Osoba jako podmiot prawa i nawiązywanie stosunków prawnych III

Transkrypt

1 Prawo rzymskie i tradycja romanistyczna VII/ Osoba jako podmiot prawa i nawiązywanie stosunków prawnych III Jakub Urbanik Katedra Prawa Rzymskiego i Antycznego Wydziału Prawa i Administracji U.W.

2 Syllabus Reprezentacja i zastępstwo w prawie rzymskim: rola podwładnych (alieni iuris i niewolników). Udział w obrocie osób pod władzą: actiones adiecticiae qualitatis Ekskurs: Odpowiedzialność za delikty podwładnych (noxa). Podsumowanie: zdolność prawna i jej ograniczenia; zdolność do czynności prawnych i jej ograniczenia. Elementy teorii czynności prawnej II. Podziały czynności. Wady oświadczenia woli. Inst. IV 15 V 19, 20 U podstaw II 1 III 1 2.3

3 Możność dysponowania prawami Wykład VI samodzielne kształtowanie relacji prawnych zastępstwo (konieczne, dobrowolne) bezpośrednie pośrednie nabywanie praw i obowiązków dla zastępowanego zastępca działa we własnym imieniu osobnym aktem przenosi skutki swych działań na zastępowanego

4 zastępstwo w prawie rzymskim nemo alteri stipulari potest nikt nie może się zobowiązywać na rzecz osoby trzeciej zastępstwo bezpośrednie niedopuszczalne w prawie rzymskim zobowiązanie powstaje między stronami wymogi procesu formułkowego: intentio w formułce jeśli się okaże, że pozwany winien dać powodowi na podstawie prawa cywilnego 100.

5 zastępstwo w prawie rzymskim zasadą zastępstwo pośrednie (prokurator, kontrakt mandatu) paterfamilias korzysta z prawa za pośrednictwem osób podwładnych system actiones adiecticiae qualitatis skargi o charakterze dodatkowym

6 zastępstwo w wiekach średnich i nowożytnych actio quasi institoria Martinus Gossia: dopuszcza umowę na rzecz osoby trzeciej Bartolus popiera to zdanie z powołaniem na usus fori Grocjusz, Wolff (poł. XVIII w.) Pandektystyka i kodeksy cywilne

7 Actiones adiecticiae qualitatis skargi o charakterze dodatkowym

8 Pater familias i działanie przez podwładnych ius civile: podwładni mogą tylko dokonać przysporzenia w majątku zwierzchnika > czynności przysparzające obciążenia powodują powstanie zobowiązania naturalnego Wykład XVII konsekwencje podwładny: alieni iuris (zwłaszcza syn, córka pod władzą), niewolnicy

9 Pater familias i działanie przez podwładnych ius civile: podwładni mogą tylko dokonać przysporzenia w majątku zwierzchnika > czynności przysparzające obciążenia powodują powstanie zobowiązania naturalnego Wykład XVII zobowiązanie naturalne: obowiązek, którego nie można egzekwować prawnie, ale którego spełnienie jest skuteczne konsekwencje podwładny: alieni iuris (zwłaszcza syn, córka pod władzą), niewolnicy

10 Pater familias i działanie przez podwładnych podwładny: alieni iuris (zwłaszcza syn, córka pod władzą), niewolnicy

11 Pater familias i działanie przez podwładnych proces formułkowy i rola pretora oraz Edyktu podwładny: alieni iuris (zwłaszcza syn, córka pod władzą), niewolnicy

12 Pater familias i działanie przez podwładnych proces formułkowy i rola pretora oraz Edyktu ius honorarium podwładny: alieni iuris (zwłaszcza syn, córka pod władzą), niewolnicy

13 Pater familias i działanie przez podwładnych proces formułkowy i rola pretora oraz Edyktu ius honorarium wprowadzenie ograniczonej odpowiedzialności za działania podwładnych podwładny: alieni iuris (zwłaszcza syn, córka pod władzą), niewolnicy

14 Pater familias i działanie przez podwładnych proces formułkowy i rola pretora oraz Edyktu ius honorarium wprowadzenie ograniczonej odpowiedzialności za działania podwładnych Pretor modyfikuje istniejące skargi ius civile, tworząc actiones adiecticiae qualitatis podwładny: alieni iuris (zwłaszcza syn, córka pod władzą), niewolnicy

15 Skargi o charakterze dodatkowym Modyfikacje skarg kontraktowych Wykłady XVI XXIII (Zobowiåzania)

16 Skargi o charakterze dodatkowym Polecenie zawarcia czynności z podwładnym (udzielone osobie trzeciej): Iussum Modyfikacje skarg kontraktowych Wykłady XVI XXIII (Zobowiåzania)

17 Skargi o charakterze dodatkowym Polecenie zawarcia czynności z podwładnym (udzielone osobie trzeciej): Iussum Actio quod iussu Modyfikacje skarg kontraktowych Wykłady XVI XXIII (Zobowiåzania)

18 Skargi o charakterze dodatkowym Polecenie zawarcia czynności z podwładnym (udzielone osobie trzeciej): Iussum Actio quod iussu Wydzielenie Peculium lub korzyść pater familias Versio: Modyfikacje skarg kontraktowych Wykłady XVI XXIII (Zobowiåzania)

19 Skargi o charakterze dodatkowym Polecenie zawarcia czynności z podwładnym (udzielone osobie trzeciej): Iussum Actio quod iussu Wydzielenie Peculium lub korzyść pater familias Versio: Actio de peculio et de in rem verso / actio tributoria Modyfikacje skarg kontraktowych Wykłady XVI XXIII (Zobowiåzania)

20 Skargi o charakterze dodatkowym Polecenie zawarcia czynności z podwładnym (udzielone osobie trzeciej): Iussum Actio quod iussu Wydzielenie Peculium lub korzyść pater familias Versio: Actio de peculio et de in rem verso / actio tributoria Ustanowienie: Praepositio Modyfikacje skarg kontraktowych Wykłady XVI XXIII (Zobowiåzania)

21 Skargi o charakterze dodatkowym Polecenie zawarcia czynności z podwładnym (udzielone osobie trzeciej): Iussum Actio quod iussu Wydzielenie Peculium lub korzyść pater familias Versio: Actio de peculio et de in rem verso / actio tributoria Ustanowienie: Praepositio Actio institoria/actio exercitoria Modyfikacje skarg kontraktowych Wykłady XVI XXIII (Zobowiåzania)

22 Iussum D. XV (Ulpian z ks. 29 komentarza do Edyktu) Przez polecenie należy rozumieć, to co ktoś rozkaże zarówno wobec świadków, jak i listem, czy też osobiście ustnie, czy za pośrednictwem posłańca, zarówno w stosunku do jednego kontraktu jak i ogólnie. I tak na przykład, jeśli tak powiedziano jakąkolwiek chcesz ze Stichusem moim niewolnikiem podjąć czynność prawną na moje ryzyko, uznaje się, że polecono wszystko, czego konkretna ustawa nie zakazuje.

23 Iussum Polecenie skierowane do kontrahenta być może pierwotnie było podstawą skargi wg ius civile (podwładny to narzędzie transakcji) odpowiedzialność do pełnej wysokości w ramach udzielonego polecenia actio quod iussu skarga skoro na polecenie

24 Peculium majątek do swobodnego zarządu dla podwładnego niedozwolone czynności nieodpłatne (darowizny) możliwość odebrania peculium w każdej chwili, ograniczona świadomym działaniem na szkodę wierzycieli (dolus) D. XV Marcjan, Reguły 5 Peculium rodzi się, rośnie, kurczy i umiera, i z tego powodu Papirius Fronto tak wytwornie mawiał, że peculium podobne jest do człowieka. odpowiedzialność do wartości peculium w chwili wytoczenia skargi actio de peculio skarga na podstawie peculium

25 Peculium właściciel jako pierwszy ściąga należności podwładnego względem siebie cel udzielania pożyczek podwładnemu kolejni wierzyciele wedle kolejności zgłoszeń, do wyczerpania peculium po śmierci/wyzwoleniu podwładnego skargę można wytoczyć jeszcze przez rok actio de peculio skarga na podstawie peculium

26 Actio de peculio Aulus Charisius dał swojemu niewolnikowi Stichusowi jako peculium farmę o wartości 100. Z różnych przyczyn niewolnik winien jest trzem osobom pieniądze. Pierwszym wierzycielem jest jego właściciel, wobec którego dług Stichusa wynosi 60 sesterców, drugim Paulus, któremu niewolnik winien jest 40 sesterców, a trzecim jest Lucius, od którego niewolnik pożyczył 30 sesterców. Jak będzie wyglądało rozliczenie z peculium niewolnika?

27 Peculium na cele handlowe do majątku należą rzeczy przeznaczone na sprzedaż (merx), którymi podwładny obraca za wiedzą (scientia) (lub milczącą zgodą) zwierzchnika odpowiedzialność do wartości peculium w chwili wytoczenia skargi wszyscy wierzyciele (w tym właściciel) traktowani identycznie: należności proporcjonalnie zmniejszane wierzyciel wzywa zwierzchnika do podziału majątku, przy niewłaściwym podziale, wytacza skargę actio tributoria skarga o podział

28 Actio tributoria Właściciel powierzył niewolnikowi pewien majątek (peculium) o wartości 100, w którego skład wchodził magazyn z winem przeznaczonym przez pana na sprzedaż. Niewolnik, gospodarując tym majątkiem, zaciągnął długi wobec trzech wierzycieli, każdy o wysokości 50. Pożyczył także 50 od swojego właściciela. Jak będzie wyglądało rozliczenie między właścicielem niewolnika a jego wierzycielami?

29 Versio Pojęcie korzyści działanie w interesie zwierzchnika wszelkie działania, których w danych okolicznościach podjąłby się zwierzchnik odpowiedzialność do pełnej uzyskanej wartości Actio de in rem verso skarga z tytułu korzyści nigdy nie wytaczana samodzielnie, jako uzupełnienie skargi z tytułu peculium: actio de peculio et de in rem verso

30 Versio: szerokie rozumienie D. XLV Ponadto, jeśli niewolnik wziął pieniądze, aby sobie pograć w kości i ubrać wedle zwyczaju pana, to jest aż do takiej miary, jak pan miał zwyczaju mu dawać, Labeo pisze, że należy uznać że wniósł korzyść do majątku pana. A zatem podobnie (rzecz się ma) z synem.

31 Versio: szerokie rozumienie D. XLV Labeo twierdzi, że także to jest korzyścią w majątku pana, co niewolnikdłużnik kupił zgodnie z wolą pana dla zbytku na przykład olej do namaszczania, albo przeznaczył na przyjemności, albo na rozpustny/obrzydliwy wydatek. Nie patrzymy bowiem czy to, co wydano, przyniosło panu pożytek, ale na sprawy pana.

32 Actio de peculio et de in rem verso Niewolnik Marcusa, Primitivus, którego peculium stary dom po zawaleniu się jednej ściany warte jest jedynie 300, otrzymał od Gaiusa pożyczkę w wysokości Z tych 500 Primitivus zwrócił wierzycielowi Marcusa, pozostałe zaś 500 roztrwonił. Ile i na jakiej podstawie może żądać Gaius od Marcusa tytułem zwrotu pożyczki.

33 Actio de peculio et de in rem verso Niewolnik Marcusa, Primitivus, którego peculium stary dom po zawaleniu się jednej ściany warte jest jedynie 300, otrzymał od Gaiusa pożyczkę w wysokości Z tych 500 Primitivus zwrócił wierzycielowi Marcusa, pozostałe zaś 500 roztrwonił. Ile i na jakiej podstawie może żądać Gaius od Marcusa tytułem zwrotu pożyczki. Co jeśli 200 zużyto na naprawę domu?

34 Konstrukcja formułki procesowej

35 Condictio certae creditae pecuniae CAIUS AQUILIUS IUDEX ESTO. SI PARET NUMERIUM NEGIDIUM AULO AGERIO DECEM MILIA SESTERTIUM DARE OPORTERE, QUO DE RE AGITUR, CAIUS AQUILIUS IUDEX NUMERIUM NEGIDIUM AULO AGERIO DECEM MILIA SESTERIUM CONDAMNATO, SI NON PARET ABSOLVITO. CAIUS AQUILIUS NIECH BĘDZIE SĘDZIĄ. JEŚLI SIĘ OKAŻE, ŻE NUMERIUS NEGIDIUS, POWINIEN DAĆ NA PODSTAWIE IUS CIVILE 1 0 T Y S I Ę C Y S E S T E R C Ó W A U L U S O W I AGERIUSOWI, O CO TOCZY SIĘ TEN SPÓR, TO NIECH SĘDZIA CAIUS AQUILIUS ZASĄDZI 10 TYSIĘCY OD NUMERIUSA NEGIDIUSA DLA AULUSA AGERIUSA; JEŚLI SIĘ NIE OKAŻE, NIECH UWOLNI. skarga o należność pieniężną

36 Co jeśli pożyczkę weźmie niewolnik? Wykład III

37 Co jeśli pożyczkę weźmie niewolnik? U Pretora miejskiego Wykład III

38 Co jeśli pożyczkę weźmie niewolnik? U Pretora miejskiego faza in iure procesu Wykład III Decyzja urzędnika oparta na aequitas utilitas pretor miejski poleca sędziemu prywatnemu zbadać sprawę, modyfikując odpowiednio formułkę skargi ius civile fikcja obywatelstwa, przestawienie podmiotów w formułce

39 Condictio certae creditae pecunaie CAIUS AQUILIUS NIECH BĘDZIE SĘDZIĄ. JEŚLI SIĘ OKAŻE, ŻE NIEWOLNIK STICHUS, POWINIEN DAĆ NA PODSTAWIE IUS CIVILE 1 0 T Y S I Ę C Y S E S T E R C Ó W A U L U S O W I AGERIUSOWI, O CO TOCZY SIĘ TEN SPÓR, TO NIECH SĘDZIA CAIUS AQUILIUS ZASĄDZI 10 TYSIĘCY OD STICHUSA DLA AULUSA AGERIUSA; JEŚLI SIĘ NIE OKAŻE, NIECH UWOLNI. de peculio et de in rem verso

40 Condictio certae creditae pecunaie CAIUS AQUILIUS NIECH BĘDZIE SĘDZIĄ. TO NIECH SĘDZIA CAIUS AQUILIUS ZASĄDZI 10 TYSIĘCY OD STICHUSA DLA AULUSA AGERIUSA; JEŚLI SIĘ NIE OKAŻE, NIECH UWOLNI. de peculio et de in rem verso

41 Condictio certae creditae pecunaie CAIUS AQUILIUS NIECH BĘDZIE SĘDZIĄ. JEŚLI BY SIĘ OKAZAŁO, ŻE NIEWOLNIK STICHUS, GDYBY BYŁ WOLNY WEDŁUG PRAWA QUIRYTÓW, POWINIEN DAĆ NA PODSTAWIE I U S C I V I L E 1 0 T Y S I Ę C Y S E S T E R C Ó W AULUSOWI AGERIUSOWI, O CO TOCZY SIĘ TEN SPÓR, FIKCJA TO NIECH SĘDZIA CAIUS AQUILIUS ZASĄDZI 10 TYSIĘCY OD STICHUSA DLA AULUSA AGERIUSA; JEŚLI SIĘ NIE OKAŻE, NIECH UWOLNI. de peculio et de in rem verso

42 Condictio certae creditae pecunaie CAIUS AQUILIUS NIECH BĘDZIE SĘDZIĄ. JEŚLI BY SIĘ OKAZAŁO, ŻE NIEWOLNIK STICHUS, GDYBY BYŁ WOLNY WEDŁUG PRAWA QUIRYTÓW, POWINIEN DAĆ NA PODSTAWIE I U S C I V I L E 1 0 T Y S I Ę C Y S E S T E R C Ó W AULUSOWI AGERIUSOWI, O CO TOCZY SIĘ TEN SPÓR, FIKCJA de peculio et de in rem verso

43 Condictio certae creditae pecunaie CAIUS AQUILIUS NIECH BĘDZIE SĘDZIĄ. JEŚLI BY SIĘ OKAZAŁO, ŻE NIEWOLNIK STICHUS, GDYBY BYŁ WOLNY WEDŁUG PRAWA QUIRYTÓW, POWINIEN DAĆ NA PODSTAWIE I U S C I V I L E 1 0 T Y S I Ę C Y S E S T E R C Ó W AULUSOWI AGERIUSOWI, O CO TOCZY SIĘ TEN SPÓR, FIKCJA przestawienie podmiotów TO NIECH SĘDZIA CAIUS AQUILIUS ZASĄDZI 10 TYSIĘCY OD NUMERIUSA NEGIDIUSA DLA AULUSA AGERIUSA; JEŚLI SIĘ NIE OKAŻE, NIECH UWOLNI. de peculio et de in rem verso

44 Condictio certae creditae pecunaie CAIUS AQUILIUS NIECH BĘDZIE SĘDZIĄ. JEŚLI BY SIĘ OKAZAŁO, ŻE NIEWOLNIK STICHUS, GDYBY BYŁ WOLNY WEDŁUG PRAWA QUIRYTÓW, POWINIEN DAĆ NA PODSTAWIE I U S C I V I L E 1 0 T Y S I Ę C Y S E S T E R C Ó W AULUSOWI AGERIUSOWI, O CO TOCZY SIĘ TEN SPÓR, FIKCJA przestawienie podmiotów TO NIECH SĘDZIA CAIUS AQUILIUS ZASĄDZI 10 TYSIĘCY OD NUMERIUSA NEGIDIUSA DLA AULUSA AGERIUSA; DO WYSOKOŚCI WARTOŚCI PECULIUM,WŁĄCZAJĄC DOŃ TO, C O U M N I E J S Z Y Ł O B Y J Ą P O D S T Ę P N E DZIAŁANIE NUMERIUSA NEGIDIUSA JEŚLI SIĘ NIE OKAŻE, NIECH UWOLNI. de peculio et de in rem verso

45 Condictio certae creditae pecunaie CAIUS AQUILIUS NIECH BĘDZIE SĘDZIĄ. JEŚLI BY SIĘ OKAZAŁO, ŻE NIEWOLNIK STICHUS, GDYBY BYŁ WOLNY WEDŁUG PRAWA QUIRYTÓW, POWINIEN DAĆ NA PODSTAWIE I U S C I V I L E 1 0 T Y S I Ę C Y S E S T E R C Ó W AULUSOWI AGERIUSOWI, O CO TOCZY SIĘ TEN SPÓR, FIKCJA przestawienie podmiotów TO NIECH SĘDZIA CAIUS AQUILIUS ZASĄDZI 10 TYSIĘCY OD NUMERIUSA NEGIDIUSA DLA AULUSA AGERIUSA; DO WYSOKOŚCI WARTOŚCI PECULIUM,WŁĄCZAJĄC DOŃ TO, C O U M N I E J S Z Y Ł O B Y J Ą P O D S T Ę P N E DZIAŁANIE NUMERIUSA NEGIDIUSA LUB DO WARTOŚCI KORZYŚCI W MAJĄTKU NUMERIUSA NEGIDIUSA; JEŚLI SIĘ NIE OKAŻE, NIECH UWOLNI. de peculio et de in rem verso

46 Praepositio Zwierzchnik ustanawia podwładnego do kierowania przedsięwzięciem odpowiedzialność za wszystkie działania, o ile wchodzą w zakres praepositio (ustanowienia) Zakres ustanowienia typowy dla zawiadującego statkiem, szczegółowy dla kierownika przedsięwzięcia

47 Praepositio Zwierzchnik ustanawia podwładnego do kierowania przedsięwzięciem odpowiedzialność za wszystkie działania, o ile wchodzą w zakres praepositio (ustanowienia) Zakres ustanowienia typowy dla zawiadującego statkiem, szczegółowy dla kierownika przedsięwzięcia Institor actio institoria

48 Praepositio Zwierzchnik ustanawia podwładnego do kierowania przedsięwzięciem odpowiedzialność za wszystkie działania, o ile wchodzą w zakres praepositio (ustanowienia) Zakres ustanowienia typowy dla zawiadującego statkiem, szczegółowy dla kierownika przedsięwzięcia Institor actio institoria Magister navis actio exercitoria

49 Praepositio Zwierzchnik ustanawia podwładnego do kierowania przedsięwzięciem odpowiedzialność za wszystkie działania, o ile wchodzą w zakres praepositio (ustanowienia) Zakres ustanowienia typowy dla zawiadującego statkiem, szczegółowy dla kierownika przedsięwzięcia Institor actio institoria Magister navis actio exercitoria w czasach późnoklasycznych można ustanowić osobę sui iuris

50 Actio empti institoria CAIUS AQUILIUS IUDEX ESTO. QUOD AULUS AGERIUS DE LUCIO TITIO, CUM IS A NUMERIO NEGIDO TABERNAE INSTRUCTAE PROPOSITUS ESSET, EIUS REI NOMINE DECEM PONDO OLEI EMIT, QUA DE RE AGITUR, QUIDQUID OB EAM REM LUCIUM TITIUM AULO AGERIO DARE FACERE OPORTET EX FIDE BONA EIUS IUDEX NUMERIUM NEGIDIUM AULO AGERIO CONDAMNATO, SI NON PARET ABSOLVITO. CAIUS AQUILIUS NIECH BĘDZIE SĘDZIĄ. SKORO POWÓD KUPIŁ OD LUCIUSA TITIUSA, BO TEN ZOSTAŁ USTANOWIONY PRZEZ POZWANEGO DO PROWADZENIA GOSPODY, I W RAMACH TEJ DZIAŁALNOŚCI DZIESIĘĆ FUNTÓW OLIWY, O CO TOCZY SIĘ SPÓR COKOLWIEK Z TEJ PRZYCZYNY POWINIEN NA PODSTAWIE PRAWA CYWILNEGO I ZASAD DOBREJ WIARY DAĆ LUB UCZYNIĆ LUCIUS TITIUS NA RZECZ POWODA, TO NIECH S Ę D Z I A C A I U S A Q U I L I U S Z A S Ą D Z I O D POZWANEGO DLA POWODA; JEŚLI SIĘ NIE OKAŻE, NIECH UWOLNI. skarga z tytułu kupna

51 Actio institoria Lucius ustanowił swego niewolnika Malchiona kierownikiem lombardu. Obok tej działalności niewolnik zajmował się pośrednictwem w handlu zbożem. Pewnego dnia Malchion zbiegł wraz z pieniędzmi przyjętymi od nabywców zboża akonto dostaw, które miał zorganizować. Czy nabywcy, którzy wpłacili pieniądze mogą dochodzić ich zwrotu od Luciusa? Uzasadnij odpowiedź.

52 Actio exercitoria Titius ustanowił niewolnika Malchusa kapitanem swego statku. Malchus wracając z kolejnej nieudanej wyprawy handlowej, na krótko zatrzymał się w Koryncie, gdzie nabył na kredyt 30 amfor ze świeżą słodką wodą dla załogi. Podczas rejsu powrotnego Malchus wypił z załogą całą wodę. Malchus nie ma gotówki, aby zapłacić sprzedawcom za wodę. Czy sprzedawcy wody mają skargę przeciwko Titiusowi? Uzasadnij odpowiedź.

53 Syn pod władzą i inni D. XIII Ulpian, z 28 ks. do Edyktu : jeśli zaś użyczono filius familias, albo niewolnikowi, skargę należy wnieść z ograniczeniem do wartości peculium, ale przysługuje również skarga wprost przeciwko synowi. Natomiast jeśli użyczono córce czy niewolnicy, skargę należy wnieść z ograniczeniem wartością peculium (przeciwko pater familias)

54 Syn pod władzą Wykład V

55 Syn pod władzą W czasach klasycznych filius familias ma ograniczoną legitymację procesową bierną: niedogodnością jest oczekiwanie z egzekucją na jego dojście do autonomiczności (sui iuris). Wykład V

56 Syn pod władzą W czasach klasycznych filius familias ma ograniczoną legitymację procesową bierną: niedogodnością jest oczekiwanie z egzekucją na jego dojście do autonomiczności (sui iuris). Wobec zobowiązań zaciągniętych przez resztę: tylko odpowiedzialność o charakterze dodatkowym. Wykład V

57 Syn pod władzą W czasach klasycznych filius familias ma ograniczoną legitymację procesową bierną: niedogodnością jest oczekiwanie z egzekucją na jego dojście do autonomiczności (sui iuris). Wobec zobowiązań zaciągniętych przez resztę: tylko odpowiedzialność o charakterze dodatkowym. uznanie częściowej podmiotowości filius familias: Wykład V

58 Syn pod władzą W czasach klasycznych filius familias ma ograniczoną legitymację procesową bierną: niedogodnością jest oczekiwanie z egzekucją na jego dojście do autonomiczności (sui iuris). Wobec zobowiązań zaciągniętych przez resztę: tylko odpowiedzialność o charakterze dodatkowym. uznanie częściowej podmiotowości filius familias: Peculium castrense/quasi castrense Wykład V

59 Syn pod władzą W czasach klasycznych filius familias ma ograniczoną legitymację procesową bierną: niedogodnością jest oczekiwanie z egzekucją na jego dojście do autonomiczności (sui iuris). Wobec zobowiązań zaciągniętych przez resztę: tylko odpowiedzialność o charakterze dodatkowym. uznanie częściowej podmiotowości filius familias: Peculium castrense/quasi castrense pod wpływem praw lokalnych: władza pater sprowadza się do rodzaju opieki (kon. II w. n.e., Egipt). Wykład V

60 Syn pod władzą W czasach klasycznych filius familias ma ograniczoną legitymację procesową bierną: niedogodnością jest oczekiwanie z egzekucją na jego dojście do autonomiczności (sui iuris). Wobec zobowiązań zaciągniętych przez resztę: tylko odpowiedzialność o charakterze dodatkowym. uznanie częściowej podmiotowości filius familias: Peculium castrense/quasi castrense pod wpływem praw lokalnych: władza pater sprowadza się do rodzaju opieki (kon. II w. n.e., Egipt). Senatusconsultum Macedonianum Wykład V

61 Senatusconsultum Macedonianum Czasy Wespazjana zakaz udzielania pożyczek synom pod władzą sankcją: nieważność czynności kłopoty ze stosowaniem Uchwały Senatu i drogi jej obchodzenia

62 Podsumowanie System actiones adiectiae qualitatis pretor czyni prawo cywilne użytecznym ( skargi użyteczne: actiones utiles) wpływ na średniowieczną doktrynę prawa (i późniejszą) wykształcenie się zastępstwa bezpośredniego kwestia bezpodstawnego wzbogacenia (versio) Wykład XXII

63 Odpowiedzialność noksalna

64 Wykład XXIV Odpowiedzialność noksalna Odpowiedzialność za czyny zabronione podwładnych archaiczny obowiązek wydania sprawcy (noxae datio) obowiązek ciąży na pater familias, który ma pod swoją władzą sprawcę w chwili rozpoczęcia procesu: noxa caput sequitur odpowiedzialność za szkodę podąża za głową możliwość uchylenia się od niego przez zapłatę odpowiedniego odszkodowania facultas alternativa (upoważnienie przemienne) świadomość pana wyłącza przywilej noksalny

65 actio furti CAIUS AQULIUS NIECH BĘDZIE SĘDZIĄ. JEŚLI SIĘ OKAŻE, ŻE NA SZKODĘ AULUSA AGERIUSA ZOSTAŁA POPEŁNIONA KRADZIEŻ ZŁOTEJ PATERY WARTOŚCI 10 TYSIĘCY SESTERCÓW LUB WIĘCEJ STARANIEM NUMERIUSA NEGIDIUSA LUB ZA JEGO POMOCĄ LUB NAMOWĄ, Z KTÓREJ TO PRZYCZYNY NUMERIUS NEGIDIUS POWINIEN ZOSTAĆ UZNANY ZA ZŁODZIEJA. ILE BYŁA WARTA TA RZECZ, KIEDY ZOSTAŁA POPEŁNIONA KRADZIEŻ, TYLE PIENIĘDZY RAZY DWA NIECH ZASĄDZI CAIUS AQUILIUS SĘDZIA OD NUMERIUSA NEGIDIUSA; JEŚLI SIĘ NIE OKAŻE, NIECH UWOLNI. skarga z tytułu kradzieży

66 actio furti noxalis CAIUS AQULIUS NIECH BĘDZIE SĘDZIĄ. JEŚLI SIĘ OKAŻE, ŻE NA SZKODĘ AULUSA AGERIUSA ZOSTAŁA POPEŁNIONA KRADZIEŻ ZŁOTEJ PATERY WARTOŚCI 10 TYSIĘCY SESTERCÓW LUB WIĘCEJ STARANIEM STICHUSA NIEWOLNIKA LUB ZA JEGO POMOCĄ LUB NAMOWĄ, Z KTÓREJ TO PRZYCZYNY NUMERIUS NEGIDIUS POWINIEN ZOSTAĆ UZNANY ZA ZŁODZIEJA ALBO WYDAĆ NOKSALNIE NIEWOLNIKA STICHUSA, ILE BYŁA WARTA TA RZECZ, KIEDY ZOSTAŁA POPEŁNIONA KRADZIEŻ, TYLE PIENIĘDZY RAZY DWA ALBO NOKSALNE WYDANIE NIEWOLNIKA STICHUSA NIECH ZASĄDZI CAIUS AQUILIUS SĘDZIA OD NUMERIUSA NEGIDIUSA; JEŚLI SIĘ NIE OKAŻE, NIECH UWOLNI. skarga z tytułu kradzieży noksalna

67 Actio furti noxalis Syn Tiberiusa, Titus, otrzymał w peculium niewielki stragan o wartości 100, ojciec polecił mu tam sprzedawać pieczywo. Do sklepiku przyszła bogata Rzymianka Julia, korzystając z jej nieuwagi Titus ukradł jej drogocenną bransoletę. Czy Julia ma skargę do Tiberiusa?

68 Actio furti noxalis Syn Tiberiusa, Titus, otrzymał w peculium niewielki stragan o wartości 100, ojciec polecił mu tam sprzedawać pieczywo. Do sklepiku przyszła bogata Rzymianka Julia, korzystając z jej nieuwagi Titus ukradł jej drogocenną bransoletę. Czy Julia ma skargę do Tiberiusa? zmiany justyniańskie: wydanie noksalne możliwe tylko w przypadku niewolników

69 Pauperies Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta również regulowana noksalnie Wykład XXV XXVI

70 wolni obywatele autonomiczni zdolność prawna zdolność do czynności prawnych wiek płeć marnotrawstwo stan umysłowy

71 zdolność prawna zdolność do czynności prawnych pierwotnie zdolność prawna i zdolność do czynności jest ze sobą nieodłącznie złączona punkt wyjścia dla rozdziału: ograniczenia w dysponowaniu rzeczami pod władzą: kobiety, pupilowie, marnotrawcy, szaleńcy. ochrona stanu władztwa rodu gens niedoświadczenie uczestników obrotu osoby pod władzą podejmują skuteczne czynności prawne w imieniu swojego zwierzchnika (actiones adiecticiae qualitatis Pater Familias

72 Czynności prawne Wykład V, VI

73 czynności prawne

74 czynności prawne formalne stypulacja, testament, mancypacja.

75 czynności prawne formalne nieformalne stypulacja, testament, mancypacja. kupno, sprzedaż, polecenie, pożyczka

76 czynności prawne formalne nieformalne stypulacja, testament, mancypacja. kupno, sprzedaż, polecenie, pożyczka abstrakcyjne przyczynowe (kauzalne)

77 czynności prawne abstrakcyjne przyczynowe (kauzalne) mancypacja, in iure cessio stypulacja kupno, sprzedaż, polecenie, pożyczka, darowizna, testament, traditio (przeniesienie własności przez wręczenie)

78 Stypulacja solenna obietnica G. 3.92: Zobowiązanie ze słów powstaje z zapytania i odpowiedzi, na przykład: dari spondes? spondeo? dabis? dabo! promittis? promitto!, fidepromittis? fidepromitto!, fideiubes? fideiubeo? facies? faciam! (...) I choćby zostały wypowiedziane po grecku, na przykład tak: ώσέις. δώσω. ὁ3ολογεῖς. ὁ3ολογῶ. :ίστει κελεύεις. :ίστει κελεύω. :οιήσεις. :οιήσω. są skuteczne także między rzymskimi, jeśli tylko posiadają zrozumienie mowy greckiej. abstrakcyjne Wykład XVII formalne

79 Traditio wręczenie rzeczy drugiej stronie w celu przeniesienia własności. dla ważności potrzebna przyczyna (causa): causa donandi (chęć obdarowania) causa obligandi/acquirendi (zobowiązania) causa solvendi (zwolnienia się z zobowiązania) przyczynowe (kauzalne) Wykład IX X

81 czynności prawne jednostronne darowizna, testament, zawłaszczenie, porzucenie rzeczy

82 czynności prawne jednostronne darowizna, testament, zawłaszczenie, porzucenie rzeczy dwustronne kupno, sprzedaż, polecenie, pożyczka

84 czynności prawne na wypadek śmierci darowizna pośmiertna, testament

85 czynności prawne na wypadek śmierci między żyjącymi darowizna pośmiertna, testament kupno, sprzedaż, polecenie, pożyczka

87 czynności prawne nieodpłatne (pod tytułem darmnym) depozyt, komodat testament, darowizna

88 czynności prawne nieodpłatne odpłatne (pod tytułem darmnym) depozyt, komodat testament, darowizna kupno, sprzedaż, najem pracy, najem dzieła

90 czynności prawne fiducjarne/powiernicze coëmptio fidiciae causa, fiducja

91 Elementy czynności prawnej necessaria negoti: elementy konieczne, bez nich czynność prawna nie jest dokonana naturalia negoti: elementy czynności prawnej dorozumiane (można je wyłączyć) accidentalia negoti: dodatkowe postanowienia zawieszające skutek czynności do chwili ziszczenia się rozwiązujące skutek czynności w chwili ziszczenia się modus: polecenie dies: termin condictio: warunek

92 accidentalia negoti dies: termin (zdarzenie przyszłe pewne lub graniczące z pewnością) condictio: warunek (zdarzenie przyszłe niepewne) potestatywny: ziszczenie zależy od woli adresata kauzualny: ziszczenie leży w gestii przypadku mieszany ujemny dodatni

93 Przykłady Proszę Cię, abyś wydał cały spadek po mnie Iulii, gdy wyjdzie za mąż. warunek termin zawieszający rozwiązujący potestatywny mieszany kazualny W testamencie: Zapisuję swojej żonie Publii prawo mieszkania w willi w Stabiach, póki nie wyjdzie za mąż. warunek termin zawieszający rozwiązujący potestatywny mieszany kazualny

100 Przykłady Zlecam ci, byś wynajął tancerki na ślub mojego emancypowanego syna, gdy się zdecyduje, by się żenić. warunek termin zawieszający rozwiązujący potestatywny mieszany kazualny do kobiety w ciąży: podaruję ci złotą bransoletę, gdy urodzisz warunek termin zawieszający rozwiązujący potestatywny mieszany kazualny

106 Przykłady Zlecam, abyś mi kupił 200 funtów zboża do pojutrza, chyba że w tym czasie ceny zboża wzrosną dwukrotnie. warunek zawieszający termin rozwiązujący potestatywny mieszany kazualny do kobiety w ciąży: podaruję ci złotą bransoletę, jeśli urodzisz chłopca warunek termin zawieszający rozwiązujący potestatywny mieszany kazualny

113 wady oświadczenia woli reservatio mentalis (zastrzeżenie) error (błąd) simulatio (symulacja) metus (groźba) dolus (podstęp)

114 reservatio mentalis brak wpływu na ważność czynności prawnej error ignorantia iuris nocet, ignorantia facti non nocet error iuris Wykład VI wyłączenia: minorzy, kobiety, rustici, żołnierze (czynności ważne, ale potencjalnie nieskuteczne: exceptiones, restitutio in integrum error facti: brak porozumienia

115 Symulacja czynność symulowana: nieważna czynność dyssymulowana: ważna, o ile zgoda z prawem BGU I 114= P. Catt. recto I 5-13 (ca. 144 Antinoopolis albo Aleksandria): W dwudziestym roku Boskiego Hadriana (137 n.e.), 20 dnia miesiąca Tybi. Ponieważ Lucia Makrina za pośrednictwem adwokata Phaniosa pozwała ze spadku zmarłego Antoniosa Germanosa, żołnierza, o pieniądze u niego zdeponowane, Lupus powiedział: Wiemy, że pieniądze tak zdeponowane naprawdę są posagami. Nie udzielę skargi z tego powodu, bo żołnierzom nie wolno zawierać małżeństw. Dam jednak skargę, jeśli pozwiesz o zwrot posagu, ale muszę być przekonanym, że było to prawne małżeństwo.

116 Metus i Dolus czynności kauzalne, oparte na dobrej wierze: nieskuteczne. czynności abstrakcyjne prawa cywilnego (ius strictum) pierwotnie: brak wpływu od wydania edictum de dolo oraz edictum de metu pretor udziela zarzutu procesowego, jeśli oszukany był pozywany. Wykład III, XXVII od końca Republiki: możliwość odzyskania korzyści świadczonych na skutek podstępu lub groźby: actio quod metus causa, actio doli.

117 Pretor

118 Pretor Decyzja oparta na aequitas utilitas poleca sędziemu prywatnemu zbadać sprawę, uwzględniając przymus wprowadza do instrukcji zastrzeżenie (exceptio)

119 Pretor Decyzja oparta na aequitas utilitas poleca sędziemu prywatnemu zbadać sprawę, uwzględniając przymus wprowadza do instrukcji zastrzeżenie (exceptio) Niech sędzią będzie C. Aquilius. Jeśli się okaże, że wg prawa cywilnego Quintus powinien dać Aulusowi 1000, o ile w tej sprawie nic nie wydarzyło się za przyczyną groźby, niech sędzia zasądzi od Quintusa dla Aulusa 1000, jeśli się nie okaże, niech uwolni. exceptio (quod metus causa) de facto blokuje działanie ius civile czynność jest zatem ważna, ale nieskuteczna

120 Przekształcenie czynności prawnej ratihabitio konwersja nieskuteczny legat windykacyjny skuteczny jako legat damnacyjny konwalidacja Quod ab initio est vitiosum, non potest tractu temporis convalescere. to, co wadliwe od początku, nie może być uzdrowione przez upływ czasu D. L (Paulus z ks. 8 komentarza do prac Sabinusa)

121 Syllabus Małżeństwo: cel i znaczenie instytucji. Małżeństwo rzymskie: cel i atypowa konstrukcja prawna. Zdolność małżeńska: conubium. Od nierozwiązywalności po pełną wolność małżeńską. Affectio maritalis i nieformalność. Od nieformalnego rozwodu po justyniańskie ograniczenia. Beneficjenci wolności małżeńskiej w Rzymie. Czasy późniejsze: przez kanoniczną małżeństwa kanonicznego po sekularyzację małżeństwa. Nowoczesność: związek między osobami prywatnymi, czy instytucja społeczna? Inst. V 17 U podstaw III 2.2 Principles X