Zobowiązania z czynów zabronionych II: szkoda majątkowa I

Transkrypt

1 Prawo rzymskie i tradycja romanistyczna XXIII/ Zobowiązania z czynów zabronionych II: szkoda majątkowa I Jakub Urbanik Katedra Prawa Rzymskiego i Antycznego Wydziału Prawa i Administracji U.W.

2 Syllabus Ustawa XII Tablic Ustawa Akwiliańska i jej interpretacja pretorska: jak skutecznie opisać szkodę majątkową w prawie. przesłanki odpowiedzialności: szkoda, działanie sprawcy, bezprawność od iniuria do culpa charakter skargi akwiliańskiej, konkurencja skarg tort of negligence. kontynentalna odpowiedzialność za szkodę: między modelem niemieckim, a francuskim. Inst. IX 38 i ii 3 U podstaw VI 21.3

3 Szkoda majątkowa w prawie archaicznym przed Lex Aquilia

4 Lex Duodecim Tabularum szczegółowe rozwiązania legis actio per manus iniectionem Membrum ruptum: talion os fractum : 300/150 asów malum carmen : kara śmierci Pauperies/noxa actio de arboribus succissis : 25 asów kary Actio aquae pluviae arcendae Furtum Iniuria (25 asów)????.????

5 Plebiscyt Akwiliański o szkodzie przyczyny uchwalenia Plebiscytu Akwiliańskiego czas wydania Lex Aquilia: zapewne niebawem po Lex Hortensia de plebiscitis (286 p.n.e.) Wykład III treść: 3 proste rozdziały

6 Plebiscyt Akwiliański o szkodzie I rozdział: zabicie niewolnika lub zwierzęcia z kategorii pecus II rozdział: odpowiedzialność wierzyciela dodatkowego (adstypulatora) za akceptylację dokonaną nasz szkodę głównego wierzyciela III rozdział: uszkodzenie niewolnika lub zwierzęcia z pecus oraz zniszczenie innej rzeczy szkoda majątkowa

7 Plebiscyt Akwiliański o szkodzie D. IX 2.2 pr. 1 (Gaius, ks. 7 do Edyktu Prowincjonalnego) W pierwszym rozdziale Ustawy Aquilińskiej postanawia się: jeśli ktoś bezprawnie (iniuria) zabił cudzego niewolnika czy niewolnicę, albo czworonożne zwierzę stadne, niech będzie zasądzony do dania właścicielowi tyle pieniędzy, ile najwięcej warta była (ta rzecz) w ciągu (poprzedzającego zdarzenie) roku. I rozdział

8 Plebiscyt Akwiliański o szkodzie D. IX (Ulpian, ks. 18 do Edyktu) Drugi rozdział tej Ustawy popadł w nieużycie II rozdział

9 Plebiscyt Akwiliański o szkodzie D. IX (Ulpian, ks. 18 do Edyktu) Drugi rozdział tej Ustawy popadł w nieużycie G. III 215: Drugim rozdziałem wprowadza się skargę przeciwko wierzycielowi dodatkowemu, który na szkodę wierzyciela dokonałby akceptylacji, na wartość szkody. II rozdział

10 Plebiscyt Akwiliański o szkodzie A: Spondes mihi 100 dari? (wierzyciel główny) B: Spondeo! (dłużnik) C: Item mihi dari spondes? (adstipulator) B: Spondeo! B: Quod ego tibi promisi habesne acceptum? C: Habeo! II rozdział Wykład XVI

11 Plebiscyt Akwiliański o szkodzie D. IX (Ulpian, ks. 18 do Edyktu) W trzecim zaś rozdziale Ustawa Akwiliańska oznajmia: gdyby ktoś uczynił szkodę drugiemu w innych rzeczach niż niewolnicy i bydło, bo bezprawnie spalił, rozerwał czy złamał (quis alteri damnum faxit quod usserit fregerit ruperit iniuria), ile była by ta rzecz najwięcej warta w ciągu ostatnich/najbliższych trzydziestu dni, tyle pieniędzy niech będzie zasądzony dać właścicielowi. III rozdział

12 Przesłanki udzielenia skargi cywilnej actio damni iniuria(e) dati ex lege Aqulia

13 Przesłanki udzielenia skargi cywilnej Damnum actio damni iniuria(e) dati ex lege Aqulia

14 Przesłanki udzielenia skargi cywilnej Damnum Iniuria actio damni iniuria(e) dati ex lege Aqulia

15 Przesłanki udzielenia skargi cywilnej Damnum Iniuria Datum actio damni iniuria(e) dati ex lege Aqulia

16 Przesłanki udzielenia skargi cywilnej Damnum Szkoda Iniuria Datum actio damni iniuria(e) dati ex lege Aqulia

17 Przesłanki udzielenia skargi cywilnej Damnum Szkoda Iniuria bezprawnie Datum actio damni iniuria(e) dati ex lege Aqulia

18 Przesłanki udzielenia skargi cywilnej Damnum Szkoda Iniuria bezprawnie Datum zadana actio damni iniuria(e) dati ex lege Aqulia

19 actio damni iniuria(e) dati ex lege Aqulia Damnum Iniuria Datum rozszerzająca interpretacja przesłanek w prawie pretorskim aequitas, utilitas actio utilis ad exemplum legis Aquliae actio in factum (skarga analogiczna/podobna)

20 actio damni iniuria(e) dati ex lege Aqulia Damnum Iniuria Datum D. XIX 5.11 (Pomponius, Kom. do dzieł Quintusa Muciusa): Jako że zespół skarg nie jest pełen, trzeba się często posiłkować skargami in factum. Lecz i te skagi, które tworzą ustawy - jeśli ustawa jest słuszna i konieczna, uzupełnia pretor tym, czego nie obejmuje ustawa; czyni tak przy ustawie Akwiliańskiej, dając uzgodnione z ustawą skargi in factum, w ten sposób (pretor) czyni ustawę użyteczną (utilis). rozszerzająca interpretacja przesłanek w prawie pretorskim aequitas, utilitas actio utilis ad exemplum legis Aquliae actio in factum (skarga analogiczna/podobna)

21 przesłanki odpowiedzialności I Damnum Szkoda

22 Przesłanki odpowiedzialności: Damnum

23 Przesłanki odpowiedzialności: Damnum W pierwszym rozdziale Ustawy Akwilińskiej postanawia się: jeśli ktoś bezprawnie (iniuria) zabił cudzego niewolnika czy niewolnicę, albo czworonożne zwierzę stadne, niech będzie zasądzony ( ).

24 Przesłanki odpowiedzialności: Damnum W pierwszym rozdziale Ustawy Akwilińskiej postanawia się: jeśli ktoś bezprawnie (iniuria) zabił cudzego niewolnika czy niewolnicę, albo czworonożne zwierzę stadne, niech będzie zasądzony ( ).

25 Przesłanki odpowiedzialności: Damnum W pierwszym rozdziale Ustawy Akwilińskiej postanawia się: jeśli ktoś bezprawnie (iniuria) zabił cudzego niewolnika czy niewolnicę, albo czworonożne zwierzę stadne, niech będzie zasądzony ( ). W trzecim zaś rozdziale Ustawa Akwiliańska oznajmia: gdyby ktoś uczynił szkodę drugiemu w innych rzeczach niż niewolnicy i bydło, bo bezprawnie spalił, rozerwał czy złamał ( ).

26 Damnum: problemy interpretacyjne D. IX (Ulpianus, ks. 18 kom. do Edyktu): Za zabitego (occisum) powiniśmy uznać, tego kogo uderzono czy to mieczem czy pałką, czy inną bronią, czy rękami (np. jeśli ktoś go udusił), czy nogą albo głową, oraz na wszystkie podobne sposoby. 2. Ale jeśli ktoś nadmiernie obciążony upuści ciężar i zabije nim niewolnika będzie odpowiadał z ustawy Akwiliańskiej. I nawet jeśli ktoś, potknąwszy się przygniecie cudzego niewolnika (niesionym) ciężarem, zgodnie ze zdaniem Pegasusa, odpowiada z ustawy Akwiliańskiej,

27 Damnum: problemy interpretacyjne D. IX (Ulpianus, ks. 18 do Edyktu) Ustawa posługuje się terminem złamał/rozerwał (ruperit). Prawie wszyscy prawnicy republikańscy rozumieli go jako zepsuć/ zniszczyć (corrumperit) 15. Celsus mówi, że można pozwać skargą akwiliańską, tego kto, zanieczyścił, wylał lub skwasił wino lub je pogorszył w inny sposób, jako że nawet wylanie i skwaśnienie : mieści się w terminie zepsucie (corrumpere). 22. Jeśli poroni kobieta przez ciebie uderzona pięścią, czy klacz, Brutus twierdzi, że odpowiadasz z lex Aquilia jakby po rozerwaniu (quasi rupto)

28 Damnum: problemy interpretacyjne Rumpere rozerwać Frangere złamać Urere spalić spór pośród veteres: interpretacja literalna czy teleologiczna?

29 Damnum: problemy interpretacyjne Rumpere rozerwać Frangere złamać Urere spalić Corrumpere zepsuć rumpere uznano za ogólny opis zniszczenia, a pozostale trzy czasowniki za jego egzemplifikację użyteczna interpretacja Ustawy

30 Damnum: problemy interpretacyjne G. III 217fin: i jeśli coś spalono, rozerwano czy złamano, na podstawie tego rozdziału wprowadza się skargę, chociaż samo nazwanie rozerwanie (ruptum) wystarczyłoby do określenia tych wszystkich przypadków. Za rozerwane bowiem uważa się to wszystko co w jakikolwiek sposób zniszczono (ruptum enim intellegitur, quod quoquo modo corruptum) Dlatego obejmuje się tym słowem (corrumpere) nie tylko rzeczy spalone lub złamane, lecz także pocięte lub rozbite, i rozlane, i w jakikolwiek sposób uczynione wadliwymi lub zniszczone, jako też pogorszone (scissa et collisa et effusa et quoquo modo uitiata aut perempta atque deteriora facta)

31 Damnum: rzeczywistość szkody D. IX (Ulpianus, ks. 18 do Edyktu) Jeśli ktoś zbierze niedojrzałe oliwki albo zboże czy też zielone jeszcze winogrona odpowie z lex Aquilia. Jeśli jednak już dojrzałe, nie będzie tej odpowiedzialności. Nie ma bowiem działania bezprawnego jeśli ktoś oszczędza ci nakłady, które narzucają się przy zbiorze owoców. Lecz jeśli zebrane zabiera, odpowiada za kradzież. Octavenus dodaje chyba, że rzucił winogrona na ziemię, by zostały zniszczone.

32 Damnum: rzeczywistość szkody D. IX (Ulpianus, 18 kom. do Edyktu): Kto wykastrował niewolnika, czyniąc go droższym, nie odpowiada z lex Aquilia. Ale można prowadzić postępowanie ze zniewagi, albo ze Edyktu Edylów na poczwórną wartość. iniuria zniewaga Wykład XXII

33 Wycena szkody I: ile najwięcej warta była (ta rzecz) w ciągu (poprzedzającego zdarzenie) roku. III: ile była by ta rzecz najwięcej warta w ciągu ostatnich/najbliższych trzydziestu dni, tyle pieniędzy niech będzie zasądzony dać właścicielowi.

34 Wycena szkody D. IX Paulus, kom. do Plautiusa 2: jeśli zabijasz mojego niewolnika, nie uważam, żeby należało wziąć pod uwagę moje uczucie do niego. Jeśli na przykład, ktoś zabije twojego naturalnego syna, którego chciałbyś kupić za cenę wyższą, gdyby należał do kogoś innego, należy rozważyć jedynie, jaka jest jego normalna wartość.

35 Wycena szkody D. IX Paulus, kom. do Plautiusa 2: jeśli zabijasz mojego niewolnika, nie uważam, żeby należało wziąć pod uwagę moje uczucie do niego. Jeśli na przykład, ktoś zabije twojego naturalnego syna, którego chciałbyś kupić za cenę wyższą, gdyby należał do kogoś innego, należy rozważyć jedynie, jaka jest jego normalna wartość. wartość rynkowa: damnum emergens

36 Wycena szkody D. IX Paulus, kom. do Plautiusa 2: jeśli zabijasz mojego niewolnika, nie uważam, żeby należało wziąć pod uwagę moje uczucie do niego. Jeśli na przykład, ktoś zabije twojego naturalnego syna, którego chciałbyś kupić za cenę wyższą, gdyby należał do kogoś innego, należy rozważyć jedynie, jaka jest jego normalna wartość. wartość rynkowa: damnum emergens actio ex lege Aquilia

37 Wycena szkody D Paulus, kom. do Plautiusa 2: udziela się skargi in factum, by objąć szkodę nieobjętą lex Aquilia. e.g. para niewolników linoskoczków

38 Wycena szkody D Paulus, kom. do Plautiusa 2: udziela się skargi in factum, by objąć szkodę nieobjętą lex Aquilia. e.g. para niewolników linoskoczków utracony zysk: lucrum cessans

39 Wycena szkody D Paulus, kom. do Plautiusa 2: udziela się skargi in factum, by objąć szkodę nieobjętą lex Aquilia. e.g. para niewolników linoskoczków utracony zysk: lucrum cessans Interpretacja pretorska: actio in factum

40 Damnum Szkoda ustawa: rzeczywista, materialna szkoda majątkowa, odszkodowanie w wysokości wartości rynkowej prawo pretorskie: szkoda również polegająca na utracie korzyści (lucrum cessans) oraz uszkodzenie ciała osoby wolnej (por. iniuria)

41 przesłanki odpowiedzialności II Damnum datum Bezpośredniość działania

42 Damnum datum: bezpośredniość działania D pr.-1 (Ulpianus, ks. 18 do Edyktu): jeśli położna podała lekarstwo i z tej przyczyny kobieta zmarła, Labeo rozróżnia (dwie sytuacje). Jeśli podała własnymi rękami, uważa się, że zabiła. Jeśli jednak dała, aby kobieta sama je przyjęła, udzielona powinna zostać skarga analogiczna. Ten pogląd jest prawdziwy. Bardziej bowiem przyczynia się do śmierci niż zabija.

43 Damnum datum: bezpośredniość działania D pr.-1 (Ulpianus, ks. 18 do Edyktu): jeśli położna podała lekarstwo i z tej przyczyny kobieta zmarła, Labeo rozróżnia (dwie sytuacje). Jeśli podała własnymi rękami, uważa się, że zabiła. actio ex lege Aquilia Jeśli jednak dała, aby kobieta sama je przyjęła, udzielona powinna zostać skarga analogiczna. Ten pogląd jest prawdziwy. Bardziej bowiem przyczynia się do śmierci niż zabija.

44 Damnum datum: bezpośredniość działania D pr.-1 (Ulpianus, ks. 18 do Edyktu): jeśli położna podała lekarstwo i z tej przyczyny kobieta zmarła, Labeo rozróżnia (dwie sytuacje). Jeśli podała własnymi rękami, uważa się, że zabiła. actio ex lege Aquilia Jeśli jednak dała, aby kobieta sama je przyjęła, udzielona powinna zostać skarga analogiczna. Ten pogląd jest prawdziwy. Bardziej bowiem przyczynia się do śmierci niż zabija. actio in factum

45 Damnum datum: bezpośredniość działania G : W końcu też uznano, że powództwo z tej ustawy przysługuje tylko wtedy, jeśli ktoś wyrządził szkodę (bezpośrednio) swoim ciałem (si quis corpore suo damnum) i dlatego w razie wyrządzenia szkody w inny sposób udziela się powództw analogicznych (actiones utiles), na przykład, jeśli ktoś zamknie cudzego niewolnika, albo bydlę i zamorzy głodem, albo tak gwałtownie pogna zwierzę juczne, że padnie

46 Actio ex l. Aquilia Actio in factum pojęcie bezpośredniości działania w czasach archaicznych w prawie klasycznym: corpori corpore suo damnum ciałem działanie pośrednie/zaniechanie

47 Zmiany w prawie deliktowym w wyniku interpretacji Lex Aquilia Aulus Gellius, Noce Attyckie : Sabinus mówi także coś, co jest bardzo niezrozumiałe, mianowicie, że należy uważać za złodzieja niewolnika człowieka, który w trakcie ucieczki niewolnika, zasłonił go togą tak przed oczyma właściciela, aby właściciel go nie widział. D (Paulus ks. 7 kometarza do dzieł Plautiusa)Prawnicy republikańscy udzielili opinii prawnej, że ten kto pozwał mularza przed sąd podstępnie odpowiada za furtum, jeśli muły przepadły w międzyczasie. Wykład XXII

48 Zmiany w prawie deliktowym w wyniku interpretacji Lex Aquilia G. III 202: Czasem odpowiada za kradzież ten, kto sam kradzieży nie popełnił, tak jest z tym, za czyją radą sam lub pomocą została popełniona kradzież. Tu zalicza się tego, kto wytrącił tobie monety, aby je kto inny skrycie zabrał, lub zastąpił ci drogę, żeby inny skrycie zabrał, albo spłoszył owce albo krowy twoje, by kto inny je wyłapał. I to właśnie napisali dawni (prawnicy) o tym, kto czerwoną płachtą spłoszył zaprzęg. Lecz jeśli coś zostanie dokonane ze swawoli, a nie jako czynność podjęta po to, żeby była popełniona kradzież, to zobaczymy, czy powinna być udzielona actio utilis, skoro nawet zwykła wina karana jest przez ustawę Akwiliańską o szkodzie. Wykład XXII

49 przesłanki odpowiedzialności III Damnum Iniuria datum Bezprawność działania

50 Iniuria D. IX 2.2 pr.-1 (Gaius, ks. 7 do Edyktu Prowincjonalnego) W pierwszym rozdziale Ustawy Aquilińskiej postanawia się: jeśli ktoś bezprawnie (iniuria) zabił cudzego niewolnika czy niewolnicę, albo czworonożne zwierzę stadne, niech będzie zasądzony do dania właścicielowi tyle pieniędzy, ile najwięcej warta była (ta rzecz) w ciągu (poprzedzającego zdarzenie) roku.

51 Iniuria D. IX (Ulpian, ks. 18 do Edyktu) W trzecim zaś rozdziale Ustawa Akwiliańska oznajmia: gdyby ktoś uczynił szkodę drugiemu w innych rzeczach niż niewolnicy i bydło, bo bezprawnie spalił, rozerwał czy złamał (quis alteri damnum faxit, quod usserit fregerit ruperit iniuria), ile była by ta rzecz najwięcej warta w ciągu ostatnich trzydziestu dni, tyle pieniędzy niech będzie zasądzony dać właścicielowi.

52 Iniuria D. IX 2.3. (Ulpianus, 18 ks. do Edyktu): Jeśli niewolnik, albo niewolnica zostaje bezprawnie zabity, stosuje się lex Aquilia. Słusznie dodaje się zabity bezprawnie : nie wystarczy bowiem zabić, ale trzeba by było uczynione bezprawnie (iniuria)

53 Iniuria: hipotezy interpretacyjne In-ius: bezprawność pojęcie obiektywne? szkoda zawsze bezprawna chyba, że da się wskazać jej dozwoloność subiektywne (Floriana Cursi: delikt iniuria) termin iniuria musi mieć podobne znaczenie w czasach archaicznych wyłącznie szkoda zawiniona (dolus) skutkuje odpowiedzialnością (tak jak przy wszystkich innych deliktach) Wykład XXII

54 Wyłączenie odpowiedzialności D. IX Paulus, 22 do Edyktu. Jeśli ktoś zabija niewolnika innej osoby przyłapanego na cudzołóstwie nie odpowiada na podstawie tej ustawy

55 Wyłączenie odpowiedzialności D. IX Paulus, 22 do Edyktu. Jeśli ktoś zabija niewolnika innej osoby przyłapanego na cudzołóstwie nie odpowiada na podstawie tej ustawy 1.prawność działania

56 Wyłączenie odpowiedzialności D. IX 2.5 pr. Ulpian, ks. 18 do Edyktu: Jeśli jednak ktoś zabija kogoś mieczem, kto go atakuje, nie zabija bezprawnie. ale jeśli może go złapać, a woli go zabić, lepiej uważać, że popełnił bezprawne zabójstwo, odpowiada zatem z lex Cornelia

57 Wyłączenie odpowiedzialności D. IX 2.5 pr. Ulpian, ks. 18 do Edyktu: Jeśli jednak ktoś zabija kogoś mieczem, kto go atakuje, nie zabija bezprawnie. ale jeśli może go złapać, a woli go zabić, lepiej uważać, że popełnił bezprawne zabójstwo, odpowiada zatem z lex Cornelia 2. Obrona konieczna (w ograniczonym zakresie)

58 Wyłączenie odpowiedzialności D. IX (Ulpian, 16 do Edyktu): jeśli statek zderzył się z drugim zmierzającym z przeciwka statkiem, skarga o bezprawną szkodę przysługuję bądź przeciw kapitanowi, bądź sternikowi. Ale jeśli na statek oddziaływała taka siłą, której nie można powstrzymać, nie udzieli się skargi przeciw właścicielowi: ale jeśli zdarzyło się to przez niedbalstwo żeglarzy, sądzę, że wystarczy (skarga) z Akwilii.

59 Wyłączenie odpowiedzialności D. IX (Ulpian, 16 do Edyktu): jeśli statek zderzył się z drugim zmierzającym z przeciwka statkiem, skarga o bezprawną szkodę przysługuję bądź przeciw kapitanowi, bądź sternikowi. Ale jeśli na statek oddziaływała taka siłą, której nie można powstrzymać, nie udzieli się skargi przeciw właścicielowi: ale jeśli zdarzyło się to przez niedbalstwo żeglarzy, sądzę, że wystarczy (skarga) z Akwilii. 3. siła wyższa/konieczność

60 Wyłączenie odpowiedzialności D. IX (Ulpian, 9 Rozważań): Co do tego, że szkoda bezprawna dochodzoną jest na podstawie Akwilii, tak należy wyłożyć, żeby szkoda była zadana bezprawnie: skoro wraz ze szkodą niesie się bezprawie: chyba, że stanie się to pod wpływem wielkiej siły: tak pisze Celsus o tym, który zburzył sąsiedni budynek, by powstrzymać pożar: upada bowiem skarga z ustawy akwiliańskiej: bo zburzył sąsiedni budynek słusznie przestraszony, że ogień się rozprzestrzeni: i czy ogień dojdzie, czy też wcześniej zgaśnie, uważa, że nie ma skargi akwiliańskiej

61 Wyłączenie odpowiedzialności D. IX (Ulpian, 9 Rozważań): Co do tego, że szkoda bezprawna dochodzoną jest na podstawie Akwilii, tak należy wyłożyć, żeby szkoda była zadana bezprawnie: skoro wraz ze szkodą niesie się bezprawie: chyba, że stanie się to pod wpływem wielkiej siły: tak pisze Celsus o tym, który zburzył sąsiedni budynek, by powstrzymać pożar: upada bowiem skarga z ustawy akwiliańskiej: bo zburzył sąsiedni budynek słusznie przestraszony, że ogień się rozprzestrzeni: i czy ogień dojdzie, czy też wcześniej zgaśnie, uważa, że nie ma skargi akwiliańskiej 3. siła wyższa/konieczność

62 Wyłączenie odpowiedzialności D. IX Ulpian, ks. 18 do Edyktu): można zapytać czy skarga akwiliańska przysługuje, szaleniec zadaje szkodę. Pegasus zaprzecza, bo jak może zawinić (culpa) ktoś, kto jest niespełna rozumu? A niezwykle prawdziwe. I zatem skarga akwiliańska nie ma miejsca, tak samo, jak i wtedy, gdy szkodę zadaje zwierze, albo gdy spadnie dachówka 4. brak rozumu

63 Wyłączenie odpowiedzialności

64 Wyłączenie odpowiedzialności

65 Wyłączenie odpowiedzialności D. IX Ulpian, 18 do Edyktu. Gdyby niewolnik został zabity przez ćwiczących oszczepami dal zabawy, dochodzi do odpowiedzialności akwiliańskiej: ale jeśli niewolnik przechodził przez miejsce, gdzie ćwiczyli rzuty, nie miejsca : nie powinien bowiem chodzić pośpiesznie przez plac do ćwiczeń. Natomiast gdy ktoś umyślnie w niego rzucił, odpowiada na podstawie Lex Aquilia.

66 Wyłączenie odpowiedzialności D. IX Ulpian, 18 do Edyktu. Gdyby niewolnik został zabity przez ćwiczących oszczepami dal zabawy, dochodzi do odpowiedzialności akwiliańskiej: ale jeśli niewolnik przechodził przez miejsce, gdzie ćwiczyli rzuty, nie miejsca : nie powinien bowiem chodzić pośpiesznie przez plac do ćwiczeń. Natomiast gdy ktoś umyślnie w niego rzucił, odpowiada na podstawie Lex Aquilia. 5. przyczynienie się poszkodowanego

67 Wyłączenie odpowiedzialności volenti non fit iniuria: chcącemu nie dzieje się krzywda 5. przyczynienie się poszkodowanego wyłącza odpowiedzialność sprawcy inaczej niż przy zniewadze (iniuria): zmniejsza wysokość kary współcześnie: raczej zmniejszone odszkodowanie

68 Wyłączenie odpowiedzialności volenti non fit iniuria: chcącemu nie dzieje się krzywda 5. przyczynienie się poszkodowanego wyłącza odpowiedzialność sprawcy inaczej niż przy zniewadze (iniuria): zmniejsza wysokość kary współcześnie: raczej zmniejszone odszkodowanie

69 Wyłączenie odpowiedzialności D. IX (Ulpian, 18 do Edyktu): Jeśli ktoś kogoś zabije podczas zapasów, czy boksu, albo kiedy bokserzy walczą, a będzie to w publicznym konkursie, nie stosuje się lex Aquilia, bowiem szkodę zadaje się nie bezprawnie, ale z przyczyny chwały i (chęci) zwycięstwa. A jest tak nie (tylko) w przypadku niewolników, bo (też) wolnourodzeni mają zwyczaj występować w zawodach: dzieje się tak zatem w przypadku filius familias. Jeśli zrani tego, który się poddał, ustawa akwiliańska będzie miała zastosowanie, albo jeśli zabije niewolnika nie podczas zawodów: chyba że stanie się to na polecenie pana. Wtedy upada odpowiedzialność akwiliańska 6. przyjęcie ryzyka

70 Damnum datum Iniuria: bezprawność działania możliwe przypadki wyłączenia 1. prawność działania 2. obrona konieczna 3. Vis maior, konieczność działania 4. brak świadomości (szaleńcy i dzieci) 5. przyczynienie się poszkodowanego, 6. przyjęcie ryzyka

71 od Iniuria do Culpa aquiliana

72 Culpa akwiliańska D (Ulpianus, ks. 18 kom. do Edyktu) Za zabitego (occisum) powiniśmy uznać, tego kogo uderzono czy to mieczem czy pałką 2. Ale jeśli ktoś nadmiernie obciążony upuści ciężar i zabije nim niewolnika będzie odpowiadał z ustawy Akwiliańskiej. Mógł bowiem wiedzieć, że nie powinien się tak obciążać. I nawet jeśli ktoś, potknąwszy się przygniecie cudzego niewolnika (niesionym) ciężarem, zgodnie ze zdaniem Pegasusa, odpowiada z ustawy Akwiliańskiej, jako że albo zbyt się obładował, albo szedł nieuważnie po śliskim gruncie.

73 Culpa akwiliańska D (Ulpianus, ks. 18 kom. do Edyktu): Za zabitego (occisum) powiniśmy uznać, tego kogo uderzono czy to mieczem czy pałką 2. Ale jeśli ktoś nadmiernie obciążony upuści ciężar i zabije nim niewolnika będzie odpowiadał z ustawy Akwiliańskiej. Mógł bowiem wiedzieć, że nie powinien się tak obciążać. I nawet jeśli ktoś, potknąwszy się przygniecie cudzego niewolnika (niesionym) ciężarem, zgodnie ze zdaniem Pegasusa, odpowiada z ustawy Akwiliańskiej, jako że albo zbyt się obładował, albo szedł nieuważnie po śliskim gruncie.

74 od iniuria do culpa pretorzy stopniowo zaczynają udzielać powództw tylko wtedy, gdy szkoda była zawiniona niedbalstwem sprawcy albo: przechodzą od szkody zamierzonej, winy umyślnej, do tej zadanej nieumyślnie, z powodu niedbalstwa: Floriana Cursi.

75 od iniuria do culpa D. IX 2.31 (Paulus ks. 10 do dzieł Sabinusa) Jeśli przycinający drzewo zrzuci z niego gałąź, albo pracujący na rusztowaniu, i zabije przechodzącego niewolnika z pewnością odpowiada jeśli wydarzyło się to na publicznym gruncie, a sprawca nie krzyknął ostrzegając, aby takiego zdarzenia można było uniknąć. Lecz Mucius powiedział, że jeśli na gruncie prywatnym podobnie się zdarzy, można dochodzić odszkodowania z tytułu winy. Jest bowiem winą (culpa) nie przewidzieć tego, co osoba roztropna przewidzieć mogła, albo krzyknąć dopiero wtedy, kiedy nie można już uniknąć niebezpieczeństwa.

76 Lorem Ipsum Dolor Common law Tort of Negligence & Duty of Care

77 Lorem Ipsum Dolor Donoghue v Stevenson

78 Lorem Ipsum Dolor Donoghue v Stevenson

79 Duty of care Lord Atkin in Donoghue v Stevenson [1932] AC 562 of the House of Lords: There must be, and is, some general conception of relations giving rise to a duty of care, of which the particular cases found in the books are but instances.... The rule that you are to love your neighbour becomes in law you must not injure your neighbour; and the lawyer s question: Who is my neighbour? receives a restricted reply. You must take reasonable care to avoid acts or omissions which you can reasonably foresee would be likely to injure your neighbour.

80 Who, then, in law, is my neighbour? The answer seems to be persons who are so closely and directly affected by my act that I ought reasonably to have them in contemplation as being so affected when I am directing my mind to the acts or omissions that are called in question. (...) My Lords, if your Lordships accept the view that this pleading discloses a relevant cause of action you will be affirming the proposition that by Scots and English law alike a manufacturer of products, which he sells in such a form as to show that he intends them to reach the ultimate consumer in the form in which they left him with no reasonable possibility of intermediate examination, and with the knowledge that the absence of reasonable care in the preparation or putting up of the products will result in an injury to the consumer s life or property, owes a duty to the consumer to take that reasonable care.

81 Who, then, in law, is my neighbour? The answer seems to be persons who are so closely and directly affected by my act that I ought reasonably to have them in contemplation as being so affected when I am directing my mind to the acts or omissions that are called in question. (...) My Lords, if your Lordships accept the view that this pleading discloses a relevant cause of action you will be affirming the proposition that by Scots and English law alike a manufacturer of products, which he sells in such a form as to show that he intends them to reach the ultimate consumer in the form in which they left him with no reasonable possibility of intermediate examination, and with the knowledge that the absence of reasonable care in the preparation or putting up of the products will result in an injury to the consumer s life or property, owes a duty to the consumer to take that reasonable care.

82 Podsumowanie: kazus fryzjera D pr (Ulpian, 8 do Edyktu) Podobnie pisze Mela, że jeśliby grali w piłkę i któryś z grających silniej uderzoną piłkę rzucił, (trafiając) w rękę fryzjera, tak że gardło niewolnika, którego golił fryzjer, zostało przecięte, ten będzie opowiadał z lex Aquilia, który z nich zawinił.

83 Podsumowanie: kazus fryzjera D pr (Ulpian, 8 do Edyktu) Proculus uznał, że wina leży po stronie fryzjera: i rzeczywiście, jeśli tam golił, gdzie zazwyczaj grano, lub gdzie był duży ruch: wtedy to mu będzie zarzucone. Ale też nie bez racji jest to: jeśli ktoś powierzył się fryzjerowi, który miał krzesło w miejscu niebezpiecznym, sam sobie jest winien!

84 Skarga akwiliańska: actio damni iniuria(e) dati ex lege Aqulia

85 Actio damni iniuria dati ex lege Aquilia D (Gaius, ks. siódma komentarza do Edyktu Prowincjonalnego) A poniżej postanawia się o udzieleniu powództwa podwójnego przeciwko zaprzeczającemu zdarzeniu. D (Ulpianus, ks. osiemnasta komentarza do Edyktu) Należy zauważyć, że przy rozważania skargi udzielonej przeciwko temu, kto przyznaje się do zadania szkody, sędzia nie jest ustanowiony do stwierdzenia (czy pozwany jest za szkodę odpowiedzialny) tylko ocenienia (szkody).( ). pierwotnie: legis actio per manus iniectionem później: actio damni iniuria dati ex lege Aquilia

86 Actio damni iniuria dati ex lege Aquilia CAIUS AQUILIUS NIECH BĘDZIE SĘDZIĄ. JEŚLI SIĘ OKAŻE, ŻE NUMERIUS NEGIDIUS ZABIŁ BEZPRAWNIE STICHUSA, Z KTÓREJ TO PRZYCZYNY NUMERIUS NEGIDIUS POWINIEN DAĆ TYLE PIĘNIĘDZY, AULUSOWI AGERIUSOWI, ILE BYŁ STICHUS NAJWIĘCEJ WART W CIĄGU POPRZEDNIEGO ROKU, TYLE PIĘNIEDZY RAZY DWA NIECH SĘDZIA ZASĄDZI OD NUMERIUSA NEGIDIUSA DLA AULUSA AGERIUSA. JEŚLI SIĘ NIE OKAŻE NIE UWOLNI przeciw zaprzeczającemu

87 Actio damni iniuria dati ex lege Aquilia noxalis CAIUS AQUILIUS NIECH BĘDZIE SĘDZIĄ. JEŚLI SIĘ OKAŻE, ŻE PAMPHILUS, NIEWOLNIK NUMERIUSA NEGIDIUSA ZABIŁ BEZPRAWNIE STICHUSA, Z KTÓREJ TO PRZYCZYNY NUMERIUS NEGIDIUS POWINIEN DAĆ TYLE PIENIĘDZY, AULUSOWI AGERIUSOWI, ILE BYŁ STICHUS NAJWIĘCEJ WART W CIĄGU POPRZEDNIEGO ROKU, TYLE PIĘNIEDZY RAZY DWA ALBO NOKSALNE WYDANIE PAMPHILUSA NIECH SĘDZIA ZASĄDZI OD NUMERIUSA NEGIDIUSA DLA AULUSA AGERIUSA. JEŚLI SIĘ NIE OKAŻE NIE UWOLNI.

88 Actio damni iniuria dati ex lege Aquilia CAIUS AQUILIUS NIECH BĘDZIE SĘDZIĄ. ILE PIENIĘDZY POWINIEN DAĆ TEN AULUSOWI AGERIUSOWI, KTO ZABIŁ BEZPRAWNIE STICHUSA, TYLE PIĘNIEDZY NIECH SĘDZIA ZASĄDZI OD NUMERIUSA NEGIDIUSA DLA AULUSA AGERIUSA. JEŚLI SIĘ NIE OKAŻE NIE UWOLNI. sprawca przyznaje się do zadania szkody, proces o wycenę odszkodowania

89 Charakter skargi akwiliańskiej konkurencja skarg

90 konkurencja G. IV 6 8: Prowadzimy postępowanie, albo by uzyskać jedynie rzecz, albo jedynie karę, albo i rzecz, i karę. 7. Dochodzimy wyłącznie rzeczy na przykład w tych skargach, które wnosimy z kontraktu. 8. Dochodzimy tylko kary na przykład skargą z kradzieży, zniewag albowiem w tych przypadkach również przysługuje nam windykacja samej rzeczy i condictio. 9. dochodzimy i rzeczy zaś, i kary w tych przypadkach, gdy prowadzimy postępowanie na dwukrotną wartość, bez ograniczenia: to dzieje się w skardze z zasądzenia damni iniuriae legis Aquiliae,

91 konkurencja Skargi penalne odszkodowawcze mieszane Actio damni iniuria dati ex lege Aquilia

92 Actio damni iniuria dati ex lege Aquilia D. XLIV pr Paulus z ks. o konkurencji skarg. Kto pobił bezprawnie niewolnika innej osoby odpowiada z jednego zdarzenia i ze skargi ze zniewagi, i z akwiliańskiej. Zniewaga powstaje z zamiaru, szkoda z niedbalstwa, obie zatem mogą przysługiwać. Niektórzy (przyjmują), że jeśli jedną wybierze, druga wygasa, bo nie byłoby dobre i słuszne, żeby zasądzić tego, który już świadczył wycenę (straty akwiliańskiej). Lecz jeśli najpierw wniesiono by skargę ze zniewagi, wciąż odpowiada z lex Aquilia. Ten pogląd jednak powinien być ograniczony przez pretora, o ile nie procesuje się o to, co przekracza zakres ustawy akwiliańskiej. I rozsądniej przeto przyjąć ten pogląd, aby można było wytoczyć tę skargę, którą chcę najpierw, a potem, to co było więcej w drugiej dochodzić nią. konkurencja Wykład XXII

93 Actio damni iniuria dati ex lege Aquilia D. IX (Gaius, ks. 9 komentarza do Edyktu Prowincjonalnego: Jeśli rzecz oddana w zastaw, komodat czy depozyt została pogorszona przez przyjmującego, można rozważyć użycie nie tylko skarg, o których mówimy, lecz także akwiliańskiej. Lecz jeśli spór zostanie wszczęty jedną z nich, reszta upada. konkurencja Wykład XXII

94 Odp. Akwiliańska: przesłanki

95 Odp. Akwiliańska: przesłanki

96 Odp. Akwiliańska: przesłanki

97 Odp. Akwiliańska: przesłanki Actio damni iniuria dati ex lege Aquilia

98 Odp. Akwiliańska: przesłanki Actio damni iniuria dati ex lege Aquilia Actio ad exemplum legis Aquiliae

99 Odp. Akwiliańska: przesłanki Actio damni iniuria dati ex lege Aquilia Actio ad exemplum legis Aquiliae Legitymacja

100 Odp. Akwiliańska: przesłanki Actio damni iniuria dati ex lege Aquilia Actio ad exemplum legis Aquiliae Legitymacja Właściciel kwirytalny

101 Odp. Akwiliańska: przesłanki Legitymacja Actio damni iniuria dati ex lege Aquilia Właściciel kwirytalny Actio ad exemplum legis Aquiliae Ten, kto ma interes (wł. bonitarny, zastawnik kommodatariusz, etc.)

102 Odp. Akwiliańska: przesłanki Legitymacja Actio damni iniuria dati ex lege Aquilia Właściciel kwirytalny Actio ad exemplum legis Aquiliae Ten, kto ma interes (wł. bonitarny, zastawnik kommodatariusz, etc.) Damnum

103 Odp. Akwiliańska: przesłanki Legitymacja Damnum Actio damni iniuria dati ex lege Aquilia Właściciel kwirytalny Materialna, rzeczywista (damnum emergens) Actio ad exemplum legis Aquiliae Ten, kto ma interes (wł. bonitarny, zastawnik kommodatariusz, etc.)

104 Odp. Akwiliańska: przesłanki Legitymacja Damnum Actio damni iniuria dati ex lege Aquilia Właściciel kwirytalny Materialna, rzeczywista (damnum emergens) Actio ad exemplum legis Aquiliae Ten, kto ma interes (wł. bonitarny, zastawnik kommodatariusz, etc.) uszkodzenie ciała osoby wolnej, + lucrum cessans

105 Odp. Akwiliańska: przesłanki Legitymacja Damnum Actio damni iniuria dati ex lege Aquilia Właściciel kwirytalny Materialna, rzeczywista (damnum emergens) Actio ad exemplum legis Aquiliae Ten, kto ma interes (wł. bonitarny, zastawnik kommodatariusz, etc.) uszkodzenie ciała osoby wolnej, + lucrum cessans iniuria

106 Odp. Akwiliańska: przesłanki Legitymacja Damnum Actio damni iniuria dati ex lege Aquilia Właściciel kwirytalny Materialna, rzeczywista (damnum emergens) Actio ad exemplum legis Aquiliae Ten, kto ma interes (wł. bonitarny, zastawnik kommodatariusz, etc.) uszkodzenie ciała osoby wolnej, + lucrum cessans iniuria Odpowiedzialność obiektywna (bezprawność działania), potem subiektywana: najmniejsze niedbalstwo

107 Odp. Akwiliańska: przesłanki Legitymacja Damnum Actio damni iniuria dati ex lege Aquilia Właściciel kwirytalny Materialna, rzeczywista (damnum emergens) Actio ad exemplum legis Aquiliae Ten, kto ma interes (wł. bonitarny, zastawnik kommodatariusz, etc.) uszkodzenie ciała osoby wolnej, + lucrum cessans iniuria Odpowiedzialność obiektywna (bezprawność działania), potem subiektywana: najmniejsze niedbalstwo Datum

108 Odp. Akwiliańska: przesłanki Legitymacja Damnum Actio damni iniuria dati ex lege Aquilia Właściciel kwirytalny Materialna, rzeczywista (damnum emergens) Actio ad exemplum legis Aquiliae Ten, kto ma interes (wł. bonitarny, zastawnik kommodatariusz, etc.) uszkodzenie ciała osoby wolnej, + lucrum cessans iniuria Odpowiedzialność obiektywna (bezprawność działania), potem subiektywana: najmniejsze niedbalstwo Datum Bezpośrednio zadane (corpus corpore)

109 Odp. Akwiliańska: przesłanki Legitymacja Damnum Actio damni iniuria dati ex lege Aquilia Właściciel kwirytalny Materialna, rzeczywista (damnum emergens) Actio ad exemplum legis Aquiliae Ten, kto ma interes (wł. bonitarny, zastawnik kommodatariusz, etc.) uszkodzenie ciała osoby wolnej, + lucrum cessans iniuria Odpowiedzialność obiektywna (bezprawność działania), potem subiektywana: najmniejsze niedbalstwo Datum Bezpośrednio zadane (corpus corpore) Pośrednio, przez zaniechanie

110 Problem z damnum po czasach rzymskich Grotius: maleficium (jako źródło zobowiązań obok pactio i lex): nazywamy każdą winę czy to w czynieniu, czy nieczynieniu przeciwstawiającą się temu co wszyscy ludzie czynić powinni. Z takiej winy powstaje zobowiązanie, by jeśli powstała szkoda, została naprawiona. Pufendorf: socialitas (Lord Atkin: kto jest mym bliźnim?) by nikt nikomu nie szkodził; a jeśli zada szkodę, by ją naprawił szkoda zawiniona przez sprawcę

111 Problem z damnum po czasach rzymskich Pandektystyka: wyłączenie zaniechania (podejście zawężające) odrzucono w ABGB; BGB 823 przedmiot szkody: CC 1240: ogólne pojęcie szkody podobnie 415 K.C (tak osobista (krzywda, por. iniuria); majątkowa; BGB 823: naruszenie prawa (życie, zdrowie, wolność, własność, inne szczególne prawo ) kwestia przyczynienia się poszkodowanego: odrzucenie podejścia zero-jedynkowego (CC, ABGB, KZ szwajcarski, BGB)

112 Rozszerzenie systemu odpowiedzialności za szkodę majątkową

113 Syllabus Rozszerzenie systemu odpowiedzialności za szkodę majątkową Pauperies granice odpowiedzialności akwiliańskiej i analogicznej pretorskie uzupełnienia porządku odpowiedzialności za szkodę: delikty pretorskie i quasi-delikty psucie niewolnika, groźba, działanie na szkodę wierzyciela wylanie/wyrzucenie, zawieszenie/wystawienie, edykt o podstępie Podsumowanie: odpowiedzialność na zasadzie winy oraz odpowiedzialność na zasadzie ryzyka za szkodę zadaną/wyrządzoną przez osobę trzecią: między rzymskim modelem a współczesnością. Inst. IX 38, iii iv U podstaw VI 21.4