RZYMSKIE PRAWO PRYWATNE

Transkrypt

1

2 RZYMSKIE PRAWO PRYWATNE ZARYS WYKŁADU 5. WYDANIE POPRAWIONE Marek Kuryłowicz Adam Wiliński Warszawa 2013

3 Wydawca Magdalena Przek-Ślesicka Redaktor prowadzący Kinga Puton Łamanie Wolters Kluwer Polska Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na POLSKA IZBA KSIĄŻKI Copyright by Wolters Kluwer Polska SA, 2013 ISBN: wydanie poprawione Wydane przez: Wolters Kluwer Polska SA Redakcja Książek Warszawa, ul. Płocka 5a tel , fax ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa

4 SPIS TREŚCI Wstęp Rozdział pierwszy Pojęcie, podziały i systematyka prawa rzymskiego Pojęcie i znaczenie prawa rzymskiego Prawo rzymskie Rzymskie pojęcie prawa i sprawiedliwości Podziały prawa Prawo publiczne i prywatne Ius civile i ius gentium Ius naturale Ius honorarium Systematyka prawa rzymskiego Systematyka według Instytucji Systematyka pandektowa Zakres i układ podręcznika Rozdział drugi Historia źródeł prawa rzymskiego Okresy historycznego rozwoju państwa i prawa rzymskiego Ustrój państwa rzymskiego w rozwoju historycznym Periodyzacja rzymskiego prawa prywatnego Magistratury rzymskie Określenie i klasyfikacja Poszczególne magistratury Źródła prawa rzymskiego Źródła poznania Źródła tworzenia prawa rzymskiego Okres prawa archaicznego Początki prawa w czasach królewskich Ustawa XII tablic Jurysprudencja kapłańska i leges rogatae Okres rozwoju i prawa przedklasycznego Prawo przedklasyczne późnej republiki Pretor i prawo pretorskie Jurysprudencja świecka

5 4. Ustawodawstwo Prawo klasyczne Źródła prawa klasycznego Ustawy (leges) i uchwały senatu (senatus consulta) Kodyfikacja edyktu pretorskiego Konstytucje cesarskie Jurysprudencja klasyczna Okres schyłkowy (prawo poklasyczne) Charakterystyka prawa poklasycznego Ustawy cesarskie i zbiory prawa Kodyfikacja justyniańska Plany kodyfikacyjne Prace nad kodyfikacją i jej części (Kodeks, Digesta, Instytucje) Nowele i Corpus Iuris Civilis Rzymskie prawo prywatne w średniowieczu i czasach nowożytnych Prawo rzymsko-bizantyjskie Glosatorzy i komentatorzy Recepcja prawa rzymskiego Romanistyczna rodzina prawa Prawo rzymskie jako podstawa europejskiej kultury prawnej Prawo rzymskie w Polsce Rozdział trzeci Rzymski proces cywilny Ogólna charakterystyka i rozwój historyczny Postępowanie cywilne Stadia procesowe Inne rodzaje ochrony praw prywatnych Actio Postępowanie zwyczajne (do czasów dominatu) Magistratury jurysdykcyjne Sędzia i sądy Jurysdykcja i kognicja Właściwość sądu Strony procesowe Powód i pozwany Zdolność sądowa (procesowa) Legitymacja procesowa Zastępstwo procesowe Postępowanie legisakcyjne Charakterystyka i rodzaje legisakcji Przebieg postępowania Postępowanie formułkowe Geneza i cechy charakterystyczne Postępowanie formułkowe w stadium in iure Pozwanie (in ius vocatio)

6 2. Editio i postulatio actionis Pozycja pozwanego Litis contestatio Postępowanie apud iudicem Postępowanie dowodowe Wyrok i jego prawomocność Postępowanie egzekucyjne w procesie formułkowym Pojęcie i podstawy egzekucji Rodzaje egzekucji Formułka procesowa, rodzaje skarg i ekscepcji Formułka procesowa i jej części Praescriptio i exceptio Actiones in rem oraz in personam Skargi cywilne i pretorskie Actiones stricti iuris i bonae fidei Inne rodzaje skarg Ochrona pozaprocesowa Środki ochrony pozaprocesowej Interdykty Restitutio in integrum Proces kognicyjny Organizacja sądownictwa za dominatu Ogólna charakterystyka procesu kognicyjnego Przebieg postępowania Apelacja Egzekucja Rozdział czwarty Prawo osobowe Zdolność prawna Pojęcie, początek i koniec zdolności prawnej Status i kategorie osób fizycznych Zakres zdolności prawnej Capitis deminutio Postliminium Niewolnicy Powstanie niewoli Sytuacja prawna i społeczna niewolnika Zgaśnięcie niewoli Wolnourodzeni mieszkańcy państwa rzymskiego Obywatele rzymscy Latini Peregrini Wyzwoleńcy Sytuacja prawna wyzwoleńców Prawo patronatu

7 28. Stany pośrednie ograniczenia wolności (półwolni) Pojęcie i rodzaje Klienci Koloni Mancipio dati Inne kategorie półwolnych Osoby sui iuris i alieni iuris Sui iuris Alieni iuris Umniejszenie czci obywatelskiej Infamia Turpitudo i nota cenzorska Osoby prawne Pojęcie Osoby prawne w państwie rzymskim Osoba prawna według prawa rzymskiego Zdolność do czynności prawnych Pojęcie i zakres Wiek a zdolność do czynności prawnych Pozostałe ograniczenia Odpowiedzialność za czyny bezprawne Pojęcie i rodzaje czynności prawnych Zdarzenia prawne Czynność prawna i oświadczenie woli Rodzaje czynności prawnych Forma czynności prawnych Ważność i nieważność czynności prawnych Wady oświadczenia woli Pojęcie i klasyfikacja Oświadczenie nie na serio i pozorność czynności prawnej Pomyłka i błąd Metus i dolus Treść i skutki czynności prawnych Składniki treści czynności prawnej Termin (dies) Warunek (condicio) Polecenie Nabycie prawa Zastępstwo przy czynnościach prawnych Pojęcie i rodzaje Zastępstwo według prawa rzymskiego Rozdział piąty Prawo rodzinne Rodzina rzymska Rodzina agnatyczna

8 2. Rodzina kognatyczna Pater familias Pozycja prawna osób alieni iuris Sytuacja majątkowa filii familias Gentiles Małżeństwo rzymskie Pojęcie i przesłanki Ustawodawstwo małżeńskie cesarza Augusta Zawarcie i rozwiązanie małżeństwa Zaręczyny Zawarcie małżeństwa Rozwiązanie małżeństwa Conventio in manum Skutki prawne małżeństwa Skutki osobowe Skutki majątkowe Posag Darowizny między małżonkami Związki podobne do małżeństwa i pozamałżeńskie Konkubinat Matrimonium iuris gentium Inne związki oraz dzieci pozamałżeńskie Władza ojcowska (patria potestas) Powstanie władzy ojcowskiej Domniemanie ojcostwa Adoptio Legitimatio (uznanie dziecka) Treść władzy ojcowskiej Zgaśnięcie władzy ojcowskiej Opieka i kuratela Pojęcia i rodzaje Opieka nad dziećmi i niedojrzałymi Opieka nad kobietami Kuratela Rozdział szósty Prawo spadkowe Charakterystyka ogólna Rozwój historyczny rzymskiego prawa spadkowego Dziedziczenie i spadek Powołanie do spadku i rodzaje dziedziczenia Powołanie, przyjęcie i nabycie spadku Pojęcie i formy rzymskiego testamentu Pojęcie testamentu Formy testamentu Kodycyl

9 46. Zdolność testowania i dziedziczenia z testamentu Sporządzenie testamentu Spadkobiercy testamentowi Incapacitas i indignitas Nieważność i odwołanie testamentu Treść testamentu Ustanowienie spadkobiercy Podstawienie dziedzica (substytucja) Inne postanowienia oraz wykładnia testamentu Dziedziczenie beztestamentowe Pojęcie i rozwój historyczny Dziedziczenie beztestamentowe wedle ustawy XII tablic Dziedziczenie beztestamentowe wedle prawa pretorskiego Senatus consulta Tertullianum i Orphitianum Dziedziczenie beztestamentowe wedle Nowel Justyniańskich Dziedziczenie przeciwtestamentowe Pojęcie i funkcja Dziedziczenie przeciwtestamentowe według ius civile Pogrobowiec (postumus) Zmiany w prawie pretorskim Querela inofficiosi testamenti Zachowek Dziedziczenie przeciwtestamentowe w prawie justyniańskim Przyjęcie i odrzucenie spadku Sposoby przyjęcia spadku Spadek leżący (hereditas iacens) Transmisja powołania Odrzucenie spadku Nabycie spadku i jego skutki Nabycie spadku Odpowiedzialność za długi spadkowe Ochrona prawna spadkobiercy Nabycie spadku przez kilku spadkobierców Współdziedziczenie Prawo przyrostu Zaliczenie na dział spadkowy (collatio bonorum) Zapisy Pojęcie i rodzaje Rodzaje legatów Lex Falcidia i kwarta falcydyjska Fideikomis uniwersalny Mortis causa capio

10 Rozdział siódmy Prawo rzeczowe Pojęcie i rodzaje rzeczy Pojęcie rzeczy Rzeczy pojedyncze, złożone i zbiorowe Res mancipi i nec mancipi Nieruchomości i ruchomości Genus i species Rzeczy podzielne i niepodzielne Rzeczy zużywalne i niezużywalne Pożytki i przynależności Rodzaje władztwa nad rzeczami Władztwo faktyczne i prawne Pojęcie i rozwój historyczny posiadania Pojęcie Rozwój historyczny posiadania Rodzaje posiadania Posiadanie a dzierżenie Possessio ad interdicta oraz possessio ad usucapionem Possessio iusta oraz possessio iniusta Posiadanie w dobrej i złej wierze Posiadanie wadliwe a niewadliwe Nabycie i utrata posiadania Nabycie corpus Animus przy nabyciu posiadania Utrata posiadania Ochrona posesoryjna Pojęcie i zakres Interdykty retinendae possessionis Interdykty recuperandae possessionis Quasi possessio (possessio iuris) Rzymska własność prywatna Rozwój historyczny pojęcia i stosunków własności rzymskiej Pojęcie prawa własności Ograniczenia prawa własności Zakres i treść prawa własności Rodzaje własności Własność kwirytarna Własność bonitarna (pretorska) Własność peregrynów Własność na gruntach prowincjonalnych Współwłasność Nabycie własności Podział sposobów nabycia własności Pochodne i pierwotne nabycie własności

11 64. Pochodne sposoby nabycia własności Mancypacja In iure cessio Tradycja Pierwotne sposoby nabycia własności Zawłaszczenie i nabycie skarbu Akcesja Specyfikacja (przetworzenie rzeczy) Nabycie własności na pożytkach Zasiedzenie Ochrona własności Środki ochrony własności Skarga windykacyjna Skarga negatoryjna Actio Publiciana Prawa rzeczowe ograniczone Pojęcie i podział Służebności Pojęcie i zasady Służebności gruntowe Służebności osobiste. Ususfructus (użytkowanie) Nabycie, zgaśnięcie i ochrona służebności Pojęcie i rodzaje prawa zastawu Pojęcie Rozwój historyczny Rodzaje zastawu (pignus i hypotheca) Przedmiot i treść prawa zastawu Przedmiot zastawu Treść prawa zastawu Kilka zastawów na jednej rzeczy Zgaśnięcie zastawu Emfiteuza i superficies Emfiteuza jako wieczysta dzierżawa Superficies Rozdział ósmy Zobowiązania Charakterystyka i rozwój historyczny zobowiązań Definicje źródłowe Pojęcie zobowiązania Świadczenie Dług i odpowiedzialność Źródła zobowiązań Czynności niedozwolone i dozwolone Późniejsze źródła zobowiązań

12 74. Podziały zobowiązań Zobowiązania kontraktowe i deliktowe Zobowiązania jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące Zobowiązania stricti iuris i bonae fidei Zobowiązania cywilne i naturalne Wielość podmiotów zobowiązania Wierzytelności i długi podzielne Zobowiązania solidarne Zobowiązania kumulatywne Zmiana podmiotu zobowiązania Zmiana wierzyciela i dłużnika w prawie rzymskim Przelew wierzytelności (cesja) Podział zobowiązań ze względu na przedmiot Zobowiązania z przedmiotem świadczenia oznaczonym co do gatunku (in genere) lub co do tożsamości (in specie) Zobowiązania pieniężne Odsetki Zobowiązania przemienne (alternatywne) Upoważnienie przemienne Zobowiązania podzielne i niepodzielne Odpowiedzialność za niewykonanie zobowiązania Przesłanki odpowiedzialności Wina (culpa) Zakres odpowiedzialności zawinionej Odpowiedzialność z tytułu custodia Szkoda i zasady odszkodowania Szkoda i obowiązek jej naprawienia Umowne ustalenie wysokości odszkodowania Odszkodowanie sądowe Zwłoka Zwłoka dłużnika Zwłoka wierzyciela Odpowiedzialność za zobowiązania osób alieni iuris oraz za szkody wyrządzone przez zwierzęta Actiones adiecticiae qualitatis Odpowiedzialność noksalna Odpowiedzialność za zwierzęta Umocnienie zobowiązań Sposoby umocnienia (zabezpieczenia) zobowiązań Poręczenie Zadatek Umorzenie zobowiązań Pojęcie i sposoby umorzenia zobowiązań Umorzenie zobowiązań z mocy samego prawa (ipso iure) Wykonanie zobowiązania

13 2. Formalne zwolnienie z zobowiązania. Akceptylacja Nowacja Confusio Concursus causarum lucrativarum Umorzenie zobowiązań za pomocą ekscepcji (ope exceptionis) Pactum de non petendo Potrącenie (kompensacja) Umowy i kontrakty w ogólności Umowy (pacta) i kontrakty (contractus) Pojęcie i podział kontraktów Rozszerzenie systemu kontraktowego Kontrakty realne Charakterystyka ogólna Kontrakt pożyczki (mutuum) Kontrakt powiernictwa (fiducia) Kontrakt przechowania (depositum) Szczególne rodzaje depozytu Kontrakt użyczenia (commodatum) Kontrakt użyczenia a precarium Kontrakt zastawu ręcznego (pignus) Kontrakty werbalne Stypulacja Dotis dictio Iusiurandum liberti Kontrakty literalne Expensilatio Chirographa i syngrapha Kontrakty konsensualne Charakter i rodzaje Kontrakt kupna-sprzedaży (emptio venditio) Rozwój historyczny Treść Towar i cena Obowiązki sprzedawcy Ewikcja Rękojmia za wady fizyczne rzeczy sprzedanej Obowiązki kupującego Periculum emptoris Umowy dodatkowe Kontrakt najmu (locatio conductio) Charakterystyka i rodzaje kontraktu najmu Kontrakt najmu rzeczy (locatio conductio rei) Treść Obowiązki wynajmującego Obowiązki najemcy

14 4. Podnajem Rozwiązanie kontraktu Najem a sprzedaż rzeczy Kontrakt najmu usług (locatio conductio operarum) Treść Obowiązki stron Kontrakt najmu dzieła (locatio conductio operis) Treść Obowiązki stron Przewóz morski i lex Rhodia de iactu Kontrakt zlecenia (mandatum) Treść kontraktu Specjalne rodzaje kontraktu zlecenia Kontrakt spółki (societas) Treść kontraktu Rozwój historyczny i rodzaje spółki Obowiązki wspólników Spółka a osoba prawna Rozwiązanie kontraktu spółki Kontrakty nienazwane Pojęcie Klasyfikacja Kontrakt estymatoryjny (aestimatum) Zamiana (permutatio) Pacta vestita Pojęcie i podział Pacta adiecta Pacta praetoria Constitutum debiti Recepta Pacta legititma Pactum donationis (darowizna) Compromissum (zapis na sąd polubowny) Zobowiązania quasi ex contractu Pojęcie i rodzaje Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gestio) Bezpodstawne wzbogacenie Zobowiązania z deliktów Charakterystyka ogólna Rodzaje deliktów Furtum (kradzież) i rapina (rabunek) Furtum Rapina Damnum iniuria datum Lex Aquilia

15 2. Zakres ochrony Iniuria Pojęcie Zakres deliktu w rozwoju historycznym Delikty prawa pretorskiego Metus Dolus Fraus creditorum Zobowiązania quasi ex delicto Pojęcie i rodzaje Effusum vel deiectum Positum aut suspensum Iudex qui litem suam fecit Odpowiedzialność właścicieli statków, gospód i stajen zajezdnych Wybrana literatura Łacińskie sentencje prawnicze Indeks haseł rzeczowych łacińskich i pochodzenia łacińskiego

16 WSTĘP W 1969 r. ukazał się Zarys rzymskiego prawa prywatnego autorstwa profesora Adama Wilińskiego, ówczesnego kierownika Katedry Prawa Rzymskiego na Wydziale Prawa UMCS. Wydany w dwu częściach i z podtytułem Skrypt dla Studium Zaocznego służyć miał w założeniu właśnie zaocznym studentom prawa. Rychło okazało się, że wykorzystywany jest z powodzeniem również przez studentów stacjonarnych, stając się podstawową pomocą dydaktyczną do nauczania prawa rzymskiego w Lublinie (por. recenzja W. Rozwadowskiego w Czasopiśmie Prawno-Historycznym 1971, t. XXIII, z. 1, s ). W roku 1973 ukazało się drugie wydanie. Mimo upływu lat i wzbogacenia rynku o liczne nowe podręczniki prawa rzymskiego skrypt prof. A. Wilińskiego nie wyszedł, jak wykazała praktyka, z obiegu i jako ceniony ze względu na swe walory dydaktyczne podręcznik był nadal wykorzystywany przez studentów. Stało się to w rezultacie przyczyną decyzji o wznowieniu go w nowym opracowaniu. Wprowadzone zmiany polegają przede wszystkim na pewnym poszerzeniu treści i uzupełnieniach, wynikających z przeznaczenia podręcznika dla wszystkich studentów prawa (nie tylko zaocznych), podejmujących naukę prawa rzymskiego. Zastosowana została również nowa, ujednolicona i rozbudowana systematyka, wykaz wybranej podręcznikowej literatury oraz indeks ważniejszych haseł rzeczowych. Całość dostosowana jest do aktualnych wymagań dydaktycznych. Objętość podręcznika lokuje go w grupie podręczników średnich. Studentów zainteresowanych dalszym poszerzaniem i pogłębianiem wiedzy w tym zakresie można odesłać do obecnych na rynku innych, obszerniejszych podręczników prawa rzymskiego (patrz wykaz literatury podręcznikowej i opracowań pomocniczych). Do wydania piątego Lublin, wrzesień 1998 r. Po poprawionym i uzupełnionym wydaniu drugim (2001), przedrukowanym następnie bez zmian jako wydanie trzecie, ukazało się wydanie czwarte (2008), dostosowane do zmian programowych, jakie nastąpiły w konsekwencji wprowadzenia systemu punktowego (ECTS) na Wydziałach Prawa. W tych wydaniach uwzględnione zostały również inne szczegółowe spostrzeżenia, zmierzające do udoskonalenia wykładanych treści. W obecnym wydaniu (piątym) wprowadzone zostały dodatkowe objaśnienia i uzupełnienia, wynikające z doświadczeń dydaktycznych, zebranych w pracy ze studentami 17

17 I roku prawa, podejmującymi niełatwą naukę prawa rzymskiego. Niektóre poprawki i uproszczenia wynikają z konieczności dostosowania się do aktualnego poziomu wiedzy ogólnej absolwentów szkól średnich. Zaktualizowany został również wykaz wybranej literatury do nauki prawa rzymskiego. Całość zachowuje nadal charakter i funkcje podręcznika, przeznaczonego dla studentów prawa oraz pomocniczo dla wszystkich innych osób, zainteresowanych prawem rzymskim, które zachowuje funkcje historycznego wprowadzenia do współczesnej nauki europejskiego prawa prywatnego. Lublin, marzec 2013 r. Marek Kuryłowicz 18

18 Rozdział pierwszy POJĘCIE, PODZIAŁY I SYSTEMATYKA PRAWA RZYMSKIEGO 1. Pojęcie i znaczenie prawa rzymskiego 1. Prawo rzymskie Przez prawo rzymskie rozumie się najczęściej prawo wytworzone i obowiązujące w starożytnym państwie rzymskim w czasie jego istnienia. Jest to wówczas tzw. rzymskie prawo antyczne. Rozwój prawa rzymskiego nie skończył się jednak z upadkiem imperium rzymskiego. Przeżyło ono własne państwo i formację społeczno-ekonomiczną (niewolniczą), znajdując zastosowanie w następnych wiekach na znacznych obszarach Europy i poza nią. Od założenia Rzymu do końca państwa bizantyjskiego prawo rzymskie obowiązywało właściwie przez dwadzieścia dwa wieki, a po starożytności odżyło w epoce feudalizmu i kapitalizmu i zachowało znaczenie aż po dzień dzisiejszy. Istnieje więc nieprzerwana niemal tradycja znajomości i stosowania prawa rzymskiego od antyku do czasów dzisiejszych. W rozwoju historycznym należy wyróżnić po rzymskim prawie antycznym pojęcie prawa rzymskiego powszechnego (pospolitego ius commune). Teoretycznie wypracowane na uniwersytetach włoskich w XI XIV w. przez tzw. szkołę glosatorów (patrz rozdział drugi), zostało z czasem przystosowane przez szkołę komentatorów do potrzeb praktycznych. W ten sposób powstało wspólne, jednolite i powszechne dla danego kraju prawo (ius commune we Włoszech, droit commun we Francji, gemeines Recht w Niemczech), oparte na prawie rzymskim jako całościowym, zwartym i spisanym (ratio scripta) systemie prawnym. Ponadto obejmowało ius commune elementy prawa statutowego (statutów miast włoskich) oraz prawa lennego longobardzkiego (libri feudorum). Ze względu na swój zasięg miało charakter międzynarodowy. W tej postaci zostało prawo rzymskie recypowane w państwach Europy kontynentalnej i obowiązywało przez cztery wieki (XVI XIX) jako tzw. dzisiaj prawo rzymskie recypowane. Do rozwoju prawa rzymskiego w tym zakresie przyczyniła się m.in. niemiecka pandektystyka, która wyznacza kolejny zarzymskie prawo antyczne ius commune prawo rzymskie recypowane 19

19 prawo pandektowe romanistyka prawnicza europejska tradycja romanistyczna kres pojęcia prawo rzymskie. Pod tym określeniem (rzymskie prawo pandektowe) rozumie się prawo rzymskie w postaci zaktualizowanej i zmodernizowanej przez niemiecką naukę prawa w ciągu XVIII i XIX w. Bezpośrednie obowiązywanie prawa rzymskiego (recypowanego) w Europie ustępowało wraz z pojawieniem się kodyfikacji cywilnych XIX w. Głównym tworzywem nowych kodeksów (m.in. austriackiego, francuskiego kodeksu Napoleona, niemieckiego kodeksu cywilnego) pozostało prawo rzymskie; znaczny też był wpływ teorii romanistycznych na naukę prawa. Chociaż więc prawo rzymskie straciło w tym okresie walor prawa obowiązującego, to wszystko, co w nim oryginalne i wartościowe, zostało zachowane w nowożytnych systemach prawnych. W ten sposób stało się prawo rzymskie przedmiotem osobnej prawniczej dyscypliny naukowej określanej mianem romanistyki prawniczej. Wykładane jest też na prawniczych studiach, na których zachowuje rangę przedmiotu wykładanego nieprzerwanie od pierwszych rzymskich szkół prawa (przynajmniej od V w. n.e.) aż po studia współczesne. Znaczenia pojęcia prawo rzymskie obejmują ponadto szczegółowe określenia, odnoszące się do różnych etapów rozwoju prawa rzymskiego. Tak np. wymieniane jest (antyczne) prawo rzymskie powszechne (obywatelskie), obowiązujące obywateli rzymskich, oraz rzymskie prawo prowincjonalne, wydawane osobno dla mieszkańców prowincji i często konkurujące z lokalnymi prawami miejscowej (nie rzymskiej) ludności; prawo rzymsko-bizantyjskie (obowiązujące w państwie bizantyjskim); prawo rzymsko-kanoniczne (prawo rzymskie wykorzystywane przez Kościół rzymskokatolicki dla swoich potrzeb, co wyraziła średniowieczna zasada Ecclesia vivit lege romana Kościół żyje prawem rzymskim) czy prawo rzymsko-holenderskie (Roman-Dutch Law, recypowane w Holandii i przeniesione do jej afrykańskich kolonii). Powrócić jednak należy do pojęcia prawa rzymskiego jako tradycji romanistycznej, tj. prawa rzymskiego jako historycznej podstawy europejskiej kultury prawnej. Traktowane jest ono w tym ujęciu nie tylko jako fundament prawa prywatnego, ale także jako element ogólnoludzkiego dorobku kulturowego i cywilizacyjnego, abstrakcyjny symbol uniwersalnej wiedzy prawniczej i związanej z nią wiedzy etycznej. Obok greckiej filozofii i sztuki oraz chrześcijaństwa uważane jest prawo rzymskie za tę dziedzinę kultury antycznej, która wywarła nieprzemijający wpływ na formowanie się duchowego, intelektualnego i kulturalnego oblicza Europy (patrz też 12.4 i 5). 2. Rzymskie pojęcie prawa i sprawiedliwości ars boni et aequi Prawnicy rzymscy nie zajmowali się w zasadzie teoretycznym zagadnieniem, czym jest prawo (ius) i sprawiedliwość (iustitia). W kilku swych wypowiedziach wskazują jedynie na pewne elementy tych pojęć. Najbardziej znane i oryginalne określenie pochodzi od Publiusa Juventiusa Celsusa (prawnika z pierwszej połowy II wieku n.e.), a zostało przekazane przez innego jurystę Domitiusa Ulpiana: nam, ut eleganter Celsus definit, ius est ars boni et aequi 20

20 (D. 1,1,1 pr.). Wedle tego określenia prawo (ius) jest sztuką (ars) stosowania tego, co dobre i słuszne (bonum et aequum). Związki prawa z pojęciami dobra i słuszności podkreślane były również w innych wypowiedziach prawników i pisarzy rzymskich i stanowiły często istotny element uzasadnienia podejmowanych rozstrzygnięć. Przy całej niedookreśloności tych pojęć wzgląd na dobro i słuszność stawał się ogólną wskazówką stosowania prawa, realizowanego w poszczególnych, kazuistycznych przypadkach i rozwiązaniach prawnych. Ten praktyczny aspekt omawianej definicji prawa wyraża się również w rozumieniu ars bardziej jako technicznej umiejętności stosowania prawa. W tym ujęciu prawo stawało się dobrze uprawianą inżynierią, budową pojęć opartych na silnej podstawie logicznej. W konsekwencji ius jako ars boni et aequi staje się wyrazem żywego, stosowanego praktycznie prawa, opartego na logicznej konstrukcji, realizującej jednocześnie to, co uznane jest społecznie i moralnie za dobre i słuszne. Późniejsza nauka rozdęła aspekty filozoficzne tych pojęć, ale definicja Celsusa pozostała punktem wyjścia do wszelkich rozważań o istocie prawa. W przedstawionym pojęciu prawa widoczne są również wartości etyczne: dobro i słuszność. Znajdują one rozwinięcie w dalszych określeniach, dotyczących pojęcia prawa i sprawiedliwości u Rzymian. Tak więc zasadami prawa (praecepta iuris) są według Ulpiana (D. 1,1,10,1 = Inst. 1,1,3): honeste vivere (uczciwie żyć), alterum non laedere (drugiemu nie wyrządzać szkody), suum cuique tribuere (każdemu przyznać, co mu się należy). Zaś sprawiedliwość (iustitia) to, nadal według przekazu Ulpiana (D. 1,1,10 pr.), constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi stała i niezmienna wola przyznawania każdemu należnego mu uprawnienia. Wszystkie te określenia łączą się wyraźnie ze sobą: dobro (bonum) to przecież także nieszkodzenie innemu (neminem laedere), zaś słuszność (aequum) realizuje się również w przyznaniu każdemu tego, co mu się należy (ius suum cuique tribuere). Iustitia jest oczywiście pojęciem ogólnym, ale to właśnie ze sprawiedliwości wywodzą Rzymianie pojęcie prawa, a w źródłach prawa rzymskiego nie brakuje przykładów na posługiwanie się przez jurystów kryterium iustum (słuszne) iniustum (niesłuszne) przy wypowiadaniu konkretnej opinii prawnej lub uzasadnianiu określonego rozwiązania prawnego. Praecepta iuris są niewątpliwie uniwersalnymi, ponadprawnymi zasadami uczciwego życia, ale dla Rzymian były to przede wszystkim zasady prawa. Ta ścisła łączność pojęcia i zasad prawa z wartościami etycznymi jest u prawników rzymskich szczególnie wyraźna. Nie przypadkiem więc widzi Ulpian (D. 1,1,1,1) zadania jurysprudencji w uprawianiu sprawiedliwości i upowszechnianiu dobra i słuszności poprzez stałe oddzielanie w każdym przypadku tego, co słuszne (aequum) od niesłusznego (iniquum), dozwolonego (licitum) od niedozwolonego (illicitum). Dlatego rozumieją prawnicy rzymscy, że nie wszystko, co nawet prawem dozwolone, jest uczciwe (Non omne quod licet honestum est Paulus D. 50,17,144 pr.) oraz że najdokładniejsze zastosowanie przepisów prawa może doprowadzić do krzywdy i nieprawości (Summum ius, summa iniuria m.in. Ciceron, De officiis praecepta iuris iustitia wartości etyczne 21

21