Rok akademicki 2009/2010

Transkrypt

1 1 oprac. Mateusz Popiel ks. dr hab. Franciszek Longchamps de Berier, prof. UJ Rok akademicki 2009/2010 mordredor

2 2 oprac. Mateusz Popiel Spis treści: # 1. Dlaczego prawo rzymskie?...3 # 2. Historia źródeł..4 # 3. Jurysprudencja.5 # 4. Prawo procesowe (cz. I)...6 # 5. Prawo procesowe (cz. II).. 8 # 6. Prawo procesowe (cz. III)..12 # 7. Czynności prawne..14 # 8. Prawo osobowe...15 # 9. Władza ojcowska 16 # 10. Rodzina i majątek (małżeństwo).18 # 11. Spadki (cz. I).19 # 12. Spadki (cz. II)...21 # 13. Spadki (cz. III)..22 # 14. Spadki (cz. IV) Dziedziczenie testamentowe...25 # 15. Spadki (cz. V) Po śmierci spadkodawcy..26 # 16. Posiadanie i prawa rzeczowe (cz. I) Posiadanie.. 29 # 17. Posiadanie i prawa rzeczowe (cz. II) Własność..31 # 18. Własność (cz. II) Nabycie i utrata prawa własności...32 # 19. Własność (cz. III) Ochrona własności.33 # 20. Prawo rzeczowe (cz. IV) Prawa na rzeczy cudzej..35 # 21. Zobowiązania (cz. I).38 # 22. Zobowiązania (cz. II)...43 # 23. Zobowiązania (cz. III) Zobowiązania podobne do umownych (quasi ex contractu)... 47

3 3 oprac. Mateusz Popiel Wykład #1 Dlaczego prawo rzymskie #1 ks. dr hab. Franciszek Longchamps de Berier, prof. UJ Zakład Prawa Rzymskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego Prawo rzymskie #2 wykład 1 Dlaczego prawo rzymskie? #3 Co to znaczy: prawo rzymskie? 1) prawo Rzymu - od początku Miasta do śmierci ces. Justyniana w 565 r. po Chr. 2) tradycja romanistyczna w historii formowania się prawodawstw 3) ius commune prawo powszechne średniowiecznej Europy 4) pandektystyka 5) nauka prawa rzymskiego 6) romanizm #4 czego uczymy się z Rzymu? D. 1,1,1,2. (Ulpian w ks. 1 Instytucji): Dwa są obszary studium prawa: publiczny i prywatny. Prawem publicznym jest to, które dotyczy spraw państwa rzymskiego, prywatne zaś korzyści (utilitas) jednostek. #5 pytanie o prawo D. 1,1,1pr. (Ulpian w ks. 1 Instytucji): Jeśli zajmować się prawem, należy najpierw poznać pochodzenie słowa prawo (ius). Czerpie ono swe brzmienie od sprawiedliwości (iustitia), ponieważ jak trafnie (eleganter) określa Celsus prawo jest sztuką tego, co dobre i sprawiedliwe (ius est ars boni et aequi). #6 D. 1,1,11. (Paulus w ks. 14 Komentarza do dzieł Sabinusa) Słowo prawo jest wieloznaczne. Za jednym razem prawem określamy to, co zawsze jest dobre i sprawiedliwe jak w przypadku prawa naturalnego. Innym razem uważamy za prawo to, co jest pożyteczne dla wszystkich lub dla większości danego państwa jak w przypadku prawa cywilnego. Nie mniej słusznie prawem nazywamy w naszym państwie ius honorarium. O pretorze mówi się jako o tworzącym prawo również, gdy orzeka niesłusznie, co odnosi się oczywiście nie do tego, co pretor robi, lecz do tego, co powinien czynić. W innym znaczeniu słowem prawo określane bywa miejsce, w którym sprawuje się jurysdykcję (w określeniu tym ważne jest nie co, lecz gdzie sie czyni). Miejsce to w taki sposób możemy określić: gdziekolwiek pretor ważnie wykonuje jurysdykcję, powołując się na majestat swej władzy oraz zwyczaje przodków, to miejsce słusznie nazywane jest prawem. #7 kolumnada Pałacu Sprawiedliwości #8 budynek Sądu Najwyższego #9 Ius est ars boni et aequi (D pr.) Prawo jest sztuką tego, co dobre i sprawiedliwe. Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi (D pr.) Sprawiedliwość jest niezmienną i trwałą wolą przyznawania tego, co się komu należy. Iuris prudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia (D ) Biegłość w prawie to znajomość rzeczy boskich i ludzkich, wiedza o tym co sprawiedliwe i niesprawiedliwe. #10 Audiatur et altera pars Niech będzie wysłuchana także druga strona Sen. Med Kto wydaje wyrok bez wysłuchania drugiej strony, jest niesprawiedliwy, chociażby nawet wydał wyrok słuszny. Dz 25,16 Odpowiedziałem im: Rzymianie nie mają zwyczaju wydawać człowieka na czyjąś łaskę, zanim oskarżony nie stanie twarzą w twarz wobec oskarżycieli i nie będzie miał sposobności obronić się przed zarzutami #11 Ei incumbit probatio qui dicit non qui negat (D. 22,3,2) Ciężar dowodu spoczywa na tym, kto twierdzi, a nie na tym, kto zaprzecza. Bis de eadem re agi non potest (ad Gai 4, 107) Nie można procesować się dwa razy o to samo. Actor sequitur forum rei (C. 3,19,3) Powód idzie za sądem pozwanego.

4 4 oprac. Mateusz Popiel Reformatio in peius iudici appellato non licet (ad D. 49,1,1pr.) Sędziemu apelacyjnemu nie wolno zmieniać (wyroku) na niekorzyść (odwołującego się). #12 Dura lex, sed lex (ad D. 40,9,12,1) Twarde prawo, lecz prawo. Summum ius, summa iniuria (Cic.off. 1,33) Najwyższe prawo, najwyższym bezprawiem. Male nostro iure uti non debemus (Gai 1, 53) Nie powinniśmy źle korzystać z naszego prawa. #13 Non omne quod licet honestum est (D. 50,17,144 pr.) Nie wszystko, co dozwolone, jest uczciwe. Hominum causa omne ius constitutum sit (D. 1,5,2) Wszelkie prawo ustanawia się ze względu na człowieka. Iustitias vestras iudicabo (ad Ps 75, 3) Osądzę waszą sprawiedliwość. #14 nowa propozycja: dlaczego zajmować się prawem rzymskim? #15 Hej, użyjmy żywota! Wszak żyjem tylko raz; Niechaj ta czara złota Nie próżno wabi nas. Adam Mickiewicz Pieśń Filaretów grudzień 1820 #16 W ksiąg greckich, rzymskich steki Wlazłeś, nie żebyś gnił; Byś bawił się jak Greki, A jak Rzymianin bił. Ot tam siedzą prawnicy, I dla nich puchar staw, Dzisiaj trzeba prawicy. A jutro trzeba praw. #17 nowa propozycja: a jakie są pytania? Wykład #2 Historia źródeł #1 nowy podręcznik: już jest? #2 wykład 2 Historia źródeł prawa rzymskiego #3 Periodyzacja dziejów Rzymu ze względu na prawo publiczne przed Chr. monarchia przed Chr. republika (do 367 przed Chr. wczesna, potem późna) 27 przed Chr po Chr. pryncypat po Chr. dominat #4 Okresy: od założenia Rzymu archaiczny przed Chr. przedklasyczny 27 przed Chr.-284 po Chr. klasyczny po Chr. poklasyczny #5 #6 Periodyzacja dziejów Rzymu ze względu na prawo prywatne Prawo rozwijało się: w republice przede wszystkim jako prawo zwyczajowe w pryncypacie przede wszystkim jako prawo jurysprudencyjne w dominacie przede wszystkim jako prawo stanowione

5 5 oprac. Mateusz Popiel D. 1, 1, 7 Papinian w ks. 2 Definicji pr.: Ius autem civile est, quod ex legibus, plebis scitis, senatus consultis, decretis principum, auctoritate prudentium venit. 1. Ius praetorium est, quod pretores introduverunt adiuvandi vel supplendi vel corrigendi iuris civilis gratia propter utilitatem publicam. Quod et honorarium dicitur ad honorem praetorium sic nominatum. #7 Źródła prawa 1) lex a) leges datae: ustawa XII tablic ( przed Chr.) b) leges rogatae na contiones dyskusja po promulgatio na comitia głosowanie po rogatio praescriptio, rogatio, sanctio lex imperfecta lex perfecta lex minus quam perfecta 2) + plebiscitum (lex Hortensia z 287 przed Chr.) #8 3) edictum lex Cornelia de edictis 67 r. przed Chr. 4) senatus consultum lex Publilia Philonis 339 r. przed Chr. oratio principis 5) constitutiones principum edictum decretum rescriptum mandatum 6) działalność jurysprudencji #9 D. 1,1,7,1 Papinian w ks. 2 Definicji: Ius praetorium est, quod pretores introduverunt adiuvandi vel supplendi vel corrigendi iuris civilis gratia propter utilitatem publicam. Quod et honorarium dicitur ad honorem praetorium sic nominatum. D. 1,1,7,1 Marcjan w ks. 1 Instytucji: Nam et ipsum ius honorarium viva vox est iuris civilis. Wykład #3 jurysprudencja #1 Jurysprudencja rzymska czyli o nas i o naszej wielkości - już od czasów rzymskich #2 Ius est ars boni et aequi cuius merito quis nos sacerdotes appellet iuris prudentia iuris scientia #3 Iuris prudential est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia #4 1. JURYSPRUDENCJA PONTYFIKALNA #5 2. Jurysprudencja kautelarna respondere cavere agere #6 Veteres Sextus Aelius Paetus Catus konsul 198 przed Manlius Manilius Publius Mucius Scaevola Iunius Brutus Quintus Mucius Scaevola konsul 95 przed Aquilius Gallus praetor 66 przed

6 6 oprac. Mateusz Popiel #7 #8 #9 Servius Sulpicius Rufus konsul 51 przed 3. Jurysprudencja klasyczna I wiek wczesny okres klasyczny: Sabinianie (Ateius Capito, Massurius Sabinus, Cassius Longinus) i Prokulianie (Antistius Labeo, Proculus, Neratius, Celsus) II wiek rozwinięty okres klasyczny (Salvius Iulianus, Cervidius Scaevola, Pomponius, Gaius) III wiek późny okres klasyczny (Papinianus, Paulus, Ulpianus, Modestinus) Prawo jurysprudencyjne interpretatio Iris wykładnia istniejącej wykładni, poddawana stałej aktualizacji przez nowe generacje prawników jurysprudencja rzymska jest zbiorowym ustawodawcą, który jednak zamiast rozkazywać, dyskutuje; źródło prawa o charakterze raczej perswazyjnie niż imperatywnym wykładnia jako kolektywne dzieło rozciągniętej w czasie wspólnoty prawników Kodeksy Codex Gregorianus Codex Hermogenianus Codex Theodosianus #10 Ustawy o cytowaniu Konstantyn Wielki 321 r. Notae do dzieł Papiniana; r. kanon dzieł Paulusa Konstytucja raweńska 426 r. (Gaius, Papinian, Paulus, Ulpian, Modestyn) Włączenie konstytucji raweńskiej do Kodeksu Teodozjańskiego 438 r. #11 Justynian I ( ) #12 Kodyfikacja justyniańska ( ) #13 CORPUS IURIS CIVILIS Codex Institutiones Digesta Novellae #14 Konstantyn i Justynian W Hagia Sophia Wykład #4 Prawo procesowe cz.1 #1 Wykład czwarty: Prawo procesowe I #2 Złoty pierwszy wiek nastał. Nie z bojaźni kary, Z własnej chęci strzeżono i cnoty, i wiary, Kary, trwogi nie było. Groźnych nie czytano Ustaw na miedzi rytych; ani się lękano Sędziów ostrych; bez sędziów byli bezpiecznemi. Jeszcze sosny dla obcej odwiedzenia ziemi Nie zstąpiły do morza, ścięte z gór rodzinnych, I człowiek prócz ojczystych nie znał brzegów innych. Grodów nie otaczano spadzistymi wały, Proste trąby i surmy zagięte nie brzmiały, Hełmu, miecza nie było, a bez wojsk narody Używały w pokoju bezpiecznej swobody. Owidiusz, Metamorfozy #3 art. 343 k.c. 1. Posiadacz może zastosować obronę konieczną, ażeby odeprzeć samowolne naruszenie posiadania. 2. Posiadacz nieruchomości może niezwłocznie po samowolnym naruszeniu posiadania przywrócić własnym działaniem stan poprzedni; nie wolno mu jednak stosować przy tym przemocy względem osób. Posiadacz rzeczy ruchomej, jeżeli grozi mu niebezpieczeństwo niepowetowanej szkody, może natychmiast po samowolnym pozbawieniu go posiadania zastosować niezbędną samopomoc w celu przywrócenia stanu poprzedniego.

7 7 oprac. Mateusz Popiel #4 Samopomoc obronna (defensywna) zaczepna (ofensywna) #5 art. 423 k.c. Kto działa w obronie koniecznej, odpierając bezpośredni i bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby, ten nie jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną napastnikowi. #6 art. 424 k.c. Kto zniszczył lub uszkodził cudzą rzecz albo zabił lub zranił cudze zwierzę w celu odwrócenia od siebie lub od innych niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio od tej rzeczy lub zwierzęcia, ten nie jest odpowiedzialny za wynikłą stąd szkodę, jeżeli niebezpieczeństwa sam nie wywołał, a niebezpieczeństwu nie można było inaczej zapobiec i jeżeli ratowane dobro jest oczywiście ważniejsze aniżeli dobro naruszone. #7 art. 25 k.k. 1. Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem. 2. W razie przekroczenia granic obrony koniecznej, w szczególności gdy sprawca zastosował sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. #8 Pozaprocesowa ochrona praw prywatnych 1) pomoc własna 2) ugoda 3) kompromis 4) pretorska ochrona pozaprocesowa 5) sądownictwo biskupie (episcopalis audientia) #9 Typy rzymskiego procesu legisakcyjny do leges Iuliae iudiciariae z 17 r. przed Chrystusem formułkowy od lex Aebutia ( r. przed Chrystusem) do konstytucji Konstancjusza II i Konstansa z 342 r. kognicyjny (cognitio extra ordinem) od Augusta #10 C Impp. Constantius et Constans AA. Marcelino praesidi Phoenice. Iuris formulae aucupatione syllabarum insidiantes cunctorum actibus radicitus amputentur. D. x k. Febr. Constantio III et Constante II AA. conss. [342 r.] Formułki prawne zagrażające wszelkim czynnościom przez czepianie się wyrazów niech całkowicie będą usunięte. #11 Fazy procesu in iure apud iudicem #12 Strony procesu ACTOR REUS #13 zdolność procesowa legitymacja procesowa #14 forum Romanum #15 forum Romanum #16 sella curulis Denarius, 57 r. przed Chrystusem, 3.78 g Awers: Cybele Rewers: sella curulis i napis M. Plaetorius M.f. Cestianus #17 sella curulis Denarius, r.; 3.18 g.

8 8 oprac. Mateusz Popiel Awers: TI. CLAVD. CAESAR. AVG. GERM. P M. TR. P. Rewers: CONSTANTIAE - AVGVSTI #18 #19 #20 #1 basilica Trewir basilica Trewir basilica Trewir Wykład #5 Proces cz. 2 wykład piąty: prawo procesowe II #2 PROCES LEGISAKCYJNY #3 Gai 4.11 Powództwa, które mieli w użyciu przodkowie, nazywały się powództwami ustawowymi (legis actiones) albo dlatego, że były wytworzone przez ustawy, ponieważ wtedy edykty pretora, którymi wprowadzono bardzo wiele powództw nie były jeszcze w zastosowaniu, albo dlatego, że były one dostosowane do słów samych ustaw i dlatego uchodziły za tak samo niezmienne jak ustawy. #4 Gai 4.11 zd. 2 Z tego powodu ten, kto był wystąpił ze sporem w sprawie wycięcia winorośli w ten sposób, że w postępowaniu wymienił winorośle, przegrywał sprawę, ponieważ powinien był wymienić drzewa z tego powodu, że ustawa XII tablic, na podstawie której przysługiwało powództwo z tytułu wycięcia winorośli, mówiła ogólnie o wyciętych drzewach. (actio de arboribus succissis Tab. VIII.11) #5 D Pomponius libro singularii enchiridii. Później, niemal w tym samym czasie, z ustaw tych ułożono powództwa, którymi ludzie mogli między sobą prowadzić spory. Po to, by lud nie wszczynał ich dla kaprysu, postanowiono, żeby powództwa były ścisłe i uroczyste. Ta część prawa została nazwana powództwami ustawowymi (legis actiones), to jest powództwami opartymi na ustawach. I tak, w tym samym niemal czasie, powstały trzy rodzaje praw: ustawa dwunastu tablic, prawo cywilne, które zaczęło się z niej rozwijać, oraz powództwa ustawowe, które w oparciu o nią ułożono. Cała jednak wiedza dotycząca interpretacji praw i znajomość powództw strzeżone były przez kolegium pontyfików. Z pontyfików ustanawiano corocznie jednego, zajmującego się sprawami prywatnymi. Praktyka ta stosowana była przez lud prawie przez sto lat. #6 Gai 4.12 Lege autem agebatur modis quinque: sacramento, per iudicis postulationem per condictionem, per manus iniectionem, per pignoris capionem. #7 Gai 4.13 Postępowanie (z ustanowieniem) zakładu było ogólne. W tych bowiem sprawach, co do których w ustawie nie postanowiono, że należy prowadzić spór inaczej, prowadzono spór przez sacramentum. [ ] Ten, kto przegrywał, uiszczał sumę tytułem kary, ta zaś przypadała skarbowi publicznemu [ ]. #8 Gai 4.14 Kara zaś z sacramentum była (w wysokości) albo pięciuset, albo pięćdziesięciu (asów), w sprawach bowiem (o wartości) tysiąca albo więcej asów prowadzono spór pięciuset asów, w sprawach zaś o mniejszą (wartość) pięćdziesięciu asów, bo tak postanowiono w ustawie XII tablic. #9 Gai 4.14 cd. A jeżeli spór dotyczył wolności człowieka, (to) choćby człowiek był najdroższy, postanowiono w tej samej ustawie, że należy spór prowadzić jednakże z sacramentum pięćdziesięciu asów, oczywiście przez przychylność dla wolności (favor libertatis), żeby nie obciążać jej obrońców. #10 Gai 4.16

9 9 oprac. Mateusz Popiel Jeżeli prowadzono postępowanie względem rzeczy, oto ruchomości i rzeczy ożywione, jakie tylko można było przynieść albo doprowadzić do pretora, dochodzone były przed pretorem w taki sposób: ten, kto władztwa dochodził, trzymał laskę; następnie chwytał ręką samą rzecz, na przykład niewolnika, #11 Gai 4.16 cd i tak mówił: Twierdzę, że ten niewolnik jest według prawa Kwirytów mój zgodnie z jego położeniem. Tak jak powiedziałem, patrz, oto położyłem laskę, a równocześnie kładł na niewolnika laskę. Przeciwnik mówił i czynił to samo podobnie. Gdy obaj oznajmili władztwo, pretor mówił: Puśćcie obaj niewolnika!, oni (zaś) puszczali. Ten, kto pierwszy był oznajmił władztwo, tak drugiego zapytywał: Żądam, byś powiedział, na jakiej podstawie oznajmiłeś władztwo?, tamten odpowiadał: Wykonałem prawo tak, jak położyłem laskę. Następnie ten, kto pierwszy był oznajmił władztwo, mówił: Skoro oznajmiłeś władztwo bez podstawy prawnej, wzywam cie do ustanowienia sacramentum pięciuset asów, przeciwnik także mówił: A ja ciebie. [ ] #12 Gai 4.16 cd Laską zaś posługiwali się jak gdyby zamiast włóczni, pewnego znaku prawnej własności, gdyż uważali, że najbardziej swoje z tytułu prawnej własności jest to, co zabrali wrogom. Stąd też przy sprawowaniu sądów przez stu mężów jest wystawiana włócznia. #13 Cic. pro Murena 26 Tok rozprawy mógł doskonale wyglądać następująco: Grunt sabiński należy do mnie, więc jest mój. Potem zapadałby wyrok sądu. Nie życzyli sobie tego prawnicy. Grunt stwierdza prawnik który leży w ziemi noszącej nazwę sabińskiej. Dość dużo gadaniny. Dobrze. Co dalej? Stwierdzam, że na podstawie prawa Kwirytów należy on do mnie. Co dalej? Wobec tego wzywam cię tam, abyśmy zgodnie z przepisem prawa dotknęli go ręką. Pozwany nie wiedział co odpowiedzieć tak gadatliwemu pieniaczowi. #14 Cic. pro Murena 26 cd. W tym momencie prawnik, jak fletnista, przechodzi rzymskim zwyczajem na drugą stronę mówiąc: Odwołuję cię stamtąd, dokąd ty mnie wezwałeś dla dotknięcia ręką zgodnie z przepisem prawa. Także dla pretora, żeby nie uważał się za nietykalnego i nie orzekał niczego na własną rękę, ułożono formułę pod każdym względem niedorzeczną, szczególnie jednak wskutek zdania: Obu obecnym tu stronom wskazuje drogę. Idźcie! W pobliżu stał ów mądry prawnik, który miał prowadzić tą drogą. Wracajcie! mówił pretor. I strony wracały z tym samym przewodnikiem. Myślę, że już naszych brodatych przodków śmieszył zwyczaj nakazujący ludziom, którzy dopiero co zatrzymali się w jakimś miejscu, wracać natychmiast tam, skąd wyruszyli. [ ] (przeł. Julia Mrukówna) #15 Gai 4.17 Jeżeli jakaś rzecz była taka, że bez niewygody nie mogła być przyniesiona lub doprowadzona przed pretora, powiedzmy, jeśliby to była kolumna albo okręt, albo stado jakiegokolwiek bydła, brano z niej pewną część i ona była przynoszona przed pretora, po czym odbywała się windykacja względem owej części tak, że jak gdyby względem całej znajdującej się tam rzeczy. Tak więc ze stada albo doprowadzano jedną owcę tudzież kozę, albo nawet brano sierść z nich i przynoszono przed pretora; z okrętu zaś i kolumny odłamywano jakąś część. #16 Gai 4.17 cd. Podobnie, jeśli był spór o grunt albo budynki, albo spadek, brano z nich jakąś część i przynoszono przed pretora i w stosunku do tej części tak, jak gdyby względem całej znajdującej się tam rzeczy, dokonywane było oznajmienie władztwa; z gruntu, na przykład, brano grudę ziemi, a z budynków dachówkę, a jeżeli był spór o spadek, tak samo, jak poprzednio, brano z niego jakąś rzecz lub cząstkę rzeczy. #17 Gai 4.17a (rękopis znaleziony w Kairze w 1933 roku) Prowadzono postępowanie per iudicis postulationem, jeżeli ustawa nakazywała, co do jakiejś sprawy, żeby spór był prowadzony w taki sposób, jak ustawa XII tablic co do tego, czego się dochodzi na podstawie sponsio. Odbywało się to tak mniej więcej. Ten, kto wszczynał postępowanie, mówił tak: Twierdzę, że z tytułu sponsio jesteś winien dać mi dziesięć tysięcy sesterców. Żądam tego, byś potwierdził albo zaprzeczył. Przeciwnik mówił, że nie jest winien. Powód mówił: Skoro ty zaprzeczasz, żądam od ciebie, pretorze, byś wyznaczył sędziego albo arbitra. #18 Gai 4.17a cd. Tak więc w tym rodzaju postępowania każdy zaprzeczał podstawie żądania bezkarnie. Podobnie w sprawach o dział spadku pomiędzy współspadkobiercami nakazała ta sama ustawa, żeby spór był prowadzony przez zażądanie sędziego ( actio familiae erciscundae). To samo czyniła lex Licinnia, jeśliby prowadzono postępowanie o podział jakiejś rzeczy wspólnej ( actio communi dividundo). Przeto po określeniu sprawy, z jakiej wynikało postępowanie, od razu domagano się arbitra. #19 Gai 4.17b Prowadzono postępowanie per condictionem w taki sposób: Twierdzę, że jesteś winien dać mi dziesięć tysięcy sesterców. Żądam tego, byś potwierdził albo zaprzeczył. Przeciwnik mówił, że nie jest winien. Powód mówił: Skoro ty zaprzeczasz, zapowiadam

10 10 oprac. Mateusz Popiel (condico) ci termin na dzień trzydziesty, byśmy otrzymali sędziego. Następnie, w trzydziestym dniu, powinni byli stawić się, aby otrzymać sędziego. Zapowiadać (condicere) zaś znaczy w dawniejszym języku powiadamiać z góry. #20 Gai 4.18 To postępowanie przeto słusznie było nazywane było nazywane postępowaniem z zapowiedzeniem (condictio), powód bowiem z góry powiadamiał przeciwnika, że ma się stawić w dniu trzydziestym, żeby otrzymali sędziego. Natomiast teraz nazywamy condictio niewłaściwie takie powództwo in personam, przez które zmierzamy do wykazania, że coś powinno być nam dane, z tego bowiem tytułu nie ma obecnie żadnego powiadomienia z góry (denuntiatio). #21 Gai 4.19 Ta zaś legis actio została ustanowiona przez lex Silia oraz lex Calpurnia, to jest przez lex Silia o ściśle określoną sumę pieniężną ( condicto certa [creditae] pecuniae), natomiast przez lex Calpurnia o wszelką ściśle określoną rzecz ( condicto certae rei). #22 Gai 4.20 Dlaczego zaś to postępowanie okazało się potrzebne, skoro o to, co powinno być nam dane można było prowadzić postępowanie albo w legisactio sacramento, albo per iudicis postulationem, jest bardzo sporne. #23 Gai 4.21 Per manus iniectionem prowadzono spory również tylko o to, co do czego ustawa jakaś stanowiła, że postępowanie należy prowadzić w taki sposób, na przykład ustawa XII tablic co do należności z zasądzenia (iudicatum). To postępowanie było takie. Ten kto wszczynał postępowanie, mówił tak: #24 Gai 4.21 cd. Ponieważ ty na moją rzecz osądzony (quod tu mihi iudicatus) lub zasądzony zostałeś (damnatus es) na dziesięć tysięcy sesterców, skoro nie zapłaciłeś, z tego powodu ja z tytułu zasądzenia (iudicati) na dziesięć tysięcy sesterców na tobie kładę rękę (ego manus inicio) i jednocześnie ujmował ręką jakąś część jego ciała. Osądzonemu (iudicatus) zaś nie było wolno odpychać ręki od siebie i prowadzić legisactio samemu, ale dawał on obrońcę (vindex), który prowadził sprawę zwykle w imieniu własnym. Ten, kto nie dawał obrońcy, był odprowadzany przez powoda do domu i krępowany. #25 Gai 4.22 Później niektóre ustawy dały możliwość stosowania manus iniectio jak w stosunku do osądzonego także z innych powodów, jak na przykład lex Publilia poręczycielowi (sponsor) w stosunku do tego, za kogo zapłacił (dependisset actio depensi), gdyby w ciągu sześciu najbliższych miesięcy od daty zapłacenia za niego nie uiścił długu poręczycielowi [ ]. #26 Gai 4.23 Lecz inne ustawy wprowadziły pewne postępowanie przez manus iniectio z jakichś powodów, lecz w czystej jednakże postaci, to znaczy nie tak jak na osądzonym (pro iudicato); na przykład lex Furia testamentaria przeciw temu, kto z tytułu zapisów albo darowizny na wypadek śmierci wziął więcej aniżeli 1000 asów, choć nie był objęty przez ustawę wyjątkiem, żeby mu było wolno wziąć więcej; takoż lex Marcia przeciwko lichwiarzom nakazała, żeby, jeśli ściągnęli odsetki, prowadzono z nimi postępowanie o ich zwrot per manus iniectionem. #27 Gai 4.24 [ ] A nie uchodzi mej uwagi, że w formularzu opartym na lex Furia testamentaria jest wtrącony zwrot: jak na osądzonym (pro iudicato), choć w samej ustawie go nie ma. Wydaje się, że to zrobiono bezpodstawnie. #28 Gai 4.26 Per pignoris capionem lege agebatur w niektórych sprawach na podstawie zwyczajów, w niektórych na podstawie ustawy. #29 Gai 4.27 Przez zwyczaje zostało ono wprowadzone w sprawach wojskowych. I z tytułu żołdu bowiem wolno było żołnierzowi zabrać zastaw (pignus capere) od tego, kto wypłacał spiż, jeśliby go nie dał. A nazywały się spiżem żołnierskim te pieniądze, które dawano z tytułu żołdu. Wolno było zabrać zastaw także z powodu takich pieniędzy, za które miał być kupiony koń te nazywały się spiżem jezdnym. Również z powodu takich pieniędzy, za które miał być zapewniony jęczmień dla koni te pieniądze nazywano spiżem jęczmiennym. #30 Gai 4.28 Przez ustawę zaś zostało wprowadzone zabieranie zastawu na przykład w ustawie XII tablic przeciw temu, kto kupił zwierzę ofiarne i wypłacił ceny; takoż przeciw temu, kto nie uiścił wynagrodzenia za takie zwierzę juczne, które ktoś oddał w najem, by uzyskane stąd pieniądze wydać na ucztę sakralną, to znaczy na ofiarę; takoż w umowie zawieranej przez cenzorów zostało dzierżawcom podatków publicznych ludu rzymskiego przyznane prawo zabierania zastawu przeciw tym, którzy na podstawie jakiejś ustawy są zobowiązani do podatków.

11 11 oprac. Mateusz Popiel #31 Gai 4.29 Ze wszystkich zaś tych powodów zabierano zastaw przy użyciu ściśle określonych słów i dlatego większość uważała, że i to postępowanie jest legisactio. #32 Gai 4.29 cd. Niektórzy zaś uważali, że to nie jest legisactio przede wszystkim dlatego, że zabrania zastawu dokonywano poza urzędem (extra ius), to jest nie przed pretorem, najczęściej nawet pod nieobecność przeciwnika, podczas gdy innymi formami można było posługiwać się jedynie przed pretorem w obecności przeciwnika; ponadto dlatego, że zastaw mógł być zabrany także w dniu złowróżbnym (nefasto die), to jest takim, w jakim nie wolno było prowadzić legisactio. #33 Gai 4.30 Lecz wszystkie te legisactiones popadły stopniowo w znienawidzenie, z powodu bowiem nadmiernej drobiazgowości dawnych prawników, którzy wtedy utworzyli fundamenty prawa, doszło do tego, że choćby ktoś pomylił się w najmniejszym stopniu, spór przegrywał. Toteż przez lex Aebutia i dwie leges Iuliae te legisactiones zostały zniesione i spowodowano, że prowadzimy spory za pomocą ułożonych słów (per concepta verba), to znaczy za pomocą formuł. #34 Gai 4.31 Tylko z dwóch powodów jest dozwolone prowadzenie legisactio: z powodu zagrażającej szkody (damnum infectum) i jeśli wyrok ma być wydany przez sąd centumwiralny. Oczywiście, gdy się idzie do kolegium stu mężów, prowadzi się przedtem legisactio sacramento przed pretorem miejskim albo peregrynów. [ ] #35 ZASADY PROCESOWE #36 zasady procesowe w Rzymie i dziś - stanowią opis przyjętych regulacji, - znajdują w nich swoje odzwierciedlenie, - wzajemnie na siebie oddziałują, - stanowią dyrektywy sprawności działania, - wyrażają też inne wartości realizowane przez prawo #37 Skargowość bez inicjatywy powoda proces się nie rozpocznie zasada dyspozycyjności, czyli rozporządzalności - strony rozporządzają przedmiotem postępowania - stosowanymi tam środkami volenti non fit iniuria zasada oficjalności #38 kontradyktoryjność forma kontradyktoryjna, gdyż postępowanie polega na wystąpieniach dwóch przeciwstawnych stron kontradyktoryjność, czyli sporność, jest też zasadą, ponieważ materiał procesowy gromadzą w postępowaniu strony zasada inkwizycyjności, czyli śledczości #39 jawność przebieg procesu może być obserwowany przez dowolne zainteresowane nim osoby #40 ustność strony procesu mogą swobodnie, używając słów, prezentować swoje stanowisko w postępowaniu #41 zasada równości i wysłuchania stron powodowi nie wolno tego, na co nie pozwala się pozwanemu non debet actori licere, quod reo non permittitur (D. 50,17,41pr.) #42 każda ze stron powinna mieć prawo do wypowiedzi. Zasada niech będzie wysłuchana i druga strona audiatur et altera pars (por. Sen. Med , Dz 25,17) bezpośredniość w obu fazach procesu zapoznawano się bezpośrednio z żądaniami i twierdzeniami stron, zaś apud iudicem - z dowodami po południu niech sędzia przysądzi przedmiot sporu na korzyść obecnego (T. 1,8) #43

12 12 oprac. Mateusz Popiel bezpłatność Wykład #6 #1 PRAWO PROCESOWE III proces formularny innowacje procesu kognicyjnego #2,3 Ustawa XII tablic Tabula I 1. SI IN IUS VOCAT ITO. NI IT, ANTESTAMINO: IGITUR EM CAPITO. 2. SI CALVITUR PEDEMVE STRUIT, MANUM ENDO IACITO. 3. SI MORBUS AEVITASVE VITIUM ESCIT, QUI IN IUS VOCABIT IUMENTUM DATO. SI NOLET, ARCERAM NE STERNITO. 4. ADSIDUO VINDEX ADSIDUUS ESTO; PROLETARIO IAM CIVI QUIS VOLET VINDEX ESTO. 6. REM UBI PACUNT, ORATO. 7. NI PACUNT, IN COMITIO AUT IN FORO ANTE MERIDIEM CAUSSAM COICIUNTO. COM PERORANTO AMBO PRAESENTES. 8. POST MERIDIEM PRAESENTI LITEM ADDICITO. Tablica I 1. Jeśli powód wzywa do sądu, niech pozwany idzie. Jeśli pozwany nie idzie, niech będą wezwani świadkowie: wtedy powód niech go pochwyci. 2. Jeśli pozwany ociąga się lub ucieka, niech go powód zatrzyma. 3. Jeśli choroba lub wiek pozwanego będą przeszkodą, niech powód da zaprzęg. Jeśli pozwany nie chce, niech nie wyścieła powozu. 4. Bogatemu poręczycielem niech będzie bogaty, biednemu zaś obywatelowi kto chce, niech będzie poręczycielem. 6. Skoro zawrą ugodę, niech pretor ogłosi. 7. Jeśli nie zawrą ugody, niech stawią się na sprawę przed południem w miejscu zgromadzeń ludowych lub w miejscu odbywania sądu. Niech przemawiają, gdy obaj są obecni. 8. Po południu niech sędzia przysądzi przedmiot sporu na korzyść obecnego. #4 Postępowanie in iure, gdzie przed pretorem wymagana jest równoczesna obecność obu stron in ius vocatio vadimonium editio actionis postulatio actionis #5 sposoby zakończenia procesu już w fazie in iure 1. denegatio actionis 2. confessio in iure (confessus pro iudicato est) 3. iusiurandum 4. tranactio #6 indefensus indefensio przełamywana inaczej gdy - actio in rem (actio ad exhibendum) inaczej gdy - actio in personam (missio in bona) #7 obrona przez pozwanego 1. zaprzeczenie bezpodstawne zaprzeczenie infitiatio (lis infitiando crescit in duplum) 2. zarzut procesowy exceptio peremptoria dilatoria #8 litis contestatio 1. konsumpcja uprawnienia procesowego exceptio rei in iudicium deductae - exceptio rei iudicatae 2. moment decydujący o stanie faktycznym przekształcenie materialnoprawnego obowiązku świadczenia (dare oportere) w procesowy (condemnari oportere). [ uwiecznienie zobowiązań osobistych i zaostrzenie odpowiedzialności pozwanego] #9

13 13 oprac. Mateusz Popiel Formuła procesowa a) zwyczajne części formułki b) nadzwyczajne części formułki #10 części formułki zwyczajne: o nominatio, o intentio, o condemnatio, o demonstratio, o adiudicatio nadzwyczajne: o praescriptio pro actore, o exceptio #11 Postępowanie apud iudicem zaoczność możliwa (Tab. I.8 - Po południu niech sędzia przysądzi przedmiot sporu na korzyść obecnego.) dowody: o świadkowie o zeznania stron o dowód z biegłych o dowód z dokumentów #12 Condemnatio pecuniaria z czym w actiones in rem próbowano radzić sobie pośrednio przez wprowadzanie clausula arbitraria vel restitutoria: i na podstawie twojego rozstrzygnięcia sędzio powodowi nie zostanie oddany #13 Wyrok to sententia, iudicatum zasądzenie uwolnienie ukształtowanie nowego stosunku prawnego res iudicata (stąd exceptio rei iudicatae) #14 Wykonanie wyroku actio iudicati #15 Egzekucja osobista uniwersalna majątkowa: 1. venditio bonorum missio in bona proscriptio magister bonorum bonorum emptor formula Rutiliana formula Serviana 2. cessio bonorum beneficium competentiae majątkowa syngularna distractio bonorum #16 Proces kognicyjny #17 INNOWACJE pozew jest pisemny, wezwanie do sądu urzędowe bez podziału się na dwie fazy od początku proces może się toczyć bez udziału drugiej strony litis contestatio nie powoduje konsumpcji sąd powinien znać prawo, dowody dostarczają strony: facta probantur, iura novit curia faktów się dowodzi, a prawo zna sąd, da mihi facta, dabo tibi ius daj mi fakty, wskażę ci prawo #18 waga czy popularność poszczególnych środków dowodowych zostaje odwrócona testis unus testis nullus jeden świadek, żaden świadek

14 14 oprac. Mateusz Popiel zasądzenie na wydanie rzeczy jest możliwe środek zaskarżenia wyroków w postaci apelacji suspensywność - zawieszenie wykonania i prawomocności wyroku dewolutywność - przeniesienie rozpatrywania sprawy do wyższej instancji inna kolejność egzekucji Wykład #7 - Czynności prawne wtorek ( ) #1 osiągnięcia nauki prawa na podstawie rzymskich doświadczeń i źródeł Kształtowanie praw prywatnych #2 Zdarzenia prawne: nabycie, utrata lub zmiana istniejących praw nabycie: sukcesja uniwersalna sukcesja syngularna: nabycie translatywne nabycie konstytutywne #3 Czynności prawne podejmowane celowo działania ludzkie, w których przez oświadczenie woli zmierza się do wywołania dozwolonych skutków: zawiązania, zmiany lub rozwiązania stosunku prawnego #4 Czyny niedozwolone a czynności prawne actus juridicus oraz negotium juridicum w 1748 r. - Daniel Nettelbladt ( ) rechtliches Geschäft Rechtsgeschäft w 1807 r. - Georg Arnold Heise ( ) #5/ Rzymskie podstawy negotium: negotium gerere lub contrahere contractus delictum lub crimen contrahere conventio i pactum wyrażenie oświadczenie woli jako synonim czynności prawnej declarare voluntatem tak zwana teoria czynności prawnych jest zresztą dopiero dziełem pandektystyki niemieckiej, od której pochodzą poniższe ich podziały. #6 Czynności prawne ustne pisemne formalne nieformalne forma sprawcza forma ochronna (bo porozumienie) rozporządzające zobowiązujące abstrakcyjne kazualne #7 Inne podziały czynności prawnych jednostronne dwustronne odpłatne nieodpłatne inter vivos mortis causa fiducjarne typowe nietypowe #8 Treść czynności prawnych essentialia negotii naturalia negotii accidentalia negotii condicio: zawieszający rozwiązujący potestatywny kazualny - mieszany dies modus

15 15 oprac. Mateusz Popiel #9 dies certus an, certus quando dies certus an, incertus quando dies incertus an, certus quando dies incertus an, incertus quando #10 verba - voluntas wola a oświadczenie wady oświadczenia woli: zamierzone - nie na serio symulacja reservatio mentalis dolus metus Zabawa Oświadczenie woli niezamierzone - error #11 Oświadczenie woli K.F. von Savigny: teoria woli, tj. prymat woli wewnętrznej jako wyrazu suwerenności podmiotu B. Windscheid: teoria oświadczenia, która przywiązuje wagę głównie do treści obiektywnie dostępnej drugiej stronie, służąc ochronie zaufania i pewności nabycia. #12 ius civile vigilantibus scriptum est ignorantia iuris nocet, ignorantia facti non nocet nec stultis solere succurri #13 Zdolność do czynności prawnych zdolność do tego, aby za pomocą własnych działań kształtować sytuację swoją lub innych możności składania wiążących prawnie oświadczeń woli w celu stworzenia, zmiany lub wygaszenia stosunków prawnych #14 Zdolność do czynności prawnych wiek: infantes, impuberes, puberes minores płeć stan umysłowy (furiosus) marnotrawstwo (prodigus) #15 Zdolność prawa zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków #1 #2 #3 Wykład #8 Prawo Osobowe Prawo osobowe osiągnięcia nauki prawa na podstawie rzymskich doświadczeń i źródeł - o tym już wykład 2 Zdolność do czynności prawnych zdolność do tego, aby za pomocą własnych działań kształtować sytuację swoją lub innych możności składania wiążących prawnie oświadczeń woli w celu stworzenia, zmiany lub wygaszenia stosunków prawnych wiek: płeć infantes, impuberes, puberes minores Zdolność do czynności prawnych #4 #5 stan umysłowy (furiosus) marnotrawstwo (prodigus) Zdolność prawna Zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków

16 16 oprac. Mateusz Popiel #6 #7 status libertatis status civitatis status familiae ingenui libertini ius postlimini fictio legis Corneliae Caput Status libertatis servi, anicillae Wyzwolenia ius civile: manumissio vindicta manumissio censu manumissio testamento manumissio in ecclesia ius honorarium: per epistulam, inter amicos, per mensam lex Iunia Ograniczenia wyzwoleń: lex Fufia Caninia 2 r. przed Chrystusem lex Aelia Sentia 4 r. po Chrystusie #8 Favor libertatis Zasada interpretacji norm i czynności prawnych wyraźnie sformułowana dopiero przez jurysprudencję okresu pryncypatu sacramentum tylko 50 asów, niezależnie od wartości przedmiotu sporu interpretacja testamentu dziecko urodziło się wolne, jeśli matka w czasie ciąży choć przez chwilę była wolna #9 Status civitatis cives Romani Latini: veteres colonarii - Iuniani peregrini: certae civitatis - deditici #10 Status familiae pater familias sui iuris alieni iuris dla dzieci małżeńskich o wolności, obywatelstwie i przynależności rodzinnej w prawie klasycznym decydowała chwila poczęcia dla dzieci pozamałżeńskich chwila urodzenia #1 #2 Po pierwsze #3 #4 Wykład #9 Władza ojcowska ( ) Rodzina i majątek Wykład I władza ojcowska Treść i wykonywanie władzy ojcowskiej Władza ojcowska w rodzinie agnacyjnej osoby sui iuris osoby alieni iuris pater familias familia pecuniaque AGNATIO sensu stricto sensu largo

17 17 oprac. Mateusz Popiel pierwotna manus to potem patria potestas nad zstępnymi dominica potestas jako właściciel niewolników i innych dóbr manus nad żoną #5 uprawnienia pater familias ius vitae necisque ius vendendi zgoda na małżeństwo Tab. IV.2b: si pater filium ter venum duuit filius a patre liber esto - jeśli ojciec syna odda na sprzedaż po raz trzeci, niech syn będzie wolny od ojca #6 ewolucja władzy ojcowskiej Gai 1.55: chyba nie ma żadnych innych ludzi, którzy taką na swoimi synami mieliby władzę, jaką my mamy obyczaje, prawo sakralne, opinia społeczna także noty cenzorskie Trajan przymusowa emancypacja Antoninus Pius bene concordans matrimonium COGNATIO #7 Wejście pod władzę ojcowską 1. urodzenie w małżeństwie 2. adopcja 3. legitymacja #8 Dwa domniemania I. pater is est, quem nuptiae demonstrant I. urodzenie nie wcześniej niż w 182 dniu od początku małżeństwa i nie później niż w 300 dniu od jego zakończenia #9 adoptio (sensu largo) adrogatio adoptio (sensu stricto) #10 adrogatio Zechciejcie i postanówcie, aby Lucius Valerius zgodnie z prawem i uchwałą stał się synem Luciusa Titiusa tak, jak gdyby z tego pater i mater familias był on urodzony, zwłaszcza by miał nad nim władzę życia i śmierci, jak ojciec nad synem. Jak powiedziałem, tak was Kwiryci pytam (Gell ) #11 adoptio mancipatio in mancipio manumissio in iure cessio addictio adoptio naturam imitatur #12 Justyniańska reforma adopcji: adoptio plena adoptio minus plena #13 legitimatio per subsequens matromonium per rescriptum principis per oblationem curiae #14 Zgaśnięcie władzy ojcowskiej 1. emancipatio 2. flamen Dialis, westalka 3. patrycjusz, biskup 4. kolonizacja 5. przymusowa emancypacja 6. oddanie w adopcję #15 po trzecie Podmiotowość majątkowa

18 18 oprac. Mateusz Popiel #16 senatus consultum Macedonianium peculium #17 actiones adiecticiae qualitatis actio de peculio actio tributoria actio exercitoria actio institoria actio quod iussu actio de in rem verso #18 a. de peculio oraz tributoria Jeśli istniało peculium, a jego zadłużenie przekroczyło wartość, na podstawie actio de peculio zwierzchnik agnacyjny odpowiadał za zaciągnięte przez syna zobowiązania w kolejności zgłoszeń wierzycieli. Górną granicę stanowiła oczywiście rzeczywista wartości peculium w momencie wystąpienia ze skargą. Pater familias wolno było skorzystać z tzw. prawa dedukcji, czyli potrącenia swych wierzytelności naturalnych wobec administrującego peculium. Uprawnienie to nie przysługiwało, jeśli majątek oddany w faktyczny zarząd był przeznaczony z woli ojca na cele handlowe. W praktyce poznawało się to po wydzieleniu merx, czyli ruchomości przeznaczonych na sprzedaż. Wówczas na podstawie actio tributoria, która stanowiła w istocie wezwanie do podziału, należało proporcjonalnie wypłacić wierzycielom to, co z niego jeszcze pozostało. Skarga obejmowała wyłącznie merx, ale pater familias tracił uprzywilejowaną prawem dedukcji pozycję. Ewentualne własne wierzytelności naturalne musiał postawić na równi z innymi. Nadto gdyby jednak merx coś jeszcze w peculium zostało, niezaspokojeni przy actio tributoria wierzyciele, mogli występować do niego z actio de peculio. Trudno więc dziwić się, że na mniej korzystne rozliczenie w przypadku peculium na cele handlowe musiał się zwierzchnik agnacyjny zgodzić już przy jego tworzeniu. #19 a. exercitoria oraz institoria W pełnej wysokości odpowiadało się, gdy ustanowiono syna kapitanem statku (exercitor navis) lub zarządcą przedsiębiorstwa handlowego (institor), ale bez wydzielania osobnej masy majątkowej. W pierwszym przypadku występowano do pretora o actio exercitoria, w drugim o actio institoria. Oczywiście zaciągnięte zobowiązania musiały być związane z powierzoną działalnością, co technicznie wynikało z tego, czy mieściły się w granicach ustanowienia (praepositio). #20 a. quod iussu oraz de in rem verso Co innego, gdy ojciec wprost upoważnił do zaciągania zobowiązań. Wydanie przez niego takiego polecenia (iussum) pociągało za sobą pełną odpowiedzialność. Dochodzono jej na podstawie actio quod iussu. Problemy natomiast mogły powstawać w razie likwidacji peculium, a taka ademptio zawsze była możliwa; niestety nawet w razie wystąpienia już z actio de peculio. Majątek nie znikał jednak, lecz przechodził pod zarząd samego ojca następowała verso in rem. Toteż pretor udzielał przeciw niemu actio de in rem verso, pozwalające dochodzić tyle, ile wynosiło peculium w momencie likwidacji i przejęcia. Natomiast przed skutkami ademptio peculii, dokonanej po wniesieniu actio de peculio, chroniono się występując od razu z oboma skargami łącznie. Wydaje się, że actio de in rem verso rozszerzano i na inne przypadki, w których zobowiązania osób alieni iuris powodowały bezpośrednie przysporzenie w majątku pater familias. #21 peculium castrense bona materna, lucra nuptialia, bona adventicia peculium profecticium peculium quasi castrense #1 #2 Wykład #10 wtorek rodzina i majątek Rodzina i majątek Wykład II małżeństwo Po pierwsze Prawne znaczenie małżeństwa #3 mater semper certa est, pater vero is est, quem nuptiae demonstrant - iustum matrimonium - matrimonium iuris gentium - contubernium capitis deminutio - minima - media - maxima #4

19 19 oprac. Mateusz Popiel #5 #6 #7 wiek affectio maritalis conubium lex Canuleia 445 r. przed Chr. lex Iulia de maritandis ordinibus Przesłanki 18 r. przed Chr. nuptias non concubitus, sed consensus facit małżeństwo tworzy porozumienie, a nie faktyczne pożycie (D. 50,17,30) non enim coitus matrimonium facit, sed maritalis affectio bowiem nie stosunek płciowy czyni małżeństwo, lecz wola pożycia małżeńskiego (D. 23,1,32,13) koncepcja małżeństwa nuptiae sunt coniunctio maris et feminae et consortium omnis vitae divini et humani iuris małżeństwo jest złączeniem męża i żony, i na podstawie boskiego oraz ludzkiego prawa wspólnota całego życia (D ) nuptiae autem sive matrimonium est viri et mulieris coniunctio, individuam consuetudinem vitae continens nuptiae czy inaczej matrimonium jest związkiem mężczyzny i kobiety, zawierającym w sobie nierozłączny sposób życia (I ) #8 po trzecie - confarreatio - coëmptio - usus #9 #10 #11 #12 #13 #14 moralny actio ex stipulatu actio rei uxoriae #15 lex Iulia de maritandis ordinibus z 18 r. przed Chr. lex Papia Poppea z 9 r. po Chr. Po drugie Zaręczyny Manus nad żoną Po czwarte Posag Obowiązek zwrotu posagu Po piąte Rozwód divortium repudium actio rerum amotarum Po szóste Konkubinat Po siódme Ustawodawstwo małżeńskie Agusta lex Iulia et Papia lex Iulia de adulteriis coercendis z 18 r. przed Chr. lex Fufia Canninia z 2 r. przed Chr. lex Aelia Sentia z 4 r. po Chr. #16 Res gestae divi Augusti w 28 r. przed Chrystusem: 4,066,000 w 8 r. po Chrystusie: 4,233,000 w 14 r. po Chrystusie: 4,937,000 #1 Wykład #11 wtorek spadki cz.i Spadki

20 20 oprac. Mateusz Popiel wykład I Zagadnienia ogólne #2 Środki ochrony w prawie spadkowym I. Hereditatis petitio Marek niech będzie sędzią. Jeśli się okaże, że spadek po Tytusie jest według prawa Kwirytów powoda i na podstawie twojego rozstrzygnięcia Marku, sędzio, powodowi nie zostanie oddany, ile rzecz ta jest warta, na taką sumę Marku, sędzio, zasądź pozwanego na rzecz powoda; jeśli się nie okaże uwolnij Legitymacja bierna: a) w procesie legisakcyjnym: pro herede possessor b) w procesie formułkowym: pro possessore possessor c) za Justyniana nawet posiadacz fikcyjny #3 Hereditas - corpora hereditaria: ruchomości i nieruchomości - wierzytelności i długi spadkowe - inne uprawnienia: prawa do grobu (iura sepulchrorum) oraz świadczenia wyzwoleńców (actiones operarum #4 Sukcesja uniwersalna per universitatem res nobis acquirantur (G. 2,97) hereditas nihil aliud est quam successio in universum ius quod defunctus habuerit (D. 50,16,24; 50,17,62) res incorporalis - hereditas - usufructus - obligatio #5 Środki ochrony w prawie spadkowym II. Interdykt quorum bonorum: Z tych dóbr, których posiadanie na podstawie mojego edyktu zostało mu przyznane, to co posiadasz, uważając się za dziedzica lub za posiadacza, albo posiadałbyś, gdyby nie zostało zasiedziane, albo podstępnie sprawiłeś, żeby przestać posiadać, to jemu oddaj bonorum possessio bonorum possessor usucapio pro herede III. Ochrona w cognitiones extra ordinem #6 Wartości prawa spadkowego znalezienie, wskazanie heres przez materialny dorobek swego życia wpływać na świat żywych po własnej śmierci swoboda przyjęcia spadku lub innych rozrządzeń testatora ochrona żyjących przed pogorszeniem ich sytuacji na skutek aktów ostatniej woli solidarność rodzinna #7 Zasady prawa spadkowego #8 1. Nemo pro parte testatus, pro parte inestatus decedere potest. Pomponius: nasze prawo nie dopuszcza, aby cywil umierał zarówno jako testat, jak i intestat, bo naturalnie jest bitwa między tymi rodzajami powołania: testamentowym i beztestamentowym (D. 50,17,7) Wyjątki: żołnierze contra tabulas: - formalne: w razie pominięcia: żony in manu, córki lub wnuka będących in potestate, a spadkobiercami ustanowił osoby z kręgu sui heredes, testament pozostawał ważny i otrzymywali udział, który przypadłby im w dziedziczeniu beztestamentowym - materialne: przy querela inofficiosi testamenti pretora mógł utrzymać w mocy niektóre postanowienia testatora, jak wskazanie opiekuna niedojrzałym lub zapis dla zwrotu posagu żonie, a nawet w ogóle dopuścić do dziedziczenia spadkobierców ustanowionych przez testatora, którzy nie mieli prawa do bonorum possessio contra tabulas beztestamentowe fideikomisy #9 Swoboda testowania XII tab. 5.3: uti legassit super pecunia tutelave suae rei, ita ius esto jak rozporządził swoim majątkiem oraz co zdecydował w kwestii opieki nad swymi rzeczami, niech będzie prawem

21 21 oprac. Mateusz Popiel Testamentum ambulatoria est enim voluntas defuncti usque ad vitae supremum exitum testament zmienną jest bowiem wolą zmarłego aż do samego kresu życia (D ) defunctus - de cuius (od is de cuius hereditate quaeritur) #10 Art. 21 pkt 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku głosi: Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo dziedziczenia. Ustawa zasadnicza Niemiec w art. 14 I 1: Własność i prawo dziedziczenia są gwarantowane. O przyznaniu publicznego prawa podmiotowego mówi art. 64 pkt 1 polskiej Konstytucji: Każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia. Trybunał Konstytucyjny stwierdził wprost, że jest ono nieodłącznym korelatem prawa własności, jego dopełnieniem i możliwością jego kontynuacji po śmierci osoby, będącej podmiotem tego prawa (K 23/98). Uwaga Trybunału, że prawo własności przysługujące osobie fizycznej nie może wygasać w chwili jej śmierci, ale winno trwać nadal, co zakłada jego przejście na inną osobę lub osoby (P 4/99), świetnie wyjaśnia znaczenie przyjęcia z Rzymu wolności testowania jako zasady: swoboda dysponowania majątkiem na wypadek śmierci wyraża w istocie ius disponendi, tyle że mortis causa. #11 causa Curiana rok 93 przed Chr. Quintus Mucius Scaevola, pontifex maximus Lucius Licinius Crassus verba voluntas #12 3. Szacunek dla woli zmarłego W sprawach publicznych nic nie jest bardziej godne czci niż ustawa, w sprawach prywatnych najbardziej prawomocny jest testament (Cic. Phil. 2,42) Posłużę się przykładem: nikt nie unieważnia i nie zmienia prawnie sporządzonego testamentu, choć jest on tylko dziełem człowieka (Ga 3,15) Ja, Lucius Titius, napisałem ten mój testament bez pomocy kogokolwiek biegłego w prawie, wedle własnego raczej sposobu myślenia, niż nadmiernej i niedorzecznej skrupulatności. I jeśli zrobiłem coś nieprawnie czy mniej uczenie, wola zdrowego człowieka winna być brana za obowiązujące prawo (D. 31,88,17) Testamenty tak interpretujemy, aby najlepiej odpowiadało to woli testatora (D. 50,17,12) #13 4. Semel heres, semper heres zakaz odbierania tego, co nabyto mortis causa actio familiae erciscundae: Marek niech będzie sędzią. Ponieważ dziedzice Tytusa wystąpili, aby dać im sędziego dla podziału majątku oraz w kwestii tego, czym zarządzili lub zdarzyło się w tym spadku przez nich, po tym jak stali się dziedzicami, ile należy przysądzić Marku, sędzio, Kwintusowi przysądź: cokolwiek z tego powodu jeden drugiemu winien świadczyć, zasądź jednego na rzecz drugiego Marku, sędzio; jeśli się nie okaże uwolnij consortium ercto non cito #14 5. Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agituj Paulus: kto jest w łonie kobiety, uważa się go za urodzonego, gdy chodzi o korzyści płodu. W innych przypadkach, żądającemu przed narodzeniem dziecka, żadną miarą nie przyznaje się pomocy (D. 1,5,7) Rzymska zasada pozostała w prawie pandektowym, choć współczesne kodyfikacje nie w pełnie ją przyjęły. - Czasem obejmuje ona całe prawa cywilne, jak w art. 31 ust. 2 ZGB, 22 ABGB lub art. 29 CCE, a w części poświęconej spadkom jest tylko powtarzana. - Czasem pojawia się dopiero w postanowieniach prawa spadkowego, jak w art i w art kc, ale też w 1923 zd. 2 BGB, czy art. 462 ust. 1 kc włoskiego. We francuskim kodeksie cywilnym mówi o niej przepis prawa spadkowego (art. 725 kn), ale odnosi się ją również do darowizn inter vivos (906 kn), bo to także korzyści. #15 Zakres podmiotowy 1. testamenti factio activa 2. testamenti factio passiva 3. capacitas 4. indignitas #1 #2 Wykład #12 wtorek spadki cz. II Spadki wykład II Dziedziczenie beztestamentowe Ius civile

22 22 oprac. Mateusz Popiel XII tabl. 5,3: uti legassit super pecunia tutelave suae rei, ita ius esto jak rozporządził swoim majątkiem oraz co zdecydował w kwestii opieki nad swymi rzeczami, niech będzie prawem XII tabl. 5,4 : si intestato moritur, cui suus heres nec escit, adgnatus proximus familiam habeto gdyby zaś zmarł nie pozostawiając testamentu, a nie miał własnego dziedzica, niech spuściznę obejmie najbliższy agnat XII tabl. 5,5: si adgantus nec escit, gentiles familiam habento jeśli nie ma agnata, członkowie rodu niech obejmą spadek #3 I. Dziedziczenie ustawowe Klasy: 1. sui heredes 2. proximi agnati 3. gentiles in capita - in stirpes #4 beneficium abstinendi hereditas iacens usucapio pro herede #5 II. Dziedziczenie według edyktu 1. unde liberi 2. unde legitimi senatusconsultum Tertullianum (za Hadriana) przyznawało kobiecie cieszącej się ius trium liberorum prawo dziedziczenia po dzieciach, ale dopiero po sui herdes, ojcu i stryjach, lecz na równi z siostrami po ojcu, a przed pozostałymi agnatami senatusconsultum Orfitianum ze 178 roku dało dzieciom prawo dziedziczenia po matce przed agnatami 3. unde cognati 4. unde vir et uxor #6 collatio bonorum nova clausula Iuliana #7 III. Porządek dziedziczenia w Nowelach justyniańskich Nowela 118 z 543 roku: 1. niesprawiedliwym jest czynić różnicę między pokrewieństwem przez kobietę i pokrewieństwem przez mężczyznę 2. skoro uwzględnianie agnacji od dawna straciło praktyczny sens postanowił, aby nie miała żadnego wpływu na porządek dziedziczenia ab intestato #8 Trzy klasy 1. zstępni zmarłego 2. wstępni oraz rodzeństwo rodzone a. są tylko wstępni: in lineas b. jest też rodzeństwo rodzone Nowela 127 z 548 roku 3. krewni w linii bocznej a. rodzeństwo rodzone i jego dzieci b. rodzeństwo przyrodnie oraz jego dzieci #1 #2 Wykład # 13 Spadki cz. III wtorek Spadki wykład III Dziedziczenie testamentowe Forma testamentu testamenty calatis comitiis oraz in procinctu mancipatio familiae familiae emptor i libripens nuncupatio testament per aes et libram testament pretorski testamentum apud acta, testamentum principi oblatum, testamentum tripertitum #3 Testament holograficzny Rok 446 przynosi najważniejsze wydarzenie w dziejach całego prawa spadkowego Europy. Konstytucją wydaną w Rawennie Walentynian III wprowadza nieznaną wcześniej, najnowocześniejszą i najwygodniejszą z form testamentu testament holograficzny (Nov. Theod. 21.2). Nazwa, która odróżnia go od spisanych cudzą ręką testamentów alograficznych, wyraża