Rzymska jurysprudencja WYKŁAD II-III teksty źródłowe. RZYMSKA JURYSPRUDENCJA historia i specyfika

Transkrypt

1 RZYMSKA JURYSPRUDENCJA historia i specyfika okres w dziejach państwa rzymskiego i w historii prawa rzymskiego królestwo (koniec VII w. p.n.e. VI/V w. p.n.e.) wczesna republika (V w. p.n.e. poł. III w. p.n.e.) prawo archaiczne prawo archaiczne charakterystyczne cechy prawa silny związek prawa i religii brak rozróżnienia między ius a mos kazuistyczność rozwiązań prawnych źródła prawa: zwyczaj (mos), który jest potwierdzany przez tzw. leges regiae (ustawy królewskie) oddzielenie prawa od religii; prawo uzyskuje charakter świecki oddzielenie prawa stanowionego od zwyczaju i pojęciowe usamodzielnienie się prawa jednolity charakter prawa prywatnego jako prawa obywatelskiego (ius civile, ius Quiritium) początki tworzenia ius honorarium, w tym ius praetorium źródła prawa: zwyczaj i prawo stanowione (ustawy, edykty magistratur) początki powszechnej dostępności prawa dzięki: a) uporządkowaniu i potwierdzenie norm prawa zwyczajowego przez ustawę XII tablic ( p.n.e.), b) ogłoszeniu kalendarza sądowego i zbioru formuł skarg procesowych przez Gnaeusa Flaviusa (tzw. ius Flavianum, ok. 304 r. p.n.e.), c) publicznemu udzielaniu porad prawnych przez jurystów świeckich, zapoczątkowanemu przez Tyberiusza Coruncaniusa jurysprudencja jurysprudencja kapłańska (gł. jurysprudencja pontyfików) jurysprudencja pontyfików, której osiągnięcie to twórcza interpretacja przepisów ustawy XII tablic początki nauczania prawa początki jurysprudencji świeckiej (tzw. jurysprudencja kautelarna) 1

2 późna republika (poł. III w. p.n.e. I w. p.n.e.) pryncypat (I w. p.n.e. III w. n.e.) dominat (III w. n.e. 476 r. n.e.; Bizancjum do 1453 r. prawo przedklasyczne prawo klasyczne prawo poklasyczne (poł. III w. p.n.e.) brak jednolitości prawa prywatnego, na które składają się warstwy norm prawnych, wzajemnie się uzupełniające i krzyżujące rozwój ius praetorium prawodawstwo senatu źródła prawa: zwyczaj i prawo stanowione (ustawy, edykty, magistratur, uchwały senatu) wzrost znaczenia świeckiej i jednolitej jurysprudencji, która zyskuje autorytatywny charakter i zaczyna być uznawana za niezbędną w sferze praktyki i dogmatyki prawa brak jednolitości prawa prywatnego, choć pojawiają się pierwsze tendencje ujednolicające zanik działalności prawotwórczej zgromadzeń ludowych (koniec I w. n.e.) uznanie legitymacji senatu do tworzenia prawa ustalenie edyktu pretorskiego (edictum perpetuum, ok. 130 r. n.e.) i zahamowanie rozwoju prawa pretorskiego sukcesywny wzrost znaczenia prawa tworzonego przez cesarzy w formie konstytucji; od II w. n.e. prawo cesarskie bezspornie zostało zrównane z ius civile źródła prawa: zwyczaj i prawo stanowione (ustawy, edykty, magistratur, uchwały senatu, konstytucje cesarskie); także prawo tworzone przez jurystów ujednolicenie dotychczas powstałych mas prawnych, które określa się jako ius antiquum, ius vetus cesarz staje się jedynym jurysprudencja przedklasyczna (in. jurysprudencja veteres), której główne zadania określono jako: cavere, agere i respondere; oraz udział w consiliae urzędników początki piśmienniczej działalności jurystów I II w. n.e. działalność szkół prawniczych: Sabinianów i Prokulianów ius controversum przywilej: ius respondendi ex auctoritate principis zanik twórczej jurysprudencji naukowy renesans wschodnio- 2

3 n.e.) podmiotem tworzącym prawo źródła prawa: zwyczaj i prawo stanowione (konstytucje cesarskie, zwane leges) nowy, chrześcijański wymiar ius naturale, które zaczyna mieć znaczenie dogmatyczne duża ilość materiału prawnego, nierzadko sprzecznego, co powoduje stan niepewności prawa i skutkuje podjęciem prób ustalenia obowiązujących reguł: konstytucje o cytowaniu (lata 321, 322, 327, 426 n.e.) prywatne i oficjalne próby uporządkowania konstytucji cesarskich (lata 291, 295, 438 n.e.) tzw. wulgaryzacja prawa; czyli powrót do stanu przednaukowego prawa w zachodniej części Imperium powstają tzw. leges Romanae Barbarorum (V/VI w. n.e.) rzymski działalność szkół prawniczych: Berytos (Bejrut) i Konstantynopol 3

4 Sextus Pomponius o historii prawa rzymskiego i rzymskiej jurysprudencji Enchiridium (liber singularis enchiridii, D pr.-53) Pomponius libro singulari enchiridii D pr.: Necessarium itaque nobis videtur ipsius iuris originem atque processum demonstrare. / = Wydaje się więc, że konieczne jest pokazanie samego początku prawa, a następnie i jego rozwoju. D : [1] Et quidem initio civitatis nostrae populus sine lege certa, sine iure certo primum agere instituit omniaque manu a regibus gubernabantur. [2] Postea aucta ad aliquem modum civitate ipsum Romulum traditur populum in triginta partes divisisse, quas partes curias appellavit propterea quod tunc reipublicae curam per sententias partium earum expediebat. et ita leges quasdam et ipse curiatas ad populum tulit: tulerunt et sequentes reges. quae omnes conscriptae exstant in libro Sexti Papirii, qui fuit illis temporibus, quibus Superbus Demarati Corinthii filius, ex principalibus viris. is liber, ut diximus, appellatur ius civile Papirianum, non quia Papirius de suo quicquam ibi adiecit, sed quod leges sine ordine latas in unum composuit. [3] Exactis deinde regibus lege tribunicia omnes leges hae exoleverunt iterumque coepit populus Romanus incerto magis iure et consuetudine aliqua uti quam per latam legem, idque prope viginti annis passus est. D : Postea ne diutius hoc fieret, placuit publica auctoritate decem constitui viros, per quos peterentur leges a Graecis civitatibus et civitas fundaretur legibus: quas in tabulas eboreas perscriptas pro rostris composuerunt, ut possint leges apertius percipi: datumque est eis ius eo anno in civitate summum, uti leges et corrigerent, si opus esset, et interpretarentur neque provocatio ab eis sicut a reliquis magistratibus fieret. qui ipsi animadverterunt aliquid deesse istis primis legibus ideoque [1] I właśnie z powstaniem naszego państwa lud początkowo postanowił żyć bez określonej ustawy, bez określonego prawa i był arbitralnie rządzony przez królów. [2] Potem, gdy państwo powiększyło się do pewnego stopnia, przyjmuje się, że sam Romulus podzielił lud na 30 części, które nazwał kuriami, dlatego, że wówczas troskę [cura] o państwo przekazał postanowieniom owych 30 części; i w ten sposób przekazał ludowi stanowienie pewnych kurialnych ustaw; przekazywali i następni królowie; wszystkie te spisane ustawy są zebrane w księdze Sextusa Papiriusa, który należał do najznakomitszych mężów w czasach Superbusa, syna Demaratusa z Koryntu; ta księga, jak powiedzieliśmy, jest określana jako prawo obywatelskie papiriańskie, nie dlatego, że Papirius coś własnego tam dorzucił, ale że ustawy od przypadku do przypadku wydawane zebrał w jedną całość. [3] Następnie, po wypędzeniu królów, wszystkie te ustawy zostały zniesione mocą ustawy tribunicia i znowu lud rzymski zaczął posługiwać się bardziej prawem nieokreślonym i pewnym zwyczajem, niż obowiązującą ustawą; taki stan rzeczy trwał prawie 20 lat. Następnie, by dłużej to nie trwało, z powszechnego przyzwolenia zostało powołanych 10 mężów, którzy pozyskali ustawy w greckich państwach, by na ustawach utrwalić (własne) prawo; te, wyryte na tablicach z kości słoniowej, zostały wystawione na rynku, by mogły być łatwiej poznane; i (mężom) tym nadano w owym roku najwyższą władzę w państwie, aby mogli poprawić ustawy, gdyby było to konieczne; a także interpretować je, i od ich decyzji nie istniała możliwość odwołania, tak 4

5 sequenti anno alias duas ad easdem tabulas adiecerunt: et ita ex accedenti appellatae sunt leges duodecim tabularum.... D : Postea cum Appius Claudius proposuisset et ad formam redegisset has actiones, Gnaeus Flavius scriba eius libertini filius subreptum librum populo tradidit, et adeo gratum fuit id munus populo, ut tribunus plebis fieret et senator et aedilis curulis. hic liber, qui actiones continet, appellatur ius civile Flavianum, sicut ille ius civile Papirianum: nam nec Gnaeus Flavius de suo quicquam adiecit libro. augescente civitate quia deerant quaedam genera agendi, non post multum temporis spatium Sextus Aelius alias actiones composuit et librum populo dedit, qui appellatur ius Aelianum. D : Post originem iuris et processum cognitum consequens est, ut de magistratuum nominibus et origine cognoscamus, quia, ut exposuimus, per eos qui iuri dicundo praesunt effectus rei accipitur: quantum est enim ius in civitate esse, nisi sint, qui iura regere possint? post hoc dein de auctorum successione dicemus, quod constare non potest ius, nisi sit aliquis iuris peritus, per quem possit cottidie in melius produci. D : Iuris civilis scientiam plurimi et maximi viri professi sunt: sed qui eorum maximae dignationis apud populum Romanum fuerunt, eorum in praesentia mentio habenda est, ut appareat, a quibus et qualibus haec iura orta et tradita sunt. et quidem ex omnibus, qui scientiam nancti sunt, ante Tiberium Coruncanium publice professum neminem traditur: ceteri autem ad hunc vel in latenti ius civile retinere cogitabant solumque consultatoribus vacare potius quam discere volentibus se jak od decyzji pozostałych urzędników; ci sami (mężowie) zauważyli, że czegoś brakuje tym pierwszym ustawom, i dlatego w następnym roku do tych samych tablic dwie inne dodali: i w ten sposób przypadkowo zostały nazwane ustawami 12. Tablic ( ). Później, gdy Appius Claudius zebrał formuły powództw i nadał im formę księgi, Gnaeus Flavius, jego sekretarz i syn wyzwoleńca, udostępnił publicznie wykradzioną księgę; lud rzymski był mu za to tak wdzięczny, że stał on się trybunem ludowym, potem senatorem i edylem kurulnym; księga ta, która zawiera powództwa, nazywana jest flawiańskim prawem obywatelskim, podobnie jak papiriańskie prawo obywatelskie, gdyż Gnaeus Flavius niczego od siebie do tej księgi nie dodał; po niedługim czasie państwo się rozrosło, a ponieważ zaczęło brakować niektórych rodzajów powództw, Sextus Aelius ułożył kolejne i również przekazał ludowi księgę tych powództw; nazywana jest ona prawem eliańskim. Poznawszy pochodzenie prawa i jego rozwój, należy wspomnieć imiona urzędników i ich pochodzenie, ponieważ, jak pokazaliśmy, prawa mają zastosowanie poprzez działalność tych, którzy stoją na czele władzy jurysdykcyjnej; jakie bowiem byłoby bez nich prawo w państwie? Później powiemy o dorobku uczonych prawników, bowiem prawo nie mogłoby się utrzymać bez znawców prawa, przez których działania mogłoby się ono codziennie ulepszać. Wielu znakomitych mężów zajmowało się prawem prywatnym, lecz aby było wiadomo, dzięki komu i przez jakich mężów prawa narodziły się i zostały przekazane, należy pamiętać o tych, którzy cieszyli się największym uznaniem ludu rzymskiego; mówi się zaś, że z wszystkich, którzy osiągnęli wiedzę prawniczą, przed Tiberiusem Coruncaniusem nie było nikogo, kto publicznie zajmował się tymi prawami; pozostali zaś, do jego czasów, woleli, aby prawo było nieznane, udzielając tylko porad 5

6 praestabant. D : Fuit autem in primis peritus Publius Papirius, qui leges regias in unum contulit. ab hoc Appius Claudius unus ex decemviris, cuius maximum consilium in duodecim tabulis scribendis fuit. post hunc Appius Claudius eiusdem generis maximam scientiam habuit: hic Centemmanus appellatus est, Appiam viam stravit et aquam Claudiam induxit et de Pyrrho in urbe non recipiendo sententiam tulit: hunc etiam actiones scripsisse traditum est primum de usurpationibus, qui liber non exstat: idem Appius Claudius, qui videtur ab hoc processisse, R litteram invenit, ut pro Valesiis Valerii essent et pro Fusiis Furii. D : Fuit post eos maximae scientiae Sempronius, quem populus Romanus «sofon» appellavit, nec quisquam ante hunc aut post hunc hoc nomine cognominatus est. Gaius Scipio Nasica, qui optimus a senatu appellatus est: cui etiam publice domus in Sacra Via data est, quo facilius consuli posset. deinde Quintus Mucius, qui ad carthaginienses missus legatus, cum essent duae tesserae positae una pacis altera belli, arbitrio sibi dato, utram vellet referret Romam, utramque sustulit et ait Carthaginienses petere debere, utram mallent accipere. D : Post hos fuit Tiberius Coruncanius, ut dixi, qui primus profiteri coepit: cuius tamen scriptum nullum exstat, sed responsa complura et memorabilia eius fuerunt. deinde Sextus Aelius et frater eius Publius Aelius et Publius Atilius maximam scientiam in profitendo habuerunt, ut duo aelii etiam consules fuerint, Atilius autem primus a populo sapiens appellatus est. Sextum Aelium etiam Ennius laudavit et exstat illius liber qui inscribitur «Tripertita», qui liber veluti cunabula iuris continet: prawnych, i nie poświęcając tym, którzy chcieliby poznawać prawa, czasu. Między pierwszymi jurystami był Publius Papirius, który zebrał ustawy królewskie; po nim wymienia się Appiusa Claudiusa jednego z 10 mężów, któremu przypisano największy udział w układaniu ustawy 12 tablic; po nim najobszerniejszą wiedzę w tej dziedzinie posiadł Appius Claudius pochodzący z tego samego rodu, którego zwano Sturękim; zbudował on Via Appia, akwedukt Claudiusa, wydał rozporządzenie, aby nie wpuszczać Pyrrusa do miasta; mówią, że spisał także powództwa, jednak pierwsza księga, która dotyczyła uzurpacji, nie dotrwała do naszych czasów; ten sam Appius Claudius wynalazł literę R i sądzi się, że od tego czasu pisze się Valeriusze zamiast Valesiusze, oraz Furiusze zamiast Fusiusze. Po nich żył Semproniusz, mąż o ogromnej wiedzy, którego lud rzymski nazwał SofÕj; tego przydomka nikt przed nim, ani nikt po nim nie nosił; później Gaius Scipio Nasica, nazwany przez senat optimus; jemu też publicznie został ofiarowany dom na Via Sacra, aby łatwiej można było u niego zasięgać rad; następnie Quintus Mucius, któremu w czasie poselstwa do Kartaginy przedstawiono dwie tabliczki: jedną oznaczającą pokój, i drugą wojnę, oraz pytanie, którą z nich chciałby zanieść do Rzymu; wtedy zabrał on dwie i powiedział, że to Kartagińczycy powinni prosić o tą, którą woleliby przyjąć. Po nich był Tiberius Coruncanius, który, jak już powiedziałem, pierwszy podjął się publicznie nauczania prawa; nie ma jednak żadnych jego pism, choć wiadomo, że jego opinie były liczne i godne zapamiętania; później największą wiedzę w nauczaniu prawa zdobyli Sextus Aelius i jego brat Publius Aelius oraz Publius Atilius; stąd nawet obaj Aeliusze stali się konsulami, Atilius jako pierwszy został przez lud nazwany sapiens; Sextusa Aeliusa nawet Ennius pochwalił; przetrwała także jego 6

7 tripertita autem dicitur, quoniam lege duodecim tabularum praeposita iungitur interpretatio, deinde subtexitur legis actio. eiusdem esse tres alii libri referuntur, quos tamen quidam negant eiusdem esse: hos sectatus ad aliquid est Cato. deinde Marcus Cato princeps Porciae familiae, cuius et libri exstant: sed plurimi filii eius, ex quibus ceteri oriuntur. D : Post hos fuerunt Publius Mucius et Brutus et Manilius, qui fundaverunt ius civile. ex his Publius Mucius etiam decem libellos reliquit, Brutus septem, Manilius tres: et extant volumina scripta Manilii monumenta. illi duo consulares fuerunt, Brutus praetorius, Publius autem Mucius etiam pontifex maximus. D : Ab his profecti sunt Publius Rutilius Rufus, qui Romae consul et Asiae proconsul fuit, Paulus Verginius et Quintus Tubero ille stoicus Pansae auditor, qui et ipse consul. etiam Sextus Pompeius Gnaei Pompeii patruus fuit eodem tempore: et Coelius Antipater, qui historias conscripsit, sed plus eloquentiae quam scientiae iuris operam dedit: etiam Lucius Crassus frater Publii Mucii, qui Munianus dictus est: hunc Cicero ait iurisconsultorum disertissimum. D : Post hos Quintus Mucius Publii filius pontifex maximus ius civile primus constituit generatim in libros decem et octo redigendo. D : Mucii auditores fuerunt complures, sed praecipuae auctoritatis Aquilius Gallus, Balbus Lucilius, Sextus Papirius, Gaius Iuventius: ex quibus Gallum maximae auctoritatis apud populum fuisse Servius dicit. omnes tamen hi a Servio Sulpicio nominantur: alioquin per se eorum księga zatytułowana Tripertita, która zawierała tak jakby kolebkę prawa; została ona nazwana trzyczęściową, bowiem pierwszą częścią jest tekst ustawy 12 tablic, do którego dodano interpretację, a następnie opis powództw ustawowych; jemu przypisuje się także autorstwo trzech innych ksiąg, niektórzy jednak uważają, że nie są jego autorstwa; za nimi idzie Cato; następnie Marcus Cato głowa rodu Porcjuszy, którego księgi przetrwały; więcej jednak ksiąg napisał jego syn i z tych korzystali wszyscy inni. Po nich był Publius Mucius, Brutus i Manilius, którzy położyli podwaliny rozwoju prawa prywatnego; z nich Publius Mucius pozostawił dziesięć ksiąg opracowań; Brutus siedem, a Manilius trzy; zachowały się też zwoje, pamiątki po Maniliusie; dwaj osiągnęli rangę konsula, Brutus był pretorem; później zaś Publius Mucius został także najwyższym kapłanem. Wśród ich uczniów znaleźli się Publius Rutilius Rufus, który był konsulem w Rzymie i prokonsulem w Azji, Paulus Verginius i Quintus Tubero, ów stoik, uczeń Pansy, który pełnił urząd konsula; w tym samym czasie żył Sextus Pompeius, stryj Gnaeusa Pompeiusa, i Celius Antipater, który pisał o historii, lecz więcej zajmował się wymową niż wiedzą prawniczą; a także Lucius Krassus, brat Publiusa Muciusa, zwany Munianus, którego Cicero uznał za najbardziej biegłego w wymowie wśród jurystów. Po nich był Quintus Mucius, syn Publiusa, najwyższy kapłan. To on pierwszy ułożył prawo prywatne według działów, redagując 18 ksiąg. Quintus Mucius miał wielu uczniów; wśród nich zaś szczególną powagą cieszyli się Aquilius Gallus, Balbus Lucilius, Sextus Papirius, Gaius Iuventius; spośród nich, jak przekazał Servius, największą powagą cieszył się Gallus; wszyscy jednak są przez Serviusa Sulpiciusa wymieniani, choć te z 7

8 scripta non talia exstant, ut ea omnes appetant: denique nec versantur omnino scripta eorum inter manus hominum, sed Servius libros suos complevit, pro cuius scriptura ipsorum quoque memoria habetur. D : Servius autem Sulpicius cum in causis orandis primum locum aut pro certo post Marcum Tullium optineret, traditur ad consulendum quintum mucium de re amici sui pervenisse cumque eum sibi respondisse de iure Servius parum intellexisset, iterum quintum interrogasset et a Quinto Mucio responsum esse nec tamen percepisse, et ita obiurgatum esse a Quinto Mucio: namque eum dixisse turpe esse patricio et nobili et causas oranti ius in quo versaretur ignorare. ea velut contumelia Servius tactus operam dedit iuri civili et plurimum eos, de quibus locuti sumus, audiit, institutis a Balbo Lucilio, instructus autem maxime a Gallo Aquilio, qui fuit cercinae: itaque libri complures eius extant Cercinae confecti. hic cum in legatione perisset, statuam ei populus Romanus pro rostris posuit, et hodieque exstat pro rostris Augusti. huius volumina complura exstant: reliquit autem prope centum et octoginta libros. D : Ab hoc plurimi profecerunt, fere tamen hi libros conscripserunt: Alfenus Varus Gaius, Aulus Ofilius, Titus Caesius, Aufidius Tucca, Aufidius Namusa, Flavius Priscus, Gaius Ateius, Pacuvius Labeo Antistius Labeonis Antisti pater, Cinna, Publicius Gellius. ex his decem libros octo conscripserunt, quorum omnes qui fuerunt libri digesti sunt ab Aufidio Namusa in centum quadraginta libros. ex his auditoribus plurimum auctoritatis habuit Alfenus Varus et Aulus Ofilius, ex quibus Varus et consul fuit, Ofilius in equestri ordine perseveravit. is fuit Caesari familiarissimus et libros de iure civili plurimos et qui omnem partem operis fundarent reliquit. nam de legibus ich pism, które przetrwały, nie są na tyle wielkie, aby powszechnie po nie sięgano; istotnie zresztą ich dzieła nie przedstawiają takiej wartości, jakiej oczekiwaliby sięgający po nie, nadto rzadko są w użyciu; Servius jednakże umieścił ich w swoich księgach i dzięki niemu zachowano o nich wspomnienie. Servius Sulpicius zaś, uznawany za pierwszego wśród mówców sądowych, ustępującego jedynie Cyceronowi, zwrócił się wedle tradycji po poradę do Quintusa Muciusa w sprawie swego przyjaciela; i gdy Servius niewiele zrozumiał z odpowiedzi, został zganiony przez Quintusa Muciusa; powiedział on bowiem, że nie przystoi patrycjuszowi, nobilowi prowadzącemu sprawy w sądzie nie znać praw dotyczących spraw, które prowadzi; dotknięty tą uwagą Servius poświęcił się studiom nad prawem prywatnym; słuchał tych, których wspomnieliśmy, uczył się u Balbusa Luciliusa, najwięcej jednak u Aquiliusa Gallusa, który żył na wyspie Cercynie; z tego powodu wiele z ksiąg Serviusa tam zostało napisanych; kiedy zginął sprawując poselstwo, lud wystawił mu pomnik i umieścił go przed mównicą; dzisiaj stoi on przed mównicą Augusta; zachowały się liczne dzieła Serviusa pozostawił około 180 ksiąg. Servius miał wielu uczniów; wśród nich jednak, którzy napisali księgi, są: Alfenus Varus Gaius, Aulus Ofilius, Titius Caesinus, Aufidius Tucca, Aufidius Namusa, Flavius Priscus, Gaius Ateius, Pacuvius Labeo Antistius ojciec Labeona Antistiusa, Cinna, Publicius Gellius; ośmiu z nich napisało księgi; wszystkie one zebrane zostały przez Aufiudiusa Namusę w 140 ksiąg; z uczniów Serviusa największy autorytet mieli Alfenus Varus i Aulus Ofilius spośród nich Varus był konsulem, Ofilius zaś pozostał w stanie ekwitów; ten ostatni był przyjacielem G. Iuliusa Caesara i pozostawił liczne księgi dotyczące prawa prywatnego, które dały podstawy każdej z jego części; bowiem on pierwszy napisał o ustawach o podatku 5%, 8

9 vicensimae primus conscribit: de iurisdictione idem edictum praetoris primus diligenter composuit, nam ante eum Servius duos libros ad Brutum perquam brevissimos ad edictum subscriptos reliquit. D : Fuit eodem tempore et Trebatius, qui idem Cornelii Maximi auditor fuit: Aulus Cascellius, Quintus Mucius Volusii auditor, denique in illius honorem testamento Publium Mucium nepotem eius reliquit heredem. fuit autem quaestorius nec ultra proficere voluit, cum illi etiam Augustus consulatum offerret. ex his Trebatius peritior Cascellio, Cascellius Trebatio eloquentior fuisse dicitur, Ofilius utroque doctior. Cascellii scripta non exstant nisi unus liber bene dictorum, Trebatii complures, sed minus frequentantur. D : Post hos quoque Tubero fuit, qui Ofilio operam dedit: fuit autem patricius et transiit a causis agendis ad ius civile, maxime postquam Quintum Ligarium accusavit nec optinuit apud Gaium Caesarem. is est Quintus Ligarius, qui cum Africae oram teneret, infirmum Tuberonem applicare non permisit nec aquam haurire, quo nomine eum accusavit et Cicero defendit: exstat eius oratio satis pulcherrima, quae inscribitur pro Quinto Ligario. Tubero doctissimus quidem habitus est iuris publici et privati et complures utriusque operis libros reliquit: sermone etiam antiquo usus affectavit scribere et ideo parum libri eius grati habentur. D : Post hunc maximae auctoritatis fuerunt Ateius Capito, qui ofilium secutus est, et Antistius Labeo, qui omnes hos audivit, institutus est autem a Trebatio. ex his Ateius consul fuit: Labeo noluit, cum offerretur ei ab Augusto consulatus, quo suffectus fieret, honorem suscipere, sed plurimum studiis operam dedit: et totum annum ita diviserat, ut Romae sex mensibus cum studiosis esset, zebrał też starannie edykt pretora o jurysdykcji; przed nim bowiem jedynie Servius pozostawił dwie bardzo krótkie księgi: ad Brutum i ad edictum. W tym samym czasie żył Trebatius uczeń Corneliusa Maximusa, Aelius Cascellius i Quintus Mucius uczeń Volsiusa, który w dowód wdzięczności w testamencie ustanowił spadkobiercą Publiusa Muciusa jego wnuka; Aulus Cascellius doszedł do rangi kwestora i nie chciał dalej awansować nawet wówczas, gdy August oferował mu konsulat; twierdzi się, że z nich dwóch Trebatius był bieglejszy w prawie niż Cascellius; Cascellius zaś Trebatiusa przewyższał umiejętnościami wymowy, Ofilius zaś obu uczonością; dzieła Cascelliusa nie zachowały się, z wyjątkiem jednej księgi de bene dictorum, Trebatiusa liczne, lecz dziś mało czytane. Po nich żył Tubero, uczeń Ofiliusa; był patrycjuszem i od powadzenia spraw w sądzie przeszedł do udzielania porad z prawa prywatnego, szczególnie zaś od czasu, gdy oskarżył Quintusa Ligariusa i stracił zaufanie u G. Iuliusa Caesara; Quintus Ligarius to ten, który, gdy władał wybrzeżem Afryki, nie zezwolił choremu Tuberonowi przybić okrętem do brzegu i napić się wody; ten go więc pozwał, Cicero zaś bronił; zachowała się bardzo piękna mowa zatytułowana pro Quinto Ligario; Tubero uważany był za najbardziej uczonego w prawie publicznym i prywatnym, i z obu dziedzin pozostawił liczne dzieła; miał on jednak skłonność do używania archaicznego języka, więc jego księgi nie cieszą się dziś zainteresowaniem. Po nim największym szacunkiem cieszył się Ateius Capito, który poszedł w ślady Ofiliusa, a także Antistius Labeo, który czerpał z wiedzy od nich wszystkich, był zaś uczniem Trebatiusa; z nich dwóch Ateius był konsulem, Labeo zaś nie przyjął stanowiska, gdy August oferował mu konsulat tymczasowy, ale poświęcił się jeszcze bardziej zgłębianiu wiedzy; cały rok tak 9

10 sex mensibus secederet et conscribendis libris operam daret. itaque reliquit quadringenta volumina, ex quibus plurima inter manus versantur. hi duo primum veluti diversas sectas fecerunt: nam Ateius Capito in his, quae ei tradita fuerant, perseverabat, Labeo ingenii qualitate et fiducia doctrinae, qui et ceteris operis sapientiae operam dederat, plurima innovare instituit. D : Et ita Ateio Capitoni Massurius Sabinus successit, Labeoni Nerva, qui adhuc eas dissensiones auxerunt. hic etiam Nerva caesari familiarissimus fuit. Massurius Sabinus in equestri ordine fuit et publice primus respondit: posteaque hoc coepit beneficium dari, a Tiberio caesare hoc tamen illi concessum erat. D : Et, ut obiter sciamus, ante tempora Augusti publice respondendi ius non a principibus dabatur, sed qui fiduciam studiorum suorum habebant, consulentibus respondebant: neque responsa utique signata dabant, sed plerumque iudicibus ipsi scribebant, aut testabantur qui illos consulebant. primus divus Augustus, ut maior iuris auctoritas haberetur, constituit, ut ex auctoritate eius responderent: et ex illo tempore peti hoc pro beneficio coepit. et ideo optimus princeps Hadrianus, cum ab eo viri praetorii peterent, ut sibi liceret respondere, rescripsit eis hoc non peti, sed praestari solere et ideo, si quis fiduciam sui haberet, delectari se populo ad respondendum se praepararet. D : Ergo Sabino concessum est a Tiberio caesare, ut populo responderet: qui in equestri ordine iam grandis natu et fere podzielił, że 6 miesięcy przebywał w Rzymie ze słuchaczami, a na drugie 6 miesięcy wyjeżdżał z miasta i wszelki wysiłek poświęcał pisaniom rozpraw; pozostawił 400 woluminów, z których większość jest ciągle w użyciu; stworzyli oni konkurencyjne szkoły; albowiem Ateius Capito trwał przy tym, co zostało jemu przekazane, Labeo, który studiował także inne dziedziny wiedzy, dzięki talentowi i zaufaniu do pozyskanej mądrości, wprowadził wiele nowych rzeczy. Następcą Ateiusa Capito został Massurius Sabinus, Labeona zaś Nerva; pogłębili oni istniejące dotąd spory; tenże Nerva był także w dobrych stosunkach z cezarem; Massurius Sabinus należał do stanu ekwickiego i pierwszy z nich publicznie udzielał odpowiedzi; później, kiedy tylko przywilej ten mógł mu być dany, w końcu został mu przyznany przez Tyberiusza cezara. Jak więc pobieżnie wiemy, przed panowaniem Augusta przywilej publicznego udzielania opinii prawnych nie był udziałem najwyższych urzędników, lecz tych, którzy cieszyli się autorytetem naukowym i zgłaszającym się udzielali (takich) porad; nie udzielali jednak opinii sygnowanych (własnym nazwiskiem), lecz najczęściej sami pisali do sędziów albo proszącym o radę przedstawiali świadectwo; pierwszy cesarz August, aby autorytet prawa uczynić większym, postanowił, że udzielają (iuris prudentes) opinii prawnych za jego przyzwoleniem; od tego czasu uważano to za przywilej; i też najszlachetniejszy Hadrian, gdy zwróciły się do niego osoby będące wcześniej pretorami, aby wolno im było udzielać odpowiedzi, wydał reskrypt, w którym postanowił, że o przywilej ten nie należy prosić, ale należy na niego zasłużyć; będzie jednak zadowolony, jeśli ktoś miałby tyle zaufania do swej wiedzy, a także i przygotowania do udzielania odpowiedzi ludowi. Tak więc Tyberiusz pozwolił Sabinusowi udzielać odpowiedzi ludowi; został on przyjęty do stanu ekwitów już w sile wieku, 10

11 annorum quinquaginta receptus est. huic nec amplae facultates fuerunt, sed plurimum a suis auditoribus sustentatus est. D : Huic successit Gaius Cassius Longinus natus ex filia Tuberonis, quae fuit neptis Servii Sulpicii: et ideo proavum suum Servium Sulpicium appellat. hic consul fuit cum Quartino temporibus Tiberii, sed plurimum in civitate auctoritatis habuit eo usque, donec eum caesar civitate pelleret. D : Expulsus ab eo in Sardiniam, revocatus a Vespasiano diem suum obit. Nervae successit Proculus. fuit eodem tempore et Nerva filius: fuit et alius Longinus ex equestri quidem ordine, qui postea ad praeturam usque pervenit. sed Proculi auctoritas maior fuit, nam etiam plurimum potuit: appellatique sunt partim Cassiani, partim Proculiani, quae origo a Capitone et Labeone coeperat. D : Cassio Caelius Sabinus successit, qui plurimum temporibus Vespasiani potuit: proculo Pegasus, qui temporibus Vespasiani praefectus urbi fuit: Caelio Sabino Priscus Iavolenus: Pegaso Celsus: patri Celso Celsus filius et Priscus Neratius, qui utique consules fuerunt, Celsus quidem et iterum: Iavoleno Prisco Aburnius Valens et Tuscianus, item Salvius Iulianus. mając prawie 50 lat; nie miał dużych zdolności, lecz w większości przypadków był wspomagany przez swoich uczniów. Jego następcą był Gaius Cassius Longinus, urodzony z córki Tuberona, która była wnuczką Serviusa Sulpiciusa; i stąd nazywał Serviusa Sulpiciusa swoim pradziadem; był on konsulem z Quartinusem za czasów Tyberiusza i cieszył się największym uznaniem w państwie, aż do czasu wygnania go przez cesarza. Wygnany na Sardynię, odwołany następnie przez Wespazjana, dożył kresu swoich dni; następcą Nervy był Proculus; w tym samym czasie żył i Nerva syn, a także inny Longinus, należący do stanu ekwitów, który później doszedł do pretury; ale to Proculus cieszył się większą powagą, dlatego że miał wpływy większe; jednych nazywano Kasjanami (Cassiani), drugich Prokulejanami (Proculiani), a podział ten jak już wspomnieliśmy wziął swój początek od Capitona oraz Labeona. Następcą Cassisua był Caelius Sabinus, który za czasów Wespazjana miał wielkie wpływy; następcą Proculusa był Pegasus prefekt miasta za Wespazjana; potem kolejno: Priscus Iavolenus po Sabinusie, po Pegasusie Celsus, Celsus młodszy po Celsusie starszym i Priscus Neratius; ci dwaj ostatni byli konsulami, a Celsus sprawował ten urząd dwa razy; następcami Iavolenusa Priscusa był Aburnius Valens i Tuscianus, a także Salvius Iulianus. Źródła prawa powszechnie obowiązującego lud rzymski (iura populi Romani) i miejsce responsa prudentium wśród nich Pomponius l. sing. enchir. D : Ita in Tak więc w państwie naszym ustanowione civitate nostra aut iure, id est lege, jest albo prawo, to jest ustawa (lex), albo constituitur, aut est proprium ius civile, quod właściwe prawo obywatelskie (ius civile), sine scripto in sola prudentium które w formie niepisanej opiera się na samej interpretatione consistit, aut sunt legis tylko interpretacji jurystów (interpretatio actiones, quae formam agendi continent, aut prudentium), albo są powództwa ustawowe plebi scitum, quod sine auctoritate patrum est (legis actiones), które wskazują sposób constitutum, aut est magistratuum edictum, prowadzenia sporu, albo jest uchwała unde ius honorarium nascitur, aut senatus zgromadzenia plebejskiego (plebiscitum), consultum, quod solum senatu constituente która podjęta została bez przyzwolenia 11

12 inducitur sine lege, aut est principalis constitutio, id est ut quod ipse princeps constituit pro lege servetur. por. Cicero, Topica 5.28: ut si quis ius civile dicat id esse quod in legibus, senatus consultis, rebus iudicatis, iuris peritorum auctoritate, edictis magistratuum, more, aequitate consistat. Gai 1.2: Constant autem iura populi Romani ex legibus, plebiscitis, senatus consultis, constitutionibus principum, edictis eorum, qui ius edicendi habent, responsis prudentium. senatu, albo jest zarządzenie urzędnika (edictum magistratuum), skąd powstaje prawo urzędnicze (ius honorarium), albo uchwała senatu (senatus consultum), która jest wprowadzana na podstawie samej decyzji senatu, albo jest rozporządzenie cesarza (constitutio), czyli to, co sam cesarz rozporządził i co jest traktowane jak ustawa. ( ) i ktoś mógłby powiedzieć, że prawo obywatelskie (ius civile) to jest to, co jest zawarte w ustawach (leges), uchwałach senatu (senatus consulta), wyrokach sądów (res iudicatis), rozwiązaniach przyjmowanych dzięki autorytetowi znawców prawa (auctoritas iuris peritorum), edyktach urzędników (edicta magistratuum), zwyczaju (mos) i słuszności (aequitas). Składają się zaś prawa ludu rzymskiego z ustaw, uchwał zgromadzeń plebejskich, uchwał senatu, rozporządzeń cesarzy, edyktów tych, którzy mają prawo ogłaszania edyktów, odpowiedzi (opinii) znawców prawa. Interpretacja prawnicza (interpretatio prudentium) jako źródło prawa niepisanego (ius non scriptum): D. 1,2,2,12 Interpretacja (interpretatio iuris) to tłumaczenie istniejących reguł prawnych. Pomponius l. sing. enchir. D : ius civile, quod sine scripto in sola prudentium interpretatione consistit. ( ) prawo obywatelskie, które, w formie niepisanej, opiera się na samej tylko interpretacji jurystów ( ). I : Responsa prudentium sunt sententiae et opiniones eorum quibus permissum erat iura condere. Nam antiquitus institutum erat ut essent qui iura publice interpretarentur, quibus a caesare ius respondendi datum est, qui iurisconsulti appellabantur. quorum omnium sententiae et opiniones eam auctoritatem tenebant ut iudici recedere a responso eorum non liceret, ut est constitutum. Gai 1.7: Responsa prudentium sunt sententiae et opiniones eorum, quibus permissum est iura condere. Quorum omnium si in unum sententiae concurrunt, id, quod ita sentiunt, legis vicem optinet; si vero Odpowiedziami znawców prawa są zdania i opinie tych, którym pozwolono tworzyć prawa; albowiem dawniej zostało ustanowione, aby byli tacy, którzy publicznie interpretują prawo, którym przez cesarza zostało przyznane prawo udzielania odpowiedzi. Nazwano ich prawoznawcami, a ich wszystkie zdania i poglądy mają taką moc, że sędziemu nie wolno odstąpić od ich odpowiedzi, jak to zostało postanowione w konstytucjach. Odpowiedziami uczonych prawników są zdania i poglądy tych, którym pozwolono tworzyć prawa. Jeżeli do jednego sprowadzają się wszystkie ich zdania, to, co tak myślą, zachowuje moc ustawy; jeżeli 12

13 dissentiunt, iudici licet quam velit sententiam sequi; idque rescripto divi Hadriani significatur. natomiast są sprzeczne między sobą, sędziemu wolno pójść za którym chce zdaniem; i to zostało oznajmione w pisemnej odpowiedzi boskiego Hadriana.. Szczególne cechy rzymskiej jurysprudencji wyodrębnienie i samodookreślenie świadomość zadań społecznych i celu nadrzędnego, jakim miała być realizacja sprawiedliwości w praktyce zasadniczo jednolity charakter charakter naukowy pochodzenie i wysoki status społeczny jurystów fachowość, profesjonalizm zawodowy twórcza interpretacja, której celem było kształtowanie prawa praktyczne spojrzenie na problemy prawne autorytatywność nieodpłatne udzielanie porad prawnych estyma społeczna fachowe nauczanie prawa, którego celem było przekazanie wiedzy i praktycznych umiejętności jej wykorzystania Zadania i metody pracy przedstawicieli rzymskiej jurysprudencji cavere agere respondere interpretare docere: instituere i instruere piśmiennictwo (scribere) Ius publice respondendi ex auctoritate principis Pomponius l. sing. enchir. D : Et, Trzeba też wspomnieć, przed panowaniem ut obiter sciamus, ante tempora Augusti Augusta przywilej publicznego udzielania publice respondendi ius non a principibus opinii prawnych nie był udziałem najwyższych dabatur, sed qui fiduciam studiorum urzędników, lecz tych, którzy cieszyli się suorum habebant, consulentibus autorytetem naukowym i zgłaszającym się respondebant: neque responsa utique udzielali [takich] porad; nie udzielali jednak signata dabant, sed plerumque iudicibus opinii sygnowanych [własnym nazwiskiem], ipsi scribebant, aut testabantur qui illos lecz najczęściej sami pisali do sędziów albo consulebant. primus divus Augustus, ut proszącym o radę przedstawiali świadectwo; maior iuris auctoritas haberetur, constituit, pierwszy cesarz August, aby autorytet prawa ut ex auctoritate eius responderent: et ex uczynić większym, postanowił, że udzielają illo tempore peti hoc pro beneficio coepit. et [iuris prudentes] opinii prawnych za jego ideo optimus princeps Hadrianus, cum ab przyzwoleniem; od tego czasu uważano to za eo viri praetorii peterent, ut sibi liceret przywilej; i też najszlachetniejszy Hadrian, gdy respondere, rescripsit eis hoc non peti, sed zwróciły się do niego osoby będące wcześniej praestari solere et ideo, si quis fiduciam sui pretorami, aby wolno im było udzielać haberet, delectari se populo ad odpowiedzi, wydał reskrypt, w którym respondendum se praepararet. postanowił, że o przywilej ten nie należy 13

14 prosić, ale należy na niego zasłużyć; będzie jednak zadowolony, jeśli ktoś będzie mieć tyle zaufania do swej wiedzy, a także przygotowania do udzielania odpowiedzi ludowi. Konstytucja raweńska Konstytucja raweńska (426 r. n.e.) jedna z ustaw o cytowaniu, wydana przez cesarzy Teodozjusza II (Imperium Wschodnie) oraz Walentyniana III (Imperium Zachodnie), na podstawie której moc wiążącą miały pisma pięciu jurystów: Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana i Modestyna; w przypadku kontrowersji między opiniami należało kierować się opinią większości, a w razie równych opinii decydująca była opinia Papiniana; dopiero gdy w przypadku równych opinii nie było opinii Papiniana, sędzia mógł swobodnie wybrać jedną z opinii; zgodnie z interpretacją tej konstytucji zamieszczoną w Kodeksie Teodozjańskim (438 n.e.) opinie pozostałych jurystów wolno było przywoływać, jeśli byli oni cytowani przez pięciu wymienionych jurystów C.Th [= Brev ] Impp. Theodos. et Valentin. AA. ad Senatum Urbis Romae. post alia: Papiniani, Pauli, Gaii, Ulpiani atque Modestini scripta universa firmamus ita, ut Gaium quae Paulum, Ulpianum et cunctos comitetur auctoritas, lectionesque ex omni eius opere recitentur. eorum quoque scientiam, quorum tractatus atque sententias praedicti omnes suis operibus miscuerunt, ratam esse censemus, ut Scaevolae, Sabini, Iuliani atque Marcelli, omniumque, quos illi celebrarunt, si tamen eorum libri, propter antiquitatis incertum codicum collatione firmentur. ubi autem diversae sententiae proferuntur, potior numerus vincat auctorum, vel, si numerus aequalis sit, eius partis praecedat auctoritas, in qua excellentis ingenii vir Papinianus emineat, qui, ut singulos vincit, ita cedit duobus. notas etiam Pauli atque Ulpiani in Papiniani corpus factas, sicut dudum statutum est, praecipimus infirmari. ubi autem pares eorum sententiae recitantur, quorum par censetur auctoritas, quod sequi debeat, eligat moderatio iudicantis. Pauli quoque Sententias semper valere praecipimus etc. Imperatorzy Teodozjusz i Walentynian, Augusti, pozdrawiają Senat Miasta Rzymu: zatwierdzamy wszystkie pisma Papiniana, Paulusa, Gaiusa, Ulpiana i Modestyna, tak by Gaius miał tę powagę, co i Paulus, i Ulpian, i pozostali; oraz by powoływano wypowiedzi ze wszystkich jego dzieł; postanawiamy także, aby potwierdzona została nauka tych, którzy zostali wskazani w załączeniu do tych właściwych opinii, jak Scaevola, Sabinus, Iulianus, Marcellus i wszyscy ci, którzy są cytowani; jednakże, z uwagi na brak pewności wynikający z dawności, niech teksty takie będą potwierdzone, jeśli są zgodne z tekstami całkowitymi, z których pochodzą; jeśli jednak opinie różniące się są przedstawiane, należy przyjąć to rozwiązanie, które jest potwierdzone przez większość, a jeśli liczba jest równa, to niech przeważy autorytet Papiniana, człowieka o niezwykłym duchu; co zaś do not, które poczynili Paulus i Ulpianus do pism Papiniana, rozkazujemy tak jak zadecydowaliśmy już uprzednio że mają zostać pozbawione swego waloru; jeśli przedstawiane są różne opinie w takiej samej ilości, pozostaje w mądrości i rozwadze sędziego wybór tego rozwiązania, za którym będzie podążał; postanawiamy jednak, że Sentencje Paulusa zachowują moc na zawsze etc. 14

15 Niejednolitość kultury prawnej okresu poklasycznego: zachodnio-rzymski wulgaryzm i wschodni klasycyzm 395 r. n.e. formalny podział Imperium Romanum na dwie części: zachodnią i wschodnią Zachodnia część Imperium generalnie: upadek kultury prawnej jako skutek kryzysu politycznego i gospodarczego II/III w. n.e. wzrost znaczenia reskryptu cesarskiego kosztem prawniczego responsum, stopniowa biurokratyzacja jurysprudencji i zmierzch prawa jurysprudencyjnego: ostatni prawnik reprezentujący kreatywną jurysprudencję okresu klasycznego to Herennius Modestinus zakaz wykładni prawniczej i monopol cesarskiego prawotwórstwa: 316 r. n.e. konstytucja Konstantyna Wielkiego (C.Th ); 454 r. n.e. konstytucja Marcjana (Nov. Marci. 4 pr.) trudności w stosowaniu prawa i próby determinowania dozwolonego cytowania opinii prawników: a) 321 n.e. ustawa kasująca wydana przez Konstantyna Wielkiego pozbawienie mocy uwag do pism Papiniana (notae) sporządzonych przez klasycznych jurystów Paulusa i Ulpiana; b) 322 n.e. konstytucja Konstantyna Wielkiego (C.Th ) potwierdzająca ważność wszystkich dzieł przypisywanych Paulusowi, w szczególności Pauli Sententiae ad filium (III w. n.e.); c) 426 n.e. konstytucja raweńska tzw. ustawa o cytowaniu wydana przez Teodozjusza II i Walentyniana III (C.Th ) oraz jej interpretacja w kodeksie teodozjańskim z 438 r. n.e. upadek klasycznej kultury prawnej i wulgaryzacja prawa: florilegia, interpretationes, epitomae, czyli normy prawa w formie zbiorów cytatów : Pauli Sententiae ad Filium (kon. III w. n.e.), Regulae Ulpiani (= Tituli ex corpore Ulpiani, Epitome 15 Wschodnia część Imperium 1) próby utrzymania dotychczasowego poziomu kultury prawnej; 2) zahamowanie procesu wulgaryzacji prawa dzięki działalności szkół prawniczych oraz reformatorskim projektom Justyniana rozwój teoretycznej nauki prawa dzięki publicznym, finansowanym przez państwo, szkołom prawa: w Berycie (Bejrut) (III w. n.e.) i Konstantynopolu (zał. 425 r. n.e.); 4- a nast. 5-letni program nauczania prawa; nauczali zawodowi, opłacani przez radę miejską profesorowie prawa, zwani antecessores szkoły prawa istniały także w Aleksandrii, Cezarei, Antiochii i Atenach najważniejsze dzieła tego okresu: Scholia Sinaitica (V w. n.e.) grecki komentarz do Libri ad Sabinum Ulpiana; Syryjsko-rzymska księga prawna (kon. V. w. n.e.) o charakterze dydaktycznym metoda pracy: scholastyczna egzegeza pism jurystów i konstytucji cesarskich; tworzenie definicji i klasyfikacji; generalnie kładziono nacisk na prawidłowe rozumienie tekstu, abstrahując od jego praktycznego kontekstu nowe gatunki literatury prawniczej: streszczenia (indices, summae), objaśnienia w formie komentarzy (paragraphai); zestawienia tekstów paralelnych (paratitla) ze względu na niesamodzielny charakter wschodniej jurysprudencji i ogromną wiarę w autorytet jurystów klasycznych ten okres określa się jako klasycystyczny

16 Ulpiani, III/IV w. n.e.), Res cottidianae sive aurea sc. dicta (IV w. n.e.), Fragmenta Vaticana (c. 320 r. n.e.); Collatio legum Mosaicarum et Romanarum (IV w. n.e.), Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti (c. 450 r. n.e.), Gaius Augustodunensis (c. V w. n.e.), Epitome Gai (poł. V w. n.e.) 16