, które podlegają mancipium: do nich się zaliczają woły, konie, muły, osły. Także grunty miejskie i wiejskie, które są mancipi, czyli italskie, oddaje się pod władzę w ten sam sposób

29 Dalsza transformacja rytuału Archaiczne prawo spadkowe

30 Dalsza transformacja rytuału Zgodnie z archaicznym prawem spadkowym (Tab. V) ojciec rodziny (pater familias) najprawdopodniej nie może: wydziedziczyć sui heredes przekazać spadek komuś innego, jeśli ich ma. testament sporządzić można tylko dwa razy do roku na comitia calata Archaiczne prawo spadkowe

31 Lucius, zamożny właściciel ziemski, ma 5 synów i 2 córki. Nie chce, by po jego śmierci majątek uległ nadmiernemu rozproszeniu, deklasując rodzinę.

32 Lucius, zamożny właściciel ziemski, ma 5 synów i 2 córki. Nie chce, by po jego śmierci majątek uległ nadmiernemu rozproszeniu, deklasując rodzinę. Ciężko chory i bezdzietny Caius obawia się rychłej śmierci. Z pewnością nie doczeka kolejnych comitia calata. Chce, by jego majątek przypadł dwóm siostrzeńcom, a nie znielubianemu bratu.

33 Lucius, zamożny właściciel ziemski, ma 5 synów i 2 córki. Nie chce, by po jego śmierci majątek uległ nadmiernemu rozproszeniu, deklasując rodzinę. Ciężko chory i bezdzietny Caius obawia się rychłej śmierci. Z pewnością nie doczeka kolejnych comitia calata. Chce, by jego majątek przypadł dwóm siostrzeńcom, a nie znielubianemu bratu. Rytuał dla osiągnięcia tych celów

34 Archaiczne prawo spadkowe Lucius, zamożny właściciel ziemski, ma 5 synów i 2 córki. Nie chce, by po jego śmierci majątek uległ nadmiernemu rozproszeniu, deklasując rodzinę. Ciężko chory i bezdzietny Caius obawia się rychłej śmierci. Z pewnością nie doczeka kolejnych comitia calata. Chce, by jego majątek przypadł dwóm siostrzeńcom, a nie znielubianemu bratu. Rytuał dla osiągnięcia tych celów

35

36 Tab. IV 2. si pater ter filium venum duit, a patre filius liber esto. (Gaius, 1, 132 ; Ulp., Reg., 10, 1 ; Dion., 2, 27, 3. 4 ; D., 2, 14, 48).

37 Tab. IV 2. si pater ter filium venum duit, a patre filius liber esto. (Gaius, 1, 132 ; Ulp., Reg., 10, 1 ; Dion., 2, 27, 3. 4 ; D., 2, 14, 48). Gai I 132: A poza tym dzieci przestają być pod władzą ojców poprzez emancypację. Syn przez trzy mancypacje, inni zaś potomkowie, czy to płci męskiej, czy żeńskiej wychodzą spod władzy ojców przez jedną mancypację. Ustawa XII Tablic bowiem tylko w przypadku synów mówi o o trzech mancypacjach, tymi słowami: Jeżeli ojciec da syna po trzykroć na sprzedaż, niech syn od ojca będzie wolny.."...

38 Emancypacja Tab. IV 2. si pater ter filium venum duit, a patre filius liber esto. (Gaius, 1, 132 ; Ulp., Reg., 10, 1 ; Dion., 2, 27, 3. 4 ; D., 2, 14, 48). Gai I 132: A poza tym dzieci przestają być pod władzą ojców poprzez emancypację. Syn przez trzy mancypacje, inni zaś potomkowie, czy to płci męskiej, czy żeńskiej wychodzą spod władzy ojców przez jedną mancypację. Ustawa XII Tablic bowiem tylko w przypadku synów mówi o o trzech mancypacjach, tymi słowami: Jeżeli ojciec da syna po trzykroć na sprzedaż, niech syn od ojca będzie wolny.."...

39 Testament mancypacyjny Mancipatio familiae

40 Testament mancypacyjny Gai II 102: A potem doszedł trzeci rodzaj testamentu, sporządzany przez spiż i wagę. A zatem ten, który nie sporządził testamentu ani na comitia calata, ani w szyku wojskowym, jeśli obawiał się rychłej śmierci, dawał w mancipium swoją familia, to jest swoje mienie, swemu przyjacielowi i prosił go, by dał przypadające części tym, wedle tego, jakby jak by chciał, żeby było dane po jego śmierci. Akt ten zwany jest testamentem za pomocą spiżu i wagi, bo dochodzi do skutku przez mancypację. Mancipatio familiae

41 pontyfikalne zastosowanie mancypacji

42 pontyfikalne zastosowanie mancypacji Mancipatio nummo uno abstrakcyjne przeniesienie władztwa nad rzeczą/osobą

43 pontyfikalne zastosowanie mancypacji Mancipatio nummo uno abstrakcyjne przeniesienie władztwa nad rzeczą/osobą Emancipatio/Adoptio emancypacja/adopcja

44 pontyfikalne zastosowanie mancypacji Mancipatio nummo uno abstrakcyjne przeniesienie władztwa nad rzeczą/osobą Emancipatio/Adoptio emancypacja/adopcja Mancipatio familiae testament

45 pontyfikalne zastosowanie mancypacji Mancipatio nummo uno abstrakcyjne przeniesienie władztwa nad rzeczą/osobą Emancipatio/Adoptio emancypacja/adopcja Mancipatio familiae testament Solutio per aes & libram zwolnienie z długu

46 pontyfikalne zastosowanie mancypacji Mancipatio nummo uno abstrakcyjne przeniesienie władztwa nad rzeczą/osobą Emancipatio/Adoptio emancypacja/adopcja Mancipatio familiae testament Solutio per aes & libram zwolnienie z długu Coëmptio fiduciae causa poddanie się przez kobietę pod władzę zaufanego, w celu zmiany tutora.

47 Transformacja Rytuał funkcja kreatywna, pragmatyczna słów magia/religia we wczesnych społecznościach

48 Transformacja Rytuał [Przeciwnik I] HVNC EGO HOMINEM EX IVRE QVIRITIVM MEVM ESSE AIO SECVNDVM SVAM CAVSAM; SICVT DIXI, ECCE TIBI, VINDICTAM INPOSVI [Przeciwnik II] HVNC EGO HOMINEM EX IVRE QVIRITIVM MEVM ESSE AIO SECVNDVM SVAM CAVSAM; SICVT DIXI, ECCE TIBI, VINDICTAM INPOSVI [Praetor] MIT<TI>TE AMBO HOMINEM [Przeciwnik II] POSTVLO, ANNE DICAS, QVA EX CAVSA VINDICAVERIS? [Przeciwnik I] IVS FECI, SICVT VINDICTAM INPOSVI (powtórzenie) [Przeciwnik II] QVANDO TV INIVRIA VINDICAVISTI, QVINGENTIS ASSIBVS SACRAMENTO TE PROVOCO; [Przeciwnik I] ET EGO TE Magia Religia

49 Bramy Morii Cuda eucharystyczne

50 Przysięga Obamy

51 I do solemnly swear that I will faithfully execute the office of President of the United States and will to the best of my ability preserve, protect, and defend the Constitution of the United States I do solemnly swear that I will execute the office of President to the United States faithfully and will to the best of my ability preserve, protect, and defend the Constitution of the United States Przysięga Obamy

52 Transformacja Wystarczy wypowiedzieć odpowiednie słowa (magiczne), dokonać czynności, by osiągnąć zamierzony cel ten sam cel osiąga się wypowiadając/czyniąc te słowa/czynności bez zamiaru słowa/czynności są perfomatywami, interpretacja może dodać nowe cele do raz sprawdzonego rytuału

53 Bronisław Malinowski Coral Gardens and Their Magic. The Language of Magic and Gardening JĘZYK MAGICZNY (święty, niezmienny, słowa są zaprogramowane, by wywołać konkretne zjawiska poprzez środki mistyczne): błogosławieństwa, modlitwy, wezwania, formuły magiczne FOMUŁY PRAWNE JĘZYK CODZIENNY (słowa o natychmiastowym skutku): rozkazy, polecenia Klasyfikacja funkcji performatywnej języka

54 Bronisław Malinowski Coral Gardens and Their Magic. The Language of Magic and Gardening JĘZYK MAGICZNY (święty, niezmienny, słowa są zaprogramowane, by wywołać konkretne zjawiska poprzez środki mistyczne): błogosławieństwa, modlitwy, wezwania, formuły magiczne FOMUŁY PRAWNE JĘZYK CODZIENNY (słowa o natychmiastowym skutku): rozkazy, polecenia Klasyfikacja funkcji performatywnej języka

55 Pontyfikowie: budowniczy mostów JĘZYK MAGICZNY błogosławieństwa, modlitwy, formuły magiczne FORMUŁY PRAWNE JĘZYK CODZIENNY polecenia, rozkazy

56 Pontyfikowie: budowniczy mostów JĘZYK MAGICZNY błogosławieństwa, modlitwy, formuły magiczne FORMUŁY PRAWNE JĘZYK CODZIENNY polecenia, rozkazy

57 Pontyfikowie: budowniczy mostów JĘZYK MAGICZNY błogosławieństwa, modlitwy, formuły magiczne FORMUŁY PRAWNE JĘZYK CODZIENNY polecenia, rozkazy

58 Od pontyfików do jurysprudencji

59 Od pontyfików do jurysprudencji

60 Pontyfikowie i jurysprudencja responsa pontyfikalne: monopol konflikt patrycjuszowsko plebejski leges Liciniae Sextae 367 p.n.e. lex Ogulnia 300 p.n.e.: dopuszczenie plebejuszy do urzędów kapłańskich laicyzacja prawa: Gneius Flavius (sekretarz Appiusa Claudiusa Caecusa): publikacja formularzy 304 p.n.e. Tiberius Coruncianius, pierwszy plebejski pontifex maximus responsa publica oraz nauka prawa (254/253 pne?)

61 Świecka jurysprudencja wyjaśnianie prawa jako obowiązek obywatelski respondere, cavere, agere narodziny nauki prawa literatura prawa wg tradycji współczesna powstawaniu pierwszych dzieł literackich w języku łacińskim

62 Świecka jurysprudencja wyjaśnianie prawa jako obowiązek obywatelski respondere, cavere, agere narodziny nauki prawa literatura prawa wg tradycji współczesna powstawaniu pierwszych dzieł literackich w języku łacińskim Iurisprudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia. Nauka prawa to znajomość spraw boskich i ludzkich, wiedza o tym co sprawiedliwe i niesprawiedliwe. D Ulpian, z ks. reguł

63 Juryści republikańscy Appius Claudius Caecus Censor (cenzor 312 p.n.e.) Sextus Aelius Paetus Catus (konsul 198 p.n.e.), Tripertita 1. LEX 2. Interpretatio 3. Actiones

64 Juryści republikańscy Marcus Iunius Brutus (praetor 142 p.n.e.), tres libri de iure civili Manius Manilius (konsul 149 p.n.e.) Publius Mucius Scaevola pretor 136 p.n.e., konsul 133 p.n.e.) fundaverunt ius civile Quintus Mucius Scaevola Pontifex (+ 82 p.n.e.) Servius Sulpicius Rufus (konsul 51 p.n.e.) (reprehensa Scaevolae capita) Publius Alfenus Varus

65 Od jurysprudencji kapłańskiej do jurysprudencji świeckiej

66 Od jurysprudencji kapłańskiej Katon Starszy Gell ): Chcę jak najlepiej poznać prawo pontyfikalne, ale czy z tego powodu mają mnie zrobić pontifeksem? A jeśli chcę posiąść wiedzę auguralną, ale czy z tej przyczyny wezmą mnie na augura? do jurysprudencji świeckiej

67 Od jurysprudencji kapłańskiej Katon Starszy Gell ): Chcę jak najlepiej poznać prawo pontyfikalne, ale czy z tego powodu mają mnie zrobić pontifeksem? A jeśli chcę posiąść wiedzę auguralną, ale czy z tej przyczyny wezmą mnie na augura? Quintus Mucius Scaevola Pontifex (@ Cic. leg. II 47): często słyszalem od ojca (Publiusa), że nikt nie może być dobrym pontyfikiem, kto nie zna ius civile do jurysprudencji świeckiej

68 Zmiany polityczne > zmiany prawa Pryncypat 27 p.n.e. Oktawian otrzymuje tytuł Imperator Caesar Divi Filius Augustus, princeps civitatis

69 Jurysprudencja klasyczna ius respondendi ex auctoritate principis (August, Tyberiusz?) i jego przemiany

70 Jurysprudencja klasyczna ius respondendi ex auctoritate principis (August, Tyberiusz?) i jego przemiany auctoritas

71 Jurysprudencja klasyczna ius respondendi ex auctoritate principis (August, Tyberiusz?) i jego przemiany auctoritas G. I 7 Odpowiedzi znawców prawa to wyroki i opinie tych, którym pozwolono tworzyć prawo.

72 Jurysprudencja klasyczna ius respondendi ex auctoritate principis (August, Tyberiusz?) i jego przemiany auctoritas G. I 7 Odpowiedzi znawców prawa to wyroki i opinie tych, którym pozwolono tworzyć prawo. ius controversum

73 Jurysprudencja klasyczna ius respondendi ex auctoritate principis (August, Tyberiusz?) i jego przemiany auctoritas G. I 7 Odpowiedzi znawców prawa to wyroki i opinie tych, którym pozwolono tworzyć prawo. ius controversum lex posterior derogat legi priori?

74 Jurysprudencja klasyczna ius respondendi ex auctoritate principis (August, Tyberiusz?) i jego przemiany auctoritas G. I 7 Odpowiedzi znawców prawa to wyroki i opinie tych, którym pozwolono tworzyć prawo. ius controversum lex posterior derogat legi priori? Jurysprudencja klasyczna: mnogość

75 Jurysprudencja klasyczna: mnogość G. I 7 jeśli ich opinie zbiegają się do jednej, to co wyrażają zyskuje moc prawa (ustawy): jeśli zaś się nie zgadzają, wolno sędziemu iść za tą opinią, którą chce: tak określa się w reskrypcie boskiego Hadriana Konstytucja o cytowaniu

76 Szkoły prawa (I II w. n.e.) Marcus Antistius Labeo Marcus Cocceius Nerva Proculus Caius Ateius Capito Masurius Sabinus Caius Cassius Longinus

77 Szkoły prawa (I II w. n.e.) Marcus Antistius Labeo Marcus Cocceius Nerva Proculus Caius Ateius Capito Masurius Sabinus Caius Cassius Longinus PROKULEIANIE SABINIANIE

78 Szkoły prawa (I II w. n.e.) Marcus Antistius Labeo Marcus Cocceius Nerva Proculus Caius Ateius Capito Masurius Sabinus Caius Cassius Longinus PROKULEIANIE SABINIANIE progresywni? konserwatywni?

79 Szkoły prawa (I II w. n.e.) Marcus Antistius Labeo Marcus Cocceius Nerva Proculus Caius Ateius Capito Masurius Sabinus Caius Cassius Longinus PROKULEIANIE SABINIANIE progresywni? konserwatywni? szkoły filozoficzne czy podziały osobowościowe?

80 Jurysprudencja klasyczna: prace prace jurystów komentarze do ius civile, edyktów, ustaw monografie digesta, elementarze/instytucje, quaestiones, responsa Szkoły prawa (I II w. n.e.)

81 Jurysprudencja klasyczna: prace prace jurystów auctoritas komentarze do ius civile, edyktów, ustaw monografie digesta, elementarze/instytucje, quaestiones, responsa Szkoły prawa (I II w. n.e.)

82 Wielcy Juryści (II w. n.e.) P. Iuventius Celsus (Proculeianus) (eleganter definit, eleganter deridet) Salvius Iulianus (Sabinianus): edictum perpetuum Gaius

83 Gaius

84 Gaius

85 Gaius Institutiones

86 Gaius Institutiones Res cottidianae

87 Gaius Institutiones Res cottidianae komentarz do ustawy XII Tablic

88 Koniec jurysprudencji klasycznej Wysocy urzędnicy cesarscy: Aemilius Papinianus: praefectus praetorio Septimusa Severa, stracony za Caracalli Aelius Paulus Domitius Ulpianus (praefectus praetorio Aleksandra Sewera, n.e.?) Herrenius Modestinus

89 Poklasyczne uproszczenia ogromna ilość skomplikowanych tekstów uproszczenia, wyciągi (Sententiae Pauli, Tituli ex corpore Ulpiani, Fragmenta Vaticana...) zmiany (glosy, pierwsze interpolacje) Zbiory różnego autoramentu: Mosaicarum et Romanarum Legum Collatio, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti (Galia, IV/V. w.)

90 przemiany figury prawnika wg Schiavone

91 przemiany figury prawnika wg Schiavone Kapłan (jurysprudnecja pontyfikalna)

92 przemiany figury prawnika wg Schiavone Kapłan (jurysprudnecja pontyfikalna) Arystokrata-urzędnik republikański (jurysprudencja laicka, wyjaśnianie prawa jako obowiązek obywatelski)

93 przemiany figury prawnika wg Schiavone Kapłan (jurysprudnecja pontyfikalna) Arystokrata-urzędnik republikański (jurysprudencja laicka, wyjaśnianie prawa jako obowiązek obywatelski) prawnik zawodowy (nauczyciele prawa), przyjaciel cesarza, ius respondendi, Szkoły prawa

94 przemiany figury prawnika wg Schiavone Kapłan (jurysprudnecja pontyfikalna) Arystokrata-urzędnik republikański (jurysprudencja laicka, wyjaśnianie prawa jako obowiązek obywatelski) prawnik zawodowy (nauczyciele prawa), przyjaciel cesarza, ius respondendi, Szkoły prawa doradca i wysoki urzędnik cesarski (kancelaria cesarska, projekty konstytucji, interpretacja autentyczna)

95 Edicta i jurysdykcja

96 Edicta i jurysdykcja dwie fazy procesu urzędnicy jurysdykcyjni praetor urbanus (od 367 p.n.e) praetor peregrinus (od 242 p.n.e.) edylowie kurulni namiestnicy prowincji

97 Ius civile bezradne

98 Ius civile bezradne W kalendy lutego 198 roku p.n.e. Rzymianin Appius Claudius sprzedał Grekowi Hermodorosowi niewolnika. Tydzień później nieowolnika zabrał Tiberius Gracchus. co Grek może zrobić?

99 Ius civile bezradne W kalendy lutego 198 roku p.n.e. Rzymianin Appius Claudius sprzedał Grekowi Hermodorosowi niewolnika. Tydzień później nieowolnika zabrał Tiberius Gracchus. co Grek może zrobić? Pewnego słonecznego dnia Aulus spotyka Quintusa i składa mu propozycję nie do odrzucenia jeśli nie obiecasz zapłacić mi 1000, spalę twój dom. Quintus ulega i składa przyrzeczenie (stypulację). A. Czy uroczyście obiecujesz dać mi 1000? Q. Obiecuję

100 Ius civile bezradne W kalendy lutego 198 roku p.n.e. Rzymianin Appius Claudius sprzedał Grekowi Hermodorosowi niewolnika. Tydzień później nieowolnika zabrał Tiberius Gracchus. co Grek może zrobić? Pewnego słonecznego dnia Aulus spotyka Quintusa i składa mu propozycję nie do odrzucenia jeśli nie obiecasz zapłacić mi 1000, spalę twój dom. Quintus ulega i składa przyrzeczenie (stypulację). A. Czy uroczyście obiecujesz dać mi 1000? Q. Obiecuję 1.Czy chronić własność Greka?

101 Ius civile bezradne W kalendy lutego 198 roku p.n.e. Rzymianin Appius Claudius sprzedał Grekowi Hermodorosowi niewolnika. Tydzień później nieowolnika zabrał Tiberius Gracchus. co Grek może zrobić? Pewnego słonecznego dnia Aulus spotyka Quintusa i składa mu propozycję nie do odrzucenia jeśli nie obiecasz zapłacić mi 1000, spalę twój dom. Quintus ulega i składa przyrzeczenie (stypulację). A. Czy uroczyście obiecujesz dać mi 1000? Q. Obiecuję 1.Czy chronić własność Greka? 2. Czy chronić ważne zobowiązanie, zawarte pod przymusem?

102 1.Czy chronić własność Greka? Praetor peregrinus

103 1.Czy chronić własność Greka? Tab.VI 4. adversus hostem aeterna auctoritas esto (dla cudzoziemca [nabywcy] niech będzie wieczna ochrona) Praetor peregrinus

104 1.Czy chronić własność Greka? Tab.VI 4. adversus hostem aeterna auctoritas esto (dla cudzoziemca [nabywcy] niech będzie wieczna ochrona) Legis actio sacramento in rem? oto oświadczam, że ten niewolnik jest mój wedle prawa Kwirytów, wedle swej przyczyny, tak jak powiedziałem, oto wobec ciebie nałożyłem nań laskę Praetor peregrinus

105 1.Czy chronić własność Greka? Praetor peregrinus

106 1.Czy chronić własność Greka? bada normy ius gentium Praetor peregrinus Decyzja oparta na aequitas utilitas poleca sędziemu prywatnemu zbadać sprawę, wydając mu instrukcję, jak postępować:

107 1.Czy chronić własność Greka? bada normy ius gentium Praetor peregrinus Decyzja oparta na aequitas utilitas poleca sędziemu prywatnemu zbadać sprawę, wydając mu instrukcję, jak postępować: Niech sędzią będzie Caius Aquilius. Jeśliby się okazało, że ten niewolnik należałby wedle prawa Kwirytów do Hermodorosa, gdyby ten był obywatelem rzymskim, o co toczy się ten spór, i Tiberius Gracchus nie odda na wezwanie sędziego niewolnika Hermodorosowi, niech sędzia zasądzi od Tiberiusa Gracchusa, dla Hermodorosa, tyle, ile ten spór byłby wart, jeśli się nie okaże, niech uwolni.

108 2. Czy chronić ważne zobowiązanie, zawarte pod przymusem? Praetor urbanus

109 2. Czy chronić ważne zobowiązanie, zawarte pod przymusem? Praetor urbanus Proces legisakcyjny: Legis actio sacramento in personam /legis actio per condictionem

110 2. Czy chronić ważne zobowiązanie, zawarte pod przymusem? Praetor urbanus Proces legisakcyjny: Legis actio sacramento in personam /legis actio per condictionem od lex Aebutia (II w. p.n.e.), Rzymianie mogą posłużyć nowym rodzajem odformalizowanego procesu

111 2. Czy chronić ważne zobowiązanie, zawarte pod przymusem? Praetor urbanus Proces legisakcyjny: Legis actio sacramento in personam /legis actio per condictionem od lex Aebutia (II w. p.n.e.), Rzymianie mogą posłużyć nowym rodzajem odformalizowanego procesu formułka zobowiązania pieniężnego Niech sędzią będzie C. Aquilius. Jeśli się okaże, że wg prawa cywilnego Quintus powinien dać Aulusowi 1000, niech sędzia zasądzi od Quintusa dla Aulusa 1000, jeśli się nie okaże, niech uwolni.

112 2. Czy chronić ważne zobowiązanie, zawarte pod przymusem? Praetor urbanus

113 2. Czy chronić ważne zobowiązanie, zawarte pod przymusem? Praetor urbanus Decyzja oparta na aequitas utilitas poleca sędziemu prywatnemu zbadać sprawę, uwzględniając przymus wprowadza do instrukcji zastrzeżenie (exceptio)

114 2. Czy chronić ważne zobowiązanie, zawarte pod przymusem? Praetor urbanus Decyzja oparta na aequitas utilitas poleca sędziemu prywatnemu zbadać sprawę, uwzględniając przymus wprowadza do instrukcji zastrzeżenie (exceptio) Niech sędzią będzie C. Aquilius. Jeśli się okaże, że wg prawa cywilnego Quintus powinien dać Aulusowi 1000, o ile w tej sprawie nic nie wydarzyło się za przyczyną groźby, niech sędzia zasądzi od Quintusa dla Aulusa 1000, jeśli się nie okaże, niech uwolni. exceptio (quod metus causa) de facto blokuje działanie ius civile

115 Proces formułkowy

116 Proces formułkowy Formułka procesowa: instrukcja dla sędziego jak stosować ius civile i jak go nie stosować

117 Proces formułkowy Formułka procesowa: instrukcja dla sędziego jak stosować ius civile i jak go nie stosować Edicta

118 Proces formułkowy Formułka procesowa: instrukcja dla sędziego jak stosować ius civile i jak go nie stosować Edicta Edykt: zawiera katalog sytuacji, w których dany urzędnik jurysdykcyjny obiecuje przyjść z pomocą actiones, exceptiones, interdicta, stypulacje pretorskie

119 Edicta Związanie urzędnika Edyktem: lex Cornelia de edictis edictum de retorsione Dalszy rozwój Edictum translatum edictum perpetuum (Salvianium/Iulianum/Hadrianium): kodyfikacja spetrykifowanych edyktów na polecenie Hadriana przez Salviusa Iulianusa: lata 30 II w. n.e. ius honorarium

120 ius honorarium Papinianus D pr. Ius autem civile est, quod ex legibus, plebis scitis, senatus consultis, decretis principum, auctoritate prudentium venit. 1. Ius praetorium est, quod praetores introduxerunt adiuvandi vel supplendi vel corrigendi iuris civilis gratia propter utilitatem publicam. Quod et honorarium dicitur ad honorem praetorum sic nominatum, Marcianus D nam et ipsum ius honorarium viva vox est iuris civilis.

121 ius honorarium Papinianus D Prawo cywilne to to, które pochodzi z ustaw, plebiscytów, uchwał senatu, zarządzeń princepsa oraz autorytetu znawców. 1. Prawo pretorskie to to, które wprowadzili pretorzy, w celu wspomagania, uzupełnienia albo poprawienia prawa cywilnego z względu na na interes publiczny. Zwane jest też honorarium ze względu na honos (urząd/zaszczyt) pretora, Marcianus D bowiem jest i samo prawo urzędnicze (ius honorarium) żywym głosem prawa cywilnego.

122 Ius honorarium Pretor

123 ius gentium aequitas, utilitas, benignitas Pretor Ius honorarium

124 ius gentium aequitas, utilitas, benignitas Pretor iurisdictio edicta Ius honorarium

125 ius gentium aequitas, utilitas, benignitas Pretor iurisdictio edicta Ius honorarium ius civile

126 ius gentium aequitas, utilitas, benignitas Pretor iurisdictio edicta Ius honorarium corrigere adiuvare supplere ius civile

127 ius gentium aequitas, utilitas, benignitas Pretor iurisdictio edicta Ius honorarium corrigere adiuvare supplere ius civile

128 ius gentium aequitas, utilitas, benignitas Ius honorarium iurisdictio edicta Pretor odmawia skargi dziedzicowi cywilnemu, wprowadza w spadek emancypowanego syna corrigere adiuvare supplere ius civile

129 ius gentium aequitas, utilitas, benignitas Ius honorarium iurisdictio edicta Pretor odmawia skargi dziedzicowi cywilnemu, wprowadza w spadek emancypowanego syna corrigere adiuvare supplere ius civile

130 ius gentium aequitas, utilitas, benignitas Ius honorarium iurisdictio edicta Pretor odmawia skargi dziedzicowi cywilnemu, wprowadza w spadek emancypowanego syna corrigere adiuvare supplere wspomaga ochronę dziedzica cywilnego, dając swoje środki ochrony ius civile

131 ius gentium aequitas, utilitas, benignitas Ius honorarium iurisdictio edicta Pretor odmawia skargi dziedzicowi cywilnemu, wprowadza w spadek emancypowanego syna corrigere adiuvare supplere wspomaga ochronę dziedzica cywilnego, dając swoje środki ochrony ius civile

132 ius gentium aequitas, utilitas, benignitas Ius honorarium iurisdictio edicta Pretor odmawia skargi dziedzicowi cywilnemu, wprowadza w spadek emancypowanego syna ius civile corrigere adiuvare supplere wspomaga ochronę dziedzica cywilnego, dając swoje środki ochrony wprowadza nowe kategorie dziedziców

133 Za tydzień Historia źródeł prawa rzymskiego III: prawo cesarskie i okres poklasyczny. Prawo poklasyczne: problemy z rozrośnięciem się źródeł prawa: uproszczenia, wyciągi, kodyfikacje. Prawo justyniańskie i co po nim? Inst. III 12 13, XI U podstaw I 6 7