prawo spadkowe bonorum possessio modele i pojęcia Jakub Urbanik Katedra Prawa Rzymskiego i Antycznego WPiA UW

Transkrypt

1 prawo spadkowe h e r e d i t a s bonorum possessio modele i pojęcia Jakub Urbanik Katedra Prawa Rzymskiego i Antycznego WPiA UW

2 Śmierć i co dalej? możliwe modele relacje prawne wygasają z chwilą śmierci relacje prawne się kontynuują w następcy

3 Śmierć i co dalej? możliwe modele relacje prawne wygasają z chwilą śmierci relacje prawne się kontynuują w następcy SUKCESJA

4 SUKCESJA

5 SUKCESJA inter vivos mortis causa

6 SUKCESJA inter vivos mortis causa syngularna uniwersalna

7 SUKCESJA inter vivos mortis causa syngularna uniwersalna wejście w ogół praw i obowiązków poprzednika

8 Śmierć i co dalej? prawo rzymskie prawa i obowiązki osoby zmarłego wygasają patria potestas, manus, tutela, ususfructus, usus, długi z deliktów prawa i obowiązki się kontynuują: własność, wierzytelności, długi kontraktowe

9 Śmierć i co dalej? prawo rzymskie prawa i obowiązki osoby zmarłego wygasają patria potestas, manus, tutela, ususfructus, usus, długi z deliktów prawa i obowiązki się kontynuują: własność, wierzytelności, długi kontraktowe HEREDITAS

10 sukcesja wedle ius civile HEREDITAS Julian: nihil aliud est, quam succesio in universum ius quod defunctus habebat prawa majątkowe: własność wierzytelności kulty religijne (sacra familiaria) mancipium patronat długi kontraktowe

11 sukcesja wedle ius civile HEREDITAS HERES archaiczne: (h)erus : właściciel, pan, dziedzic

12 sukcesja wedle ius civile HEREDITAS HERES archaiczne: (h)erus : właściciel, pan, dziedzic HEREDES

13

14 naturalni

15 naturalni wedle wyboru zmarłego

16 naturalni wedle wyboru zmarłego ostatnia wola TESTAMENT

17 HEREDES naturalni wedle wyboru zmarłego ostatnia wola TESTAMENT

18 HEREDES powołanie do spadku: delatio naturalni wedle wyboru zmarłego

19 HEREDES powołanie do spadku: delatio naturalni wedle wyboru zmarłego ab intestato

20 HEREDES powołanie do spadku: delatio naturalni wedle wyboru zmarłego ab intestato USTAWA XII TABLIC

21 HEREDES powołanie do spadku: delatio naturalni wedle wyboru zmarłego ab intestato USTAWA calatis comitis XII TABLIC

22 HEREDES powołanie do spadku: delatio naturalni wedle wyboru zmarłego ab intestato USTAWA XII TABLIC calatis comitis in procinctu

23 HEREDES powołanie do spadku: delatio naturalni wedle wyboru zmarłego ab intestato secundum tabulas (testamenti) USTAWA XII TABLIC calatis comitis in procinctu

24 Dziedziczenie ab intestato USTAWA XII TABLIC (najprawdopodobniej konserwująca zwyczaj) sui (wedle głów i szczepów) dzieci pod władzą oraz żona in manu agnati (proximus agnatus) gentiles

25 Dziedziczenie testamentowe testamentum calatis comitis: pontifex maximus na zgromadzeniu ludowym (najprawdopodobniej comitia curiata) ograniczenia

26 testamentum in procinctu

27 Ku wolności testowania Jak obejść ograniczenia ustawowe i społeczne? mancipatio familiae --> nuncupatio/lex mancipi

28 Mancipatio familiae forma testamentu: testujący powierniczo sprzedaje cały swój majątek powiernikowi (familiae emptor), dołączając polecenie wydania go po śmierci wskazanej osobie/osobom być może testator pierwotnie zastrzegał sobie prawo używania i pobierania pożytków z familia do czasu swej śmierci.

29 Testament mancypacyjny FAMILIAM PECVNIAMQVE TVAM ENDO MANDATELA TVA CVSTODELAQVE MEA ESSE AIO, EAQVE, QVO TV IVRE TESTAMENTVM FACERE POSSIS SECVNDVM LEGEM PVBLICAM, HOC AEREAENEAQVE LIBRA, ESTO MIHI EMPTA Twierdzę, że twoja familia i pecunia, które w twojej są pieczy i władaniu, są moje, i niech mi będą nabyte tym spiżem i tą spiżową wagą, tak byś zgodnie z prawem mógł sporządzić testament zgodnie z publicznym uroczystym oświadczeniem

30 Testament mancypacyjny HAEC ITA VT IN HIS TABVLIS CERISQVE SCRIPTA SVNT, ITA DO ITA LEGO ITA TESTOR, ITAQVE VOS, QVIRITES, TESTIMONIVM MIHI PERHIBETOTE Tak jak na tych tabliczkach i woskach zostało zapisane, tak ja daję, tak zapisuję, tak oświadczam, toteż wy Kwiryci dawajcie mi świadectwo.

31 Powrót ograniczeń: dlaczego? wedle ius civile: Lex Voconia Lex Furia Testamentaria Lex Falcidia (quarta Falcidia) W prawie pretorskim (wg aequitas): querela inoficiosi testamenti/pars legitima

32 Heres nabycie spadku i jego skutki (przejście własności kwirytalna wszystkich rzeczy, długów i wierzytelności heredes sui et necessarii: z chwilą śmierci spadkodawcy heredes extranei: objęcie spadku (nieformalne, choć możliwa cretio: oświadczenie o objęciu spadku).

33 Heres: ochrona hereditatis petitito

34 sukcesja wedle ius honorarium BONORUM POSSESSIO pojęcie geneza

35 BONORUM POSSESSIO Marcus wyznaczył w testamencie dziedzicem Aulusa, ten jednak zmarł jeszcze przed śmiercią Marcusa. Marcus umierając, nie pozostawił po sobie żadnych krewnych poza emancypowanym synem. Co stanie się ze spadkiem?

36 Bonorum Possessio

37 Bonorum Possessio Porządek ubiegania się o bonorum possessio wg Edyktu

38 Bonorum Possessio Porządek ubiegania się o bonorum possessio wg Edyktu liberi

39 Bonorum Possessio Porządek ubiegania się o bonorum possessio wg Edyktu liberi legitimi (& patronus)

40 Bonorum Possessio Porządek ubiegania się o bonorum possessio wg Edyktu liberi legitimi (& patronus) cognati

41 Bonorum Possessio Porządek ubiegania się o bonorum possessio wg Edyktu liberi legitimi (& patronus) cognati vir & uxor

42 Późniejsze zmiany SC. Orfitianum SC. Tertullianum

43 Bonorum Possessio

44 Bonorum Possessio od pierwszego wieku pretor obiecuje bonorum possessio także na podstawie testamentu, który jest nieważny wedle prawa cywilnego np. braki formalne (brak mancypacji) brak auctoritas tutoris dla kobiety

45 Bonorum Possessio od pierwszego wieku pretor obiecuje bonorum possessio także na podstawie testamentu, który jest nieważny wedle prawa cywilnego np. braki formalne (brak mancypacji) brak auctoritas tutoris dla kobiety testament pretorski

46 Bonorum possessor zabiega o objęcie spadku, obejmuje pełnię praw po zakończeniu terminu usucapio pro herede interdictum quorum bonorum skargi z fikcją

47 Heres versus Bonorum Possessor

48 Heres versus Bonorum Possessor objęcie ipso iure musi starać się o posiadanie spadku

49 Heres versus Bonorum Possessor objęcie ipso iure musi starać się o posiadanie spadku sukcesja uniwersalna sukcesja singularna in toto

50 Heres versus Bonorum Possessor objęcie ipso iure musi starać się o posiadanie spadku sukcesja uniwersalna sukcesja singularna in toto hereditatis petitio i in. skargi cywilne interdictum quorum bonorum

51 Heres versus Bonorum Possessor objęcie ipso iure musi starać się o posiadanie spadku sukcesja uniwersalna sukcesja singularna in toto hereditatis petitio i in. skargi cywilne interdictum quorum bonorum długi/wierzytelności: skargi cywilne skargi pretorskie z fikcją.

52 Heres a Bonorum possesor dziedzic cywilny, który otrzyma bonorum possessio zyskuje większą i łatwiejszą ochornę (interdictum quorum bonorum)

53 Heres a Bonorum possesor

54 Heres a Bonorum possesor De cuius nie zostawił testamentu. Przeżyli go jego młodszy brat i emancypowany syn.

55 Heres a Bonorum possesor De cuius nie zostawił testamentu. Przeżyli go jego młodszy brat i emancypowany syn. Zmarła kobieta sporządziła testament bez auctoritas tutoris, ustanawiając dziedzicem męża. Przeżył ją również młodszy brat.

56 Heres a Bonorum possesor De cuius nie zostawił testamentu. Przeżyli go jego młodszy brat i emancypowany syn. Zmarła kobieta sporządziła testament bez auctoritas tutoris, ustanawiając dziedzicem męża. Przeżył ją również młodszy brat. De cuius sporządził dwa testamenty. W pierwszym, cywilnym, ustanowił dziedzicem A. W drugim ustanowił nim B, ale nie dokonał mancipatio familiae.

57 Heres a bonorum possesor

58 Heres a bonorum possesor Konflikt pomiędzy dziedzicem cywilnym a pretorskim.

59 Heres a Bonorum possesor G Należy również pamiętać, że kobieta, która jest pod opieką, musi uzyskać zgodę tutora na sporządzenie testamentu, w przeciwnym wypadku testament będzie nieważny wedle prawa cywilnego. G Pretor jednakże przyrzeka spadkobiercom wymienonym w testamencie posiadanie majątku zgodnie z treścią tabliczek testamentu, jeśli będzie on opatrzony pieczęciami 7 świadków. I jeśliby nie było nikogo, komu należałby się spadek bez testamentu na podstawie ustawy - jak na przykład brat urodzony z tego samego ojca lub stryj - albo bratanek - wtedy spadkobiercy wymienieni w testamencie będą mogli spadek zatrzymać. Takie samo jest prawo także wtedy, gdy testament jest nieważny z innego powodu, np. dlatego, e dobytek nie został sprzedany, albo testator nie wypowiedział słów nuncupatio.

60 Mąż występuje o bonorum possessio do pretora Pretor mu je udziela, w ciągu roku mąż zasiedzi spadek (usucapio pro herede). w tym samym jednak czasie brat zmarłej może wytoczyć hereditatis petitio

61 Hereditatis petitio

62 Hereditatis petitio Sędzią niech będzie X. Jeśli się okaże, że spadek po Publii należy się wedle prawa Kwiritów Aulusowi Ageriusowi, i rzecz ta nie zostanie zwrócona na wezwanie sędziego, ile byłaby ta rzecz warta, tyle niech zasądzi sędzia od Aulusa Ageriusa dla Numeriusa Negidiusa.

63 Hereditatis petitio Sędzią niech będzie X. Jeśli się okaże, że spadek po Publii należy się wedle prawa Kwiritów Aulusowi Ageriusowi, i rzecz ta nie zostanie zwrócona na wezwanie sędziego, ile byłaby ta rzecz warta, tyle niech zasądzi sędzia od Aulusa Ageriusa dla Numeriusa Negidiusa. Mąż zatem przegra proces: jego bonorum possessio to bonorum possessio sine re ( bez rzeczy : bo może być spadku pozbawiony przez dziedzica cywilnego)

64 Hereditatis petitio Sędzią niech będzie X. Jeśli się okaże, że spadek po Publii należy się wedle prawa Kwiritów Aulusowi Ageriusowi, i rzecz ta nie zostanie zwrócona na wezwanie sędziego, ile byłaby ta rzecz warta, tyle niech zasądzi sędzia od Aulusa Ageriusa dla Numeriusa Negidiusa. Mąż zatem przegra proces: jego bonorum possessio to bonorum possessio sine re ( bez rzeczy : bo może być spadku pozbawiony przez dziedzica cywilnego) gdyby nie ma żadnego pretendenta cywilnego do spadku bonorum possessio staje się cum re rzeczywista, realna : bo nikt nie może bonorum possessora pozbawić spadku.

65 Reskrypt Antonina Piusa 120. Lecz rozważmy, czy nawet jeśli będą brat lub stryj, uważa się ich za mających przewagę nad spadkobiercami wymienonymi w testamenice. W reskrypcie Antonina oznajmia się, że ci, którzy wystąpili o przyznanie im posiadania majątku zgodnie z treścią tabliczek testamentu sporządzonych nieprawidłowo, mogą przeciwko tym, którzy dochodzą spadku nie na podstawie testamentu, bronić się zarzutem podstępnego działania.

66 Reskrypt Antonina Piusa 149a. Czasem jednak, dziedzice wyznaczeni w testamencie przedkładni są nad dziedziców prawa cywilnego, na przykład wtedy, gdy są uchybienia formalne, bo nie sprzedano majątku obrzędowo, lub testator nie wypowiedział nuncupatio; I tak jeśli agnaci zmarłego wystąpią o spadek, ich żądanie zostanie zablokowane przez zarzut podstępnego działania na podstawie konstytucji boskiego Antonina.

67 Hereditatis petitio cum exceptione doli Sędzią niech będzie X. Jeśli się okaże, że spadek po Publii należy się wedle prawa Kwiritów Aulusowi Ageriusowi, o ile Aulus Agerius nie działał w tej sprawie podstępnie, i rzecz ta nie zostanie zwrócona na wezwanie sędziego, ile byłaby ta rzecz warta, tyle niech zasądzi sędzia od Aulusa Ageriusa dla Numeriusa Negidiusa. Mąż zatem wygra proces: heres korzystając, ze swojego prawa narusza zasady słuszności, działa podstępnie bonorum possessio Męża to bonorum possessio cum re ( z rzeczą : roszczenia heredes blokuje exceptio)

68 Podsumowanie Początkowo przeważa ius civile hereditatis petitio przeciwko Bonorum Possessorowi zawsze skuteczne (bonorum possessio cum re & sine re). Od czasu Antonina Piusa?? Bonorum possessor sine re posługując exceptio doli paraliżuje żądanie dziedzica ustawowego być może pretorzy już wcześniej przyznali exceptio doli w zbiegu dziedziczenia ustawowego i edyktalnego.

69 Praetor a ius civile iuris civilis adiuvandi gratia nadawanie bonorum possessio dziedzicowi cywilnemu (heres): przyznanie ochrony interdyktalnej supplendi stworzenie nowych kategorii uprawnionych do dziedziczenia, przy braku heredes corrigendi? zablokowanie hereditatis petitio wytaczanej przez heres bonorum possessorowi, gdy to było niezgodne z aequitas.

70 Czasy postklasyczne Zatarcie różnicy między bonorum possessio a hereditas Justynian próbuje przywrócić klasyczne podziały, ale nie skutecznie

71 Nowela 118 (a. 543) ostateczne zastąpienie agnacyjnego systemu dziedziczenia ab intestato przez kognacyjny Klasa 1) Zstępni Klasa 2) Wstępni 2a) Rodzice 2b) Dalsi wstępni 2c) Wstępni i rodzeństwo rodzone Klasa 3) Rodzeństwo rodzone i przyrodnie Klasa 4) Dalsi krewni boczni