Zobowiązania z czynów zabronionych II: szkoda majątkowa

Transkrypt

1 Prawo rzymskie i tradycja romanistyczna XXIV/ Zobowiązania z czynów zabronionych II: szkoda majątkowa Jakub Urbanik Katedra Prawa Rzymskiego i Antycznego Wydziału Prawa i Administracji U.W.

2 Syllabus Rozszerzenie systemu odpowiedzialności za szkodę majątkową granice odpowiedzialności akwiliańskiej i analogicznej pretorskie uzupełnienia porządku odpowiedzialności za szkodę: delikty pretorskie i quasi-delikty psucie niewolnika, groźba, działanie na szkodę wierzyciela wylanie/wyrzucenie, zawieszenie/wystawienie, edykt o podstępie Podsumowanie: odpowiedzialność na zasadzie winy oraz odpowiedzialność na zasadzie ryzyka za szkodę zadaną/wyrządzoną przez osobę trzecią: między rzymskim modelem a współczesnością. Inst. IX 38 i ii 3, iii iv U podstaw VI VI 21, 3; 5

3 Delikty poza ius civile servi corruptio fraus creditorum dolus metus pauperies iudex qui litem suam fecit effusum vel deiectum positum aut suspensum pretorskie quasi-delikty exercitores navis aut cauponae aut stabuli de damno aut furto

4 Pauperies

5 Pauperies D. IX 1.1.3: Ulpianus, ks. 18 kom. do Edyktu: Ait praetor pauperiem fecisse. Pauperies est damnum sine iniuria facientis datum: nec enim potest animal iniuria fecisse, quod sensu caret. Ogłasza pretor uczynił pauperies. Pauperies jest to szkoda zadana bez bezprawia czyniącego szkodę: nie może bowiem zwierzę działać bezprawnie, bo brak mu rozumu Wykład XVI

6 Pauperies actio de pauperie: Ustawa XII Tablic obowiązek wydania zwierzęcia gospodarskiego, które zadało szkodę (noxae deditio) si quadrupes pauperiem fecisse dicetur gdyby gospodarski czworonóg zadał szkodę interpretacja pretorska: możliwość zapłaty odszkodowania (w praktyce zbliżona do stosowania actio ex lege Aquilia): aut noxam sarcire, aut in noxam dedere albo wyrównać stratę, albo oddać noksalnie ) Wykład II

7 Pauperies w czasach klasycznych: actio utilis de pauperie szkoda zadana przez inne zwierzęta działanie zwierzęcia: problem winy właściciela (nieupilnowanie zwierzęcia): wtedy actio ex lege Aquilia, albo skarga analogiczna do akwiliańskiej wynikające z samego zwierzęcia Wykład XXIII

8 Pauperies D. IX 1.5. Alfenus, 5 ks. digestów: Poganiacz przyprowadził konia do taberny, ten zwęszył mulicę, mulica wierzgnęła i złamała udo poganiaczowi. Zapytano, czy można prowadzić postępowanie z właścicielem mulicy, z tego powodu, że zadała pauperies. Odpowiedziałem, że można.

9 Pauperies: działanie zwierzęcia D. IX (Ulpianus ks. 18 do Edyktu): Dlatego, jak pisze Servius, skargę tę stosuje się, kiedy czworonóg pobudzony dzikością zada szkodę. I tak na przykład, gdy skłonny do kopnięć koń uderzy kopytem, albo byk, co zwykł bóść, ubodzie, albo muły z powodu nadmiernej dzikości. Ale jeśli zdarzy się to przez nierówność gruntu, albo winę mularza, albo wtedy, gdy bardziej niż należy obciążony czworonóg zrzuci ciężar na kogoś, skarga ta nie będzie mieć zastosowania, a prowadzi się postępowanie ze szkody bezprawnie zadanej.

10 Pauperies: działanie zwierzęcia D. IX Zazwyczaj skargę tę stosuje się, kiedy zwierzę zada szkodę pobudzone wbrew (swojej) naturze. I tak na przykład jeśli koń pobudzony bólem kopnie kopytem, skarga ta nie będzie mieć miejsca, lecz ten, kto konia uderzył lub zranił będzie odpowiadał ze raczej ze skargi analogicznej niż z ustawy akwiliańskiej, jako że nie zadał on sam swoim ciałem szkody. Skarga ta natomiast będzie stosowana jeśli koń kopnie kogoś, kto go tylko pogłaszcze czy dotknie.

11 Pauperies: działanie zwierzęcia pierwotnie wyłączone wszelkie szkodzące działania zwierzęcia sprowokowane przez zewnętrzne czynniki Ulpian contra naturam: w niezgodzie z zachowaniem zwierzęcia udomowionego

12 Szkoda zwierzęcia poza pauperies Edictum de feris (koniec Republiki?): bez prawa wydania noksalnego: fakt posiadania dzikich zwierząt wymusza zwiększoną ostrożność 200 solidów za śmierć człowieka wolnego odszkodowanie wg uznania sędziego i zasad słuszności w przypadku uszkodzenia ciała duplum za zniszczoną własność skarga edyktalna konkuruje z actio de pauperie (być może tylko w przypadku psów i dzików) actio de pastu (Ustawa XII Tablic?): w czasach klasycznych zastąpione przez skargę analogiczną do akwiliańskiej.

13 Pauperies współcześnie odrzuca się aplikowany jeszcze w średniowieczy i prawie południowoafrykańskim test contra naturam, brak odp. noksalnej. BGB 833: wstępnie odpowiedzialność obiektywna od 1906 ust : właściciel zwierząt gospodarskich może się zwolnić z odpowiedzialności wykazując należytą staranność w nadzorze.

14 Kontynuacje Art Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta 1. Kto zwierzę chowa albo się nim posługuje, obowiązany jest do naprawienia wyrządzonej przez nie szkody niezależnie od tego, czy było pod jego nadzorem, czy też zabłąkało się lub uciekło, chyba że ani on, ani osoba, za którą ponosi odpowiedzialność, nie ponoszą winy. 2. Chociażby osoba, która zwierzę chowa lub się nim posługuje, nie była odpowiedzialna według przepisów paragrafu poprzedzającego, poszkodowany może od niej żądać całkowitego lub częściowego naprawienia szkody, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego poszkodowanego i tej osoby, wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego.

15 Podsumowanie: wypadek na Kapitolu D.IX Alfenus 2 digestorum: Muły ciągnęły dwa obciążone wozy na szczyt Kapitolu. Mularze pierwszego wozu unieśli zablokowany wóz, by łatwiej go było mułom ciągnąć. Górny wóz zaczął zjeżdżać do tyłu. Gdy mularze, którzy byli pomiędzy wozami wyskoczyli spośród nich, drugi wóz, uderzony przez pierwszy, zjechał w dół i rozjechał czyjegoś niewolnika. Właściciel chłopca zasięgnął rady, z kim powinien toczyć postępowanie sądowe. Odpowiedziałem, że prawo zależy od przyczyny.

16 wypadek na Kapitolu

17

18 Odpowiedziałem, że prawo zależy od przyczyny (wypadku): albowiem, jeśli mularze, którzy podnieśli pierwszy wóz, odskoczyli sami z siebie, i to z tej przyczyny stało się tak, że muły nie mogły utrzymać wozu i zostały ściągnięte jego ciężarem, nie można prowadzić postępowania z właścicielem mułów, lecz z ludźmi, którzy podnieśli wóz można prowadzić postępowanie na podstawie Ustawy Akwiliańskiej: albowiem ten kto, wypuszcza z własnej woli, to co trzyma, tak, że może zranić, nie zadaje mniejszej szkody: tak jak na przykład gdy ktoś prowadząc osła, nie utrzymał go, gdy ten poniósł lub podobnie zadaje szkodę bezprawnie ten, kto wyrzucił z ręki pocisk lub coś innego.

19 Lecz jeśli muły przestraszyły się czegoś, a mularze porzucili wóz zdjęci strachem, że zostaną zgnieceni, nie można prowadzić postępowania z ludźmi, lecz z właścicielem mułów.

20 A jeśli ani muły, ani ludzie nie byli przyczyną wypadku, lecz albo one nie mogły pociągnąć ciężaru, albo nie mogąc ustać, potknęły się i z tej przyczyny wóz się cofnął, a ludzie nie mogli unieść ciężaru, nie można dać skargi w postępowaniu ani z mularzami, ani a właścicielem mułów. To zaś jest pewne: jakkolwiek rzecz by się miała, nie można prowadzić postępowania z właścicielem mułów tylnych, albowiem nie z same z siebie, lecz uderzone się cofnęły.

21 Gorszenie niewolnika

22 Gorszenie niewolnika D. XI 3.1 pr. (Ulpianus, ks. 23 kom. do Edyktu) Pretor ogłasza Gdyby było wiadomo, że ktoś przyjął lub przekonał podstępnie czyjegoś niewolnika lub czyjąś niewolnicę, przez co uczyniłby jego lub ją gorszymi, ile rzecz ta byłaby warta, na tyle razy dwa udzielę skargi.

23 Pierwotne znaczenie działania D. XI (Ulpianus, ks. 23 kom. do Edyktu) Stąd zapytać można czy odpowiada ten, kto przekonał cudzego niewolnika, aby wszedł na dach, albo zszedł do studni, a ten posłusznie wszedł lub zszedł i spadł, łamiąc sobie udo, albo coś innego, albo zginął. I jeśli uczynił to bez podstępu, nie odpowiada, a jeśli podstępnie: będzie odpowiadał. przekonał Aulus Gellius, Noce Attyckie : Sabinus mówi także coś, co jest bardzo niezrozumiałe, mianowicie, że należy uważać za złodzieja niewolnika człowieka, który w trakcie ucieczki niewolnika, zasłonił go togą tak przed oczyma właściciela, aby właściciel go nie widział. przyjął

24 Pierwotne znaczenie działania przekonał przyjął

25 Pierwotne znaczenie działania przekonał przyjął D. XI 3.4 Paulus 19 do Edyktu: Ale wygodniej, by odpowiadał na podstawie skargi analogicznej do akwiliańskiej.

26 Pierwotne znaczenie działania przekonał przyjął D. XI 3.4 Paulus 19 do Edyktu: Ale wygodniej, by odpowiadał na podstawie skargi analogicznej do akwiliańskiej. powstanie odpowiedzialności podobnej do akwiliańskiej pozwala zastosować Edykt o gorszeniu do innych sytuacji

27 Dolus D pr. (Ulpianus, ks. dwudziesta trzecia kom. do Edyktu) Dodawszy podstępnie (dolo malo) pretor odnosi się do szczwaności tego, kto przekonuje: a zatem jeśli ktoś bez podstępu uczynił gorszym, nie jest objęty (edyktem), i jeśli ktoś zrobił to dla żartu pogorszył, nie odpowiada.

28 Dolus D. XI 3.5 (Ulpianus, ks. 23 kom. do Edyktu) Pojęcie podstępnie również odnosi odnosi się do tego, kto przyjął, aby nie odpowiadał nikt, kto nie przyjął podstępnie. A zatem ten, kto przyjął, by strzec (niewolnika) dla pana, albo powodowany ludzkością, albo miłosierdziem, albo inną uzasadnioną i sprawiedliwą przyczyną, nie będzie odpowiadał.

29 edictum de servo corrupto D. XI (Ulpianus, 23 kom. do Edyktu) Czy (sprawca) odpowiada z tytułu tej skargi, jeśli dobrego niewolnika nakłonił do złego, czy też także jeśli złego zachęcił do złego, lub zło mu ukazał, jak czynić? Poprawniej jest przyjąć, że nawet jeśli pokazał złemu, jak złoczynić, odpowiada. I zaiste, jeśli niewolnik i tak by uciekł lub popełnił kradzież, a (sprawca) pochwala taki zamiar, odpowiada; nie należy bowiem chwaląc powiększać skłonności do zła. A zatem czy to dobrego uczynił złym, czy złego pogorszył, uważa się, że psuje niewolnika. zakres

30 edictum de servo corrupto D. XI (Ulpianus, ks. 23 kom. do Edyktu) Ten także pogarsza niewolnika, kto go nakłania do kradzieży lub zniewagi, lub ucieczki, lub do podburzania innego niewolnika, lub by zagarnął peculium, lub by się stał kochankiem, lub skłonnym do wałęsania się, lub oddał się złym nawykom, spędzał zbyt wiele czasu na widowiskach lub uwodził, oraz jeśli czy to namową czy przekupstwem przekona zarządcę majątku, by zamieszał czy zafałszował rachunki pana, lub zakłócił sobie powierzony rachunek. D. XI 3.2 (Paulus, ks. 19 kom. do Edyktu) Lub jeśli czyni niewolnika zbytkownym lub krnąbrym, lub przekonuje go by popełnił stuprum. domniemanie podstępu?

31 Fraus creditorum

32 Fraus creditorum działanie na szkodę wierzyciela P. Ryl. II 75 (koniec 2 w n.e., ll Munatius powiedział: istnieje reguła wedle której wiele razy sądziłem, i która wydaje mi się sprawiedliwa w przypadku osób, które dokonują cesji majątku: jeśli uczynili to, by szkodzić wierzycielom, (cesja) nie będzie utrzymana w mocy. ll jeśli okaże się, że pożyczył ponownie na szkodę (wierzycieli), nie będzie to miało mocy prawnej

33 Fraus creditorum Pierwotnie nadzwyczajne środki ochrony restitutio in integrum interdictum fraudatorium Justynian (?): actio Pauliana skarga przeciwko osobie, która w złej wierze otrzymała świadczenie od dłużnika świadczenie pod tytulem darmym podlega zwrotowi także od przyjmujących w dobrej wierze. quasi-deliktowy charakter skargi

34 Fraus creditorum dzieje późniejsze: roszczenie pauliańskie i jego klasyfikacja roszczenie pauliańskie w Code civil i kodeksie cywilnym (527 kc), por. ius ad rem (art. 59) domniemania (odwrócenie ciężaru dowodu) prawo niemieckie: prawo upadłościowe Fraudulent Conveyance: od Elżbiety I po współczesne prawo upadłościowe (badges of fraud)

35 Iudex qui litem suam fecit

36 Iudex qui litem suam fecit Podstawa odpowiedzialności sędziego: między niestarannością w wyrokowaniu (D. L 13.6, Gaius, res cottidianae: choćby przez nieostrożność impudentia, a działaniem umyślnym (D. V , Ulpian 21 do Edyktu): gdy ze złego podstępu wyda wyrok wbrew prawu, a czyni to podstępnie, gdy się oczywiści wykarze, że zrobił to albo z przychylności, albo nieprzyjaźni, albo z niskich pobudek). mechanizm i możliwe funkcjonalne zastosowanie w procesie formułkowym

37 Iudex qui litem: namiastka apelacji Pożyczka I Powód ex mutuo Pozwany Nowacja LITIS CONTESTATIO II Sędzia nominacja do zasądzenia iudex qui litem suam fecit Powód Nowacja CONDEMNATIO III Pozwany wyrok ex iudicato Powód

38 Iudex qui litem: namiastka apelacji Pożyczka I Powód ex mutuo Pozwany Nowacja LITIS CONTESTATIO II Sędzia nominacja do zasądzenia iudex qui litem suam fecit Powód Nowacja CONDEMNATIO III Pozwany wyrok ex iudicato Powód

39 Effusum vel deiectum

40 Effusum vel deiectum Geneza rozwiązania Edykt pretorski (koniec prawa republikańskiego?) śmierć przechodnia: 50 solidów ( sesterców?): skarga popularna uszkodzenie ciała człowieka wolnego: 10 solidów ( sesterców) uszkodzenie rzeczy: wartość podwójna quasi-deliktowy charakter skargi konkurencja skarg: wobec sprawcy i zajmującego mieszkanie

41 Effusum vel deiectum D. IX (Ulp. ks. 23 kom. do Edyktu): Jeśli więcej osób mieszka w tym samym mieszkaniu, skąd wyrzucono, skargi udziela się przeciwko każdemu, D. IX 3.2 (Gaius, ks. 6 kom. do Edyktu prowincjonalnego): Skoro przecież nie da się ustalić, kto wyrzucił lub wylał, D. IX 3.3 (Ulp. ks. 23 kom. do Edyktu) i to solidarnie. Lecz jeśli skargę wniesie się przeciwko jednemu, pozostali zostają zwolnieni D. IX 3.4 (Paulus, ks. 19 kom. do Edyktu) w chwili wypłaty szkody, a nie litis contestatio; z tytułu spółki, lub innej analogicznej skargi, inni będą winni część szkody, temu, kto zapłacił (całość) D. IX 3.5 pr. (Ulpianus, ks. 23 kom. do Edyktu) Lecz jeśli wielu mieszka w mieszkaniu podzielonym, przeciwko temu udziela się skargi, kto mieszka, w części, z której wyrzucono. wielu habitatorów

45 Regres: D. IX (Ulpianus, ks. 23 kom. do Edyktu) Labeo twierdzi, i zdanie jest to prawdziwe, że należy udzielić skargi analogicznej (do akwiliańskiej) przeciwko wyrzucającemu, kiedy ktoś został zasądzony, bo jego gość lub inna osoba wyrzuciła z mieszkania, ponieważ odpowiada za to z tytułu lex Aquilia. I z pewnością, jeśli wynajął (mieszkanie) wyrzucającemu, będzie miał też skargę z tytułu najmu. regres do sprawcy: skarga podobna do akwiliańskiej konkurencja skarg

46 Kazus Mieszkanie przy Awentynie wynajmuje i zamieszkuje wspólnie 3 braci: Quintus, Sextus i Septimus. Pewnego dnia ich sąsiad Aulus wyrzucił nocnik z balkonu apartamentu, zupełnie niszcząc odświętną suknię przechodzącej tamtędy Pulchry. Oceń sytuację prawną. Pulchra Quintus Sextus Septimus Aulus

47 Kazus Mieszkanie przy Awentynie wynajmuje i zamieszkuje wspólnie 3 braci: Quintus, Sextus i Septimus. Pewnego dnia ich sąsiad Aulus wyrzucił nocnik z balkonu apartamentu, zupełnie niszcząc odświętną suknię przechodzącej tamtędy Pulchry. Oceń sytuację prawną. Pulchra actio de deiectis Quintus Sextus Septimus Aulus

48 Kazus Mieszkanie przy Awentynie wynajmuje i zamieszkuje wspólnie 3 braci: Quintus, Sextus i Septimus. Pewnego dnia ich sąsiad Aulus wyrzucił nocnik z balkonu apartamentu, zupełnie niszcząc odświętną suknię przechodzącej tamtędy Pulchry. Oceń sytuację prawną. Quintus Pulchra actio de deiectis Sextus actio pro socio actio in factum Septimus Aulus

49 Kazus Mieszkanie przy Awentynie wynajmuje i zamieszkuje wspólnie 3 braci: Quintus, Sextus i Septimus. Pewnego dnia ich sąsiad Aulus wyrzucił nocnik z balkonu apartamentu, zupełnie niszcząc odświętną suknię przechodzącej tamtędy Pulchry. Oceń sytuację prawną. Quintus Pulchra actio de deiectis Sextus actio pro socio actio in factum Septimus Aulus actio in factum

50 Kazus Mieszkanie przy Awentynie wynajmuje i zamieszkuje wspólnie 3 braci: Quintus, Sextus i Septimus. Pewnego dnia ich sąsiad Aulus wyrzucił nocnik z balkonu apartamentu, zupełnie niszcząc odświętną suknię przechodzącej tamtędy Pulchry. Oceń sytuację prawną. Quintus Pulchra actio ex lege Aquilia actio de deiectis Sextus actio pro socio actio in factum Septimus Aulus actio in factum

51 W II wieku Marcia, wdowa po Aulusie, wynajęła dla swojej córki Lidii mieszkanie w domu, którego właścicielem był Gaius. Podczas nieobecności Lidii wszedł on do jej mieszkania, aby zgodnie z umową posprzątać. Wyglądając przez okno, zrzucił na ulicę naczynie z cennym barwnikiem do tkanin, które spadając poplamiło togę przechodzącego właśnie senatora Valeriusa Asiaticusa. Kto, o co, i przeciw komu ma w tej sytuacji skargę? Odpowiedź uzasadnij.

52 Współczesne kontynuacje art kc. Za szkodę wyrządzoną wyrzuceniem, wylaniem lub spadnięciem jakiegokolwiek przedmiotu z pomieszczenia jest odpowiedzialny ten, kto pomieszczenie zajmuje, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą zajmujący pomieszczenie nie ponosi odpowiedzialności i której działaniu nie mógł zapobiec. ABGB 1318 Wird jemand durch das Herabfallen einer gefährlich aufgehängten oder gestellten Sache, oder durch Herauswerfen oder Herausgießen aus einer Wohnung beschädiget; so haftet derjenige, aus dessen Wohnung geworfen oder gegossen worden, oder die Sache herabgefallen ist, für den Schaden.

53 Positum aut suspensum

54 Positum aut suspensum 10 solidów ( sesterców?) kary dla wywieszającego na budynku rzeczy tworzących niebezpieczeństwo dla przechodniów actio de positis aut suspensis: skarga popularna quasi-deliktowy charakter odpowiedzialności

55 edictum de damno aut furto adversum nautam cauponem stabularium

56 edictum de damno aut furto skarga z tytułu kradzieży / zniszczenia rzeczy udzielana także przeciwko żeglarzom, karczmarzom i prowadzącym stajnie za delikty popełnione przez ich personel wzmocnienie obowiązki custodii zbieg z odpowiedzialnością z receptum przy locatio-condictio operis (rei) quasi-deliktowy charakter skargi w prawie poklasycznym culpa in eligendo Wykład XIX późniejsze nawiązania: odpowiedzialność hotelarzy (kontraktowa/ quasi kontraktowa?): BGB, KC, CC

57 odpowiedzialność za osoby trzecie noksalność: zniesiona w prawie justyniańskim wobec dzieci edictum de damno aut furto > custodia, później culpa in eligendo (por. kontraktowe receptum) odpowiedzialność za zwierzęta

58 Recypowana odpowiedzialność za osoby trzecie odpowiedzialność rodziców za szkody dzieci odpowiedzialność osoby, która posługuje się innymi (KC, art. 429, BGB): culpa in eligendo odpowiedzialność hotelarzy (kontraktowa): KC, BGB, CC CC 1241: bardzo ogólne sformułowanie (odpowiedzialność za osoby i rzeczy, za które powinno się odpowiadać, zwłaszcza: rzemieślnicy, nauczyciele, pracodawcy, zwierzchnicy (za pracowników i służbę); od 1937 roku zwalnia z odpowiedzialności wykazanie, że szkodzie nie dało się przeciwdziałać odwrócony ciężar dowodu.

59 Metus i Dolus

60 Metus i Dolus pierwotnie mają znaczenie tylko przy czynnościach dobrej wiary edykty końca Republiki wprowadzają exceptio doli; exceptio quod metus causa blokujących roszczenia z czynności ścisłego prawa, abstrakcyjnych następnie penalne edykty o ukaranie za szkodę powstałą w wyniku groźby/podstępu

61 Metus actio quod metus causa skarga o dokonanie czynności z powodu groźby poczwórna wartość przez rok po roku actio in factum na pojedynczą wartość rzeczy prawo justyniańskie traktuję skargę jako mieszaną

62 Metus D. IV 2.5 (Ulpianus, ks. 11 kom. do Edyktu) Labeo mówi, że jako groźbę (metus) należy rozumieć nie każdą obawę, lecz (obawę) przed większym złem. D. IV 2.6 (Gaius, ks. 4 do Edyktu prowincjonalnego) Mówimy, że groźba objęta tym Edyktem, nie jest (obawą) słabego człowieka, lecz taką która budzi się w człowieku wielkiej stałości. skarga udzielana tylko w przypadku uzasadnionej obawy

63 Uzasadniona obawa Seia grozi, że pobije Gaiusa, jeśli ten nie odda jej należnych pieniędzy. Gaius to czyni. Czy Seia odpowie z actio quod metus causa?

64 Siła dozwolona? D. IV (Ulpian, 11 ks. do Edyktu): Julian twierdzi, że ten, który zmusił siłą (vis) swego dłużnika, by zapłacił, nie odpowiada z tego Edyktu, ze względu na naturę tej skargi, która wymaga straty. Chociaż nie można zaprzeczyć, że on (wierzyciel) popadł pod Lex Iulia de vi i stracił prawo do wierzytelności. represja poza prawem prywatnym: vim fieri veto!

65 Siła dozwolona? D. IV 2.13, Callistratus, 5 ks. o sądownym rozpoznawaniu spraw: Istnieje decretum boskiego Marka w takich słowach: Najlepiej, jeśli sądzisz, że przysługują ci jakieś skargi, byś ich dochodził sądownie.

66 Siła dozwolona? Skoro Marcianus powiedział: żadnej siły nie użyłem, Cesarz powiedział ty sądzisz, że siły używa się tylko wtedy, gdy rani się ludzi? siły używa się i wtedy, gdy ktoś żąda nie za pośrednictwem sędziego, tego, co sądzi, że mu się należy. I dlatego jeśli komukolwiek zostanie przede mną udowodnione, że przyjął lub posiada bez (decyzji) sędziego jakąś rzecz dłużnika lub należne (mu) pieniądze dane bez zgody dłużnika, on sam sobie stwarza prawo w tej sprawie: nie będzie miał prawa do wierzytelności.

67 Dolus D. IV 3.1 pr.-1 (Ulpianus, ks. 11 kom. do Edyktu). Poprzez ten edykt pretor przychodzi z pomocą przeciwko zmiennym i podstępnym osobom, które skrzywdziły innych z pomocą chytrości, tak by ich zło nie było dlań zyskiem, a dla tamtych (skrzywdzonych) stratą. 1. Takie są słowa edyktu: dam ochronę sądową w sytuacjach, w których mówiono by, że skutki zaszły na drodze złego podstępu, o ile nie będzie innej skargi i sprawa wyda się uzasadniona.

68 Dolus: przesłanki skargi dam ochronę sądową w sytuacjach, w których mówiono by, że skutki zaszły na drodze złego podstępu, o ile nie będzie innej skargi i sprawa wyda się uzasadniona. szkoda zły podstęp poważny charakter brak innej skargi (subsydiarność skargi z podstępu)

69 Dolus: brak innej skargi D. IV (Ulpianus, ks. jedenasta kom. do Edyktu) Labeo uważa, że skarga z tytułu podstępu powinna zostać udzielona nie tylko wtedy, gdy nie ma innej skargi, lecz również wtedy, gdy występują wątpliwości, czy taka byłaby (udzielona); i daje następujące przykłady. Ktoś, kto winien był mi niewolnika z tytułu kupna lub stypulacji, zadał mu trucizny i tak wydał; albo grunt, zanim go wydał, obciążył służebnością lub budynki nań stojące zniszczył, wyciął lub wykarczował drzewa. Labeo twierdzi, że bez względu na to czy złożono stypulację wykluczającą podstęp, czy też nie, powinno udzielić się skargi z tytułu podstępu, bo wątpliwe jest, czy istnieje skarga ze stypulacji. Lecz prawdziwsze jest (takie rozwiązanie): jeśli złożono stypulację co do podstępu, skargi z tytułu podstępu nie będzie, bowiem jest skarga ze stypulacji; jeśli nie złożono takiej stypulacji, w przypadku skargi z tytułu kupna, upadnie skarga z podstępu, bo będzie skarga z kupna; natomiast skarga z tytułu podstępu konieczna jest przy stypulacji.

70 Dolus: powaga sytuacji

71 Dolus: powaga sytuacji D. IV (Ulpian, ks. 11 kom. do Edyktu): Podobnie Pomponius przytacza, że Pretor Caecidnianus nie dał skargi z tytułu podstępu temu, kto potwierdził wobec przyszłego pożyczkodawcy, że jest wypłacalny. I to jest zdanie poprawne. Albowiem skarga z tytułu podstępu nie powinna być dawana poza przypadkami wielkiego i oczywistego oszustwa/sprytu.

72 Dolus Lucius przekonuje Titiusa, by ten odrzucił spadek, który mu przypadł, jako bardzo zadłużony. Okazuje się, że substytutem jest Lucius, a spadek w rzeczywistości przyniósł wielkie zyski. D. IV (Ulpian, ks. 11 kom. do Edyktu) Jeśli zaś mnie przekonasz, abym odrzucił spadek, z tego powodu że jest przesadnie zadłużony, albo wybrał niewolnika, który jakoby jest najlepszy z całej familii. Mówię, że należy udzielić skargi z tytułu podstępu, jeśli postąpiłeś chytrze (i w złym zamiarze).

73 System: podsumowanie D. XLVIII 5.6 pr. (Papinianus 1 de adult.): Co do stuprum i adulterium popełnionego wobec wolnych osób ma zastosowanie lex Iulia. Natomiast co do niewolnic, można z łatwością stosować i skargę akwiliańską oraz z tytułu iniurii, a nie odmówiona też zostanie pretorska skarga o gorszenie niewolnika, tak że sprawca takiego przestępstwa nie uniknie tych licznych skarg Inter liberas tantum personas adulterium stuprumve passas lex Iulia locum habet. quod autem ad servas pertinet, et legis aquiliae actio facile tenebit et iniuriarum quoque competit nec erit deneganda praetoria quoque actio de servo corrupto: nec propter plures actiones parcendum erit in huiusmodi crimine reo.

74 System: podsumowanie damnum iniuria datum ex lege Aquilia intepretacja pretorska tejże servi corruptio Podstawa Odpowiedzialność z szkody wyrządzone przez innych: effusum vel deiectum/positum aut suspensum/ edictum adversum nautam, cauponem & stabularium de damno et furto noxa, pauperies Przypadki szczególne: iudex qui litem suam fecit fraus creditorum Przy braku innych: Metus, Dolus

75 Syllabus Zobowiązania: podsumowanie zawiązanie, wypełnienie, wygaśnięcie Podstawowe zasady procesowe podsumowanie