Geometria odwzorowań inżynierskich Wyk lad 01

Scriptionis Geometrica Volumen I (2014), No. 1, 1 21. Geometria odwzorowań inżynierskich Wyk lad 01 Edwin Koźniewski Zak lad Informacji Przestrzennej 1. O rzutach i elementach niew laściwych w geometrii Przy rzutowaniu przestrzeni euklidesowej E 3 mamy do czynienia z p laszczyzn a π zwan a rzutni a oraz środkiem rzutowania S lub kierunkiem rzutowania S nie leż acym na p laszczyźnie π. Rzutem punktu X, różnego od S, z punktu S na p laszczyznȩ π nazywamy punkt X przebicia tej p laszczyzny prost a SX. Prost a SX nazywamy prost a rzutuj ac a lub promieniem rzutuj acym punktu X. Rzut jest wiȩc przekszta lceniem postaci: f : E 3 {S} π. Dok ladniej jest to przekszta lcenie f : E 3 ε π, gdzie ε jest p laszczyzn a przechodz ac a przez punkt S i równoleg l a do p laszczyzny π. Rzutem punktu A jest punkt A, punktu B jest punkt B, zaś punkt C nie ma rzutu ponieważ C ε (rys. 1-01). Promień SC nie przecina p laszczyzny π. Wygodniej by loby jednak, gdyby wszystkie punkty, oprócz punktu S mia ly swoje rzuty. Musimy wiȩc umówić siȩ, że prosta SC π ma z rzutni a punkt wspólny. Punkt taki, a w rzeczywistości kierunek, nazywać bȩdziemy punktem w nieskończoności lub punktem niew laściwym w odróżnieniu od dotychczasowych punktów, które nazywać bȩdziemy punktami w laściwymi lub krótko punktami. Punkty niew laściwe oznaczać bȩdziemy przez A, B,.... Dlaczego takie punkty nazywany punktami w nieskończoności o tym przekonuj a nas fotografie i rysunki (rys. 1-02, 1-03). Równoleg le krawȩdzie korony drogi, krawȩdzie ścian budynku lub innego obiektu budowlanego przecinaj a siȩ gdzieś bardzo daleko. Jest to zreszt a jedna z w lasności rzutu środkowego na którego zasadzie oparte jest nasze widzenie. Punkty niew laściwe maj a te same w lasności geometryczne co punkty euklidesowe i w zwi azku z tym nic nie stoi na przeszkodzie, by uznać je za normalne punkty. Na dowolnej prostej leży zatem dok ladnie jeden punkt niew laściwy (kierunek tej prostej). Prost a uzupe lnion a punktem niew laściwym nazywać bȩdziemy prost a rzutow a. Zbiór wszystkich punktów niew laściwych (kierunków w przestrzeni euklidesowej E 3 ) nazywać bȩdziemy p laszczyzn a niew laściw a i oznaczać przez ω. Przestrzeń euklidesow a uzupe lnion a wszystkimi punktami niew laściwymi nazywać bȩdziemy przestrzeni a rzutow a z wyróżnionymi elementami niew laściwymi i oznaczać bȩdziemy przez P 3 (t.j. P 3 = E 3 ω ). Wówczas rzut g przestrzeni rzutowej P 3 na p laszczyznȩ w laściw a π zapiszemy w postaci g : P 3 {S} π Po przyjȩciu powyższej umowy na p laszczyźnie, i w przestrzeni geometrycznej, spe lnione s a na przyk lad takie w lasności: każde dwie proste na p laszczyźnie przecinaj a siȩ lub każda prosta w przestrzeni ma punkt wspólny z dowoln a p laszczyzn a. Pozostaj a prawdziwe takie zdania Edwin Koźniewski c 2014 Politechnika Bia lostocka, Bia lystok

2 E. Koźniewski: Geometria odwzorowań inżynierskich 01, aksonometria Rys. 1-01: W przestrzeni euklidesowej E 3 : i) punkt C nie ma rzutu, ii) p laszczyzna ε jest zbiorem wszystkich punktów, które nie maj a rzutów; w przestrzeni rzutowej P 3 : iii) dwie p laszczyzny równoleg le maj a nieskończenie wiele wspólnych punktów niew laściwych, maj a wiȩc wspóln a prost a niew laściw a (zbór wszystkich kierunków równoleg lych do p laszczyzny), iv), v) rzutem punktu C jest punkt niew laściwy C jak: przez każde dwa różne punkty przechodzi dok ladnie jedna prosta. Co wiȩcej, jeżeli zdanie, które mówi o punktach i prostych na p laszczyźnie (punktach i p laszczyznach w przestrzeni) jest prawdziwe, to również prawdziwe jest zdanie, gdy zamienimy punkty na proste, proste na punkty (punkty na p laszczyzny, p lasczyzny na punkty w przestrzeni), zaś relacjȩ przechodzi na leży na i odwrotnie. Zasadȩ tȩ nazywamy dualności a a pary elementów (punkt, prosta) na p laszczyźnie, (punkt, p laszczyzna) w przestrzeni nazywamy dualnymi. Obiekty dualne na p laszczyźnie - to trójk at - trójbok, czoworok at - czworobok. Jak wyt lumaczyć analitycznie pojȩcie punktu w nieskończoności? Czy proste równoleg le maj a wspólny punkt? 1 1 Rozważmy uk lad równań przedstawiaj acy dwie proste równoleg le a nastȩpnie przekszta lćmy go wprowadzaj ac dla punktu (x, y) o wspó lrzȩdnych x, y wspó lrzȩdne jednorodne x 1, x 2, x 3 : { (x, y) (x 1, x 2, x 3 ) { x + y = 1 2x + 2y = 1 x = x1 x 3, y = x1 x 3, x 3 0 x1 + x 2 = x 3. 2x 1 + 2x 2 = x 3 Uk lad powyższy ma rozwi azanie, jeżeli jedn a z dwu pierwszych zmiennych potraktujemy jako parametr. Otrzymujemy wówczas rozwi azanie postaci (x 1, x 2, x 3 ) = t( 1, 1, 0), gdzie t = x 2, t R. Rozwi azanie to (nieskończenie wiele trójek liczb we wspó lrzȩdnych jednorodnych) interpretujemy jako punkt niew laściwy (trzecia wspó lrzȩdna równa zero).

E. Koźniewski: Geometria odwzorowań inżynierskich 01, aksonometria 3 Rys. 1-02: Uzupe lnienie przestrzeni elementami niew laściwymi uzasadnia obserwacja powyższych fotografii przedstawiaj acych: tȩżniȩ w Ciechocinku (1824-33), wytwórniȩ prefabrykatów strunobetonowych, wykonywanie fundamentu podpory Mostu Siekierkowskiego w Warszawie, akwedukt z czasów rzymskich w Sevilli (Hiszpania). Proste równoleg le widzimy jako przecinaj ace siȩ w nieskończoności 2. Aparat rzutuj acy Po tak przyjȩtych umowach aparat rzutuj acy stanowi para obiektów: (punkt, p laszczyzna) czyli (środek rzutowania, rzutnia), symbolicznie: (S,π). W przypadku, gdy punkt S jest niew laściwy (S = K (rys. 1-06)), otrzymujemy aparat rzutu równoleg lego (K, π), zaś w przypadku, gdy punkt S jest w laściwy otrzymujemy aparat rzutu środkowego (S,π). W przyrodzie spotykamy w zasadzie modele rzutu środkowego. S a to m.in.: proces powstawania obrazu w oku, w aparacie fotograficznym, cień rzucony przez przedmiot przy oświetleniu punktowym (żarówka); natomiast uproszczonym modelem rzutu równoleg lego jest (w zadawalaj acym nas przybliżeniu) świat lo s loneczne. Tak określony rzut g : P 3 {S} π jest przekszta lceniem przestrzeni P 3 z wy l aczeniem punktu S, na p laszczyznȩ π. Obowi azuj a wiȩc wszystkie, znane z matematyki, w lasności odwzorowań. W teorii rzutowania interesuj acymi s a dwie nastȩpuj ace w lasności: F G g(f) g(g) (1) A F G g(a) g(f) g(g) (2) Warunek (1) oznacza w szczególności przynależność rzutu punktu należ acego do figury do rzutu tej figury, warunek (2) oznacza przecinanie siȩ rzutów figur przecinaj acych siȩ.

4 E. Koźniewski: Geometria odwzorowań inżynierskich 01, aksonometria Rys. 1-03: Proste: euklidesowa i rzutowa; a) odwzorowanie okrȩgu na prost a euklidesow a - punkt S nie ma swojego obrazu, a ) prosta euklidesowa ma o jeden punkt mniej niż okr ag; b) odwzorowanie okrȩgu na prost a rzutow a - obrazem punktu S jest punkt S, b ) prosta rzutowa ma tyle samo punktów co okr ag 3. Klasyfikacja rzutów Rys. 1-04: Jeden z przyk ladów klasyfikacji rzutów Na pocz atku za lożyliśmy, że rzutnia jest p laszczyzn a i takie rzuty (rzutowania) nazywamy rzutami (rzutowaniami) p laskimi. W przyrodzie i praktycznej dzia lalności cz lowieka spotykamy rzuty (rzutowania), gdzie rzutni a jest pewna powierzchnia, np. powierzchnia walca,

E. Koźniewski: Geometria odwzorowań inżynierskich 01, aksonometria 5 Rys. 1-05: Przyk lady różnych rzutów tego samego obiektu: a) aksonometria ukośna, b) dimetria wojskowa, c) izometria równok atna, d) perspektywa (dwuzbieżna), e) trzy rzuty prostok atne powierzchnia sfery. O rzutach takich mówi siȩ zw laszcza w kontekście rzutu środkowego. Rzut środkowy na sferze (gdy sfera jest rzutni a) nazywamy oloram a, rzut środkowy na walcu (gdy rzutni a jest powierzchnia walca) nazywamy panoram a. Jedn a z możliwych klasyfikacji rzutów p laskich najczȩściej stosowanych w technice przedstawia rys. 1-04. 3.1. Rzut równoleg ly - niezmienniki Aby posi aść umiejȩtności: wykonywania rzutów zadanych figur geometrycznych, odtwarzania (restytucji) tych figur na podstawie rzutów oraz dokonywania analizy w lasności figur na podstawie ich rzutów wygodnie jest znać w lasności, które nie zmieniaj a siȩ przy rzutowaniu równoleg lym. W lasności takie nazywać bȩdziemy niezmiennikami. Niezmiennikami rzutu równoleg lego s a: (N1) wspó lliniowość punktów, czyli fakt: w rzucie równoleg lym rzuty trzech punktów leż acych na jednej prostej leż a na jednej prostej (rys. 1-06). Zanim sformu lujemy drugi niezmiennik wprowadzimy wcześniej pojȩcie stosunku podzia lu odcinka. Niech dany bȩdzie odcinek [AB] oraz punkt { C B. Stosunkiem podzia lu odcinka [AB] AC punktem C nazywamy liczbȩ 2 gdy B(ACB), (AB, C) = BC AC gdy B(ACB), gdzie symbol B(ACB) BC oznacza, że punkt C leży miȩdzy punktmi A i B, jest symbolem negacji. (N2) stosunek podzia lu odcinka, czyli fakt: rzut równoleg ly zachowuje stosunek podzia lu odcinka, czyli A C = AC (rys. 1-07). B C BC 2 Definicja stosunku podzia lu odcinka ma swoje źród lo w interpretacji wektorowej. Mianowicie stosunek podzia lu (AB, C) odcinka [AB] punktem C(C B) określa siȩ jako liczbȩ λ tak a, że AC = λ BC. St ad w laśnie wynika, że stosunek podzia lu λ = (AB, C) odcinka [AB] punktem C leż acym miȩdzy punktami A, B jest liczb a ujemn a. Wszak wektory AC, BC maj a wtedy przeciwne zwroty.

6 E. Koźniewski: Geometria odwzorowań inżynierskich 01, aksonometria Rys. 1-06: Niezmienniki rzutu równoleg lego Niezmiennik (N2) w po l aczeniu z (N1) mówi w szczególności o tym, że Rys. 1-07: Niezmienniki rzutu równoleg lego. Za lożenia do Zadania 1: Skonstruować rzut równoleg ly piȩciok ata foremnego [ABCDE], gdy dane s a obrazy, A, B, C trzech jego wierzcho lków A, B, C w tym rzucie

E. Koźniewski: Geometria odwzorowań inżynierskich 01, aksonometria 7 Rys. 1-08: Konstrukcja rzutu piȩciok ata foremnego - przyk lad wykorzystania niezmiennika N2 - podzia l odcinka [A C ] w stosunku (AC,P). Okrȩgi o środkach na odcinkach wskazuj a na równość odpowiednich odcinków Rys. 1-09: Konstrukcja rzutu równoleg lego piȩciok ata foremnego (cd.) - przyk lad trzykrotnego wykorzystania niezmiennika N3 (W1) rzutem równoleg lym prostej jest prosta, odcinka - odcinek (rys. 1-06). (N3) równoleg lość prostych, tj. rzuty dwu prostych równoleg lych s a prostymi równoleg lymi (rys. 1-06).

8 E. Koźniewski: Geometria odwzorowań inżynierskich 01, aksonometria (N4) stosunek d lugości odcinków równoleg lych do siebie, nierównoleg lych do kierunku rzutu jest zachowany w rzucie równoleg lym (rys. 1-07). (N5) zwi azki miarowe figury p laskiej równoleg lej do rzutni, t.zn. rzutem równoleg lym figury p laskiej równoleg lej do rzutni jest figura do niej przystaj aca (rys. 1-06). Rysunki (rys. 1-07i, 1-08, 1-09) ilustruj a konstrukcjȩ piȩciok ata foremnego w rzucie równoleg lym na podstawie danych trzech obrazów w tym rzucie, tj. rozwi azanie nastȩpuj acego zadania: Zadanie 1 Dany jest rzut równoleg ly trzech wierzcho lków piȩciok ata foremnego. Uzupe lnić obrazy pozosta lych (dwóch) wierzcho lków w tym rzucie. 4. Twierdzenie o punkcie wȩz lowym Przy kreśleniu przekrojów figur przestrzennych p laszczyznami wygodnie jest pos lugiwać siȩ prostym twierdzeniem Twierdzenie 1 W danej trójce p laszczyzn krawȩdzie poszczególnych par tych p laszczyzn pokrywaj a siȩ lub s a trzema różnymi prostymi przecinaj acymi siȩ w jednym punkcie. Rozwi ażmy nastȩpuj ace Zadanie 2 Dany jest ostros lup czworok atny [ABCDW] o podstawie [ABCD] na p laszczyzźnie α oraz p laszczyzna β(klm) określona przez punkty K, L, M leż ace odpowiednio na krawȩdziach [AW], [BW], [CW]. Wyznaczyć przekrój [ABCDW] β. Rozwi azanie: Rozważmy kolejno trzy trójki p laszczyzn α, β, γ 1 (ABW); α, β, γ 2 (BCW); α, {}}{ β, γ 3 (CDW) oraz odpowiednie diagramy. Diagram γ 1 α }{{} k(??) 1 β pokazuje, że proste (AB) (AB) i (KL) maj a wspólny punkt 1 oraz szukana krawȩdź k(??) (symbole?,? - oznaczaj a dwa nieznane punkty szukanej prostej) przechodzi przez punkt 1 (rys. 1-10a1). Diagram (LM) {}}{ γ 2 }{{} (BC) α k(1?) 2 β pokazuje, że proste (BC) i (LM) maj a wspólny punkt 2 wiȩc szukana {}}{ krawȩdź k przechodzi również przez punkt 2 (rys. 1-10a2). Diagram α β }{{} m(m?) 3 γ 3 k pokazuje, że proste k i (CD) maj a wspólny punkt 3 oraz szukana krawȩdź m przechodz aca przez punkt M przechodzi również przez punkt 3 (rys. 1-10a3, 1-10a4). Przeciȩcie (DW) m = {N} prostych (DW), m daje szukany punkt N (rys. 1-10a4, 10a5). Zadanie 3 Dany jest ostros lup piȩciok atny [ABCDEW] o podstawie [ABCDE] na p laszczyzźnie α oraz p laszczyzna β(klm) określona przez punkty K, L, M leż ace odpowiednio na ścianach [ABW], [BCW], [CDW]. Wyznaczyć przekrój [ABCDW] β. Rozwi azanie: W celu wyznaczenia pomocniczej prostej k, wcześniej punktów 1, 2, wyznaczamy p laszczyzny pomocnicze [KLW], [LMW]. L acz ac punkty 3, K kontynujemy jak w zadaniu poprzednim (rys. 1-10) (KL) (CD)

E. Koźniewski: Geometria odwzorowań inżynierskich 01, aksonometria 9 Rys. 1-10: Konstrukcja przekroju ostros lupa [ABCDW] p laszczyzn a przechodz ac a przez trzy punkty K, L, M leż ace odpowiednio na krawȩdziach bocznych [AW], [BW], [CW] Rys. 1-11: Konstrukcja przekroju ostros lupa [ABCDW] p laszczyzn a przechodz ac a przez trzy punkty K, L, M leż ace odpowiednio na ścianach [ABW], [BCW], [CDW] 5. Twierdzenie Pohlke go Szkicuj ac odrȩcznie lub za pomoc a przyrz adów obiekty przestrzenne być nie zastanawialiśmy siȩ na ile dowolnie można wykonać to zadanie. Jakie zasady należy zachować, by np. odwzorowana figura mog la być uznana za rzut równoleg ly sześcianu? Odpowiemy teraz na to pytanie. Okazuje siȩ, że przy tworzeniu rysunków - jak to czȩsto mówimy - pogl adowych

10 E. Koźniewski: Geometria odwzorowań inżynierskich 01, aksonometria mamy dość duż a swobodȩ. Prawdziwe jest nastȩpuj ace Twierdzenie 2 (Pohlke go) Każdy czworościan można zrzutować równolegle na czworok at zupe lny podobny do z góry danego czworok ata zupe lnego. Rys. 1-12: a) Czworościan przedstawiony w pewnym rzucie, b) czworok at zupe lny - zbiór czterech punktów, z których każde trzy s a niewspó lliniowe, i sześciu prostych przechodz acych przez te punkty, i) za lożenia do twierdzenia Pohlke go: dla dowolnego czworościanu i czworok ata zupe lnego zawartego w p laszczyźnie α Inaczej, każdy czworok at zupe lny może być uważany, przy pominiȩciu skali, za rzut równoleg ly danego czorościanu. Dowód tego faktu oparty jest na w lasności: Dowolny graniastos lup można przeci ać p laszczyzn a w trójk acie podobnym do z góry danego trójk ata (dowody obu twierdzeń podane s a w ostatniej czȩści ksi ażki (Dodatek A). Ilustracjȩ twierdzenia Pohlke go zawieraj a rysunki: rys. 1-12i, 1-13, 1-14iv. Zanim wykorzystamy tȩ w lasność do opisania pewnej metody odwzorowania przestrzeni na p laszczyznȩ zauważmy, że rzutem równoleg lym dowolnego punktu danego promienia rzutuj acego (prostej rzutuj acej) jest ten sam punkt. Rzut równoleg ly nie jest wiȩc odwzorowaniem odwracalnym (restytuowalnym), tzn. na podstawie rzutu A punktu A nie można odtworzyć po lożenia samego punktu A. Ale wystarczy podać np. wzglȩdn a odleg lość w określonej skali i już punkt jest restytuowalny (rys. 1-14a, 1-14b). Oprócz rzutu równoleg lego potrzebna wiȩc bȩdzie jeszcze dodatkowa informacja. W zależności od tego jaka to bȩdzie informacja otrzymamy różne metody odwzorowania przestrzeni na p laszczyznȩ. Interesować nas bȩd a te odwzorowania, które s a użyteczne w pracy inżyniera. Pierwsz a, któr a omówimy jest metoda aksonometryczna. Metoda aksonometryczna polega na tym, że każdy punkt jest rzutowany wraz ze swoim środowiskiem, mianowicie z prostok atnym uk ladem wspó lrzȩdnych i swymi wspó lrzȩdnymi. Zauważmy, że uk lad wspó lrzȩdnych Oxyz jest jednoznacznie określony, gdy znany jest pocz atek uk ladu O oraz trzy punkty jednostkowe osi: 1 x, 1 y, 1 z. Uk lad wspó lrzȩdnych jest wiȩc określony, gdy dany jest czworościan [O1 x 1 y 1 z ]. Rzutuj ac równolegle przestrzeń, czyli dowolny punkt P o wspó lrzȩdnych geometrycznych (punktach) P x, P y, P z, wraz z ustalonym uk ladem

E. Koźniewski: Geometria odwzorowań inżynierskich 01, aksonometria 11 Rys. 1-13: Ilustracja twierdzenia Pohlke go: ii) istniej a rzutnia π i kierunek K..., iii)...takie, że rzutem równoleg lym czworościanu jest czworok at zupe lny... Rys. 1-14: Ilustracja twierdzenia Pohlke go (cd.): iv)...podobny do danego czworok ata zupe lnego, a) rzut równoleg ly nie jest restytuowalny, b) restytucja punktu A jest możliwa, gdy oprócz rzutu A znamy odleg lość wzglȩdn a d + punktu od rzutni mierzon a równolegle do kierunku rzutowania wspó lrzȩdnych w rzeczywistości rzutujemy trzy punkty P x, P y, P z i czworościan [O1 x 1 y 1 z ]. Otrzymujemy, zgodnie z twierdzeniem Pohlke go, czworok at zupe lny [O a 1 a x 1a y 1a z ] podobny do

12 E. Koźniewski: Geometria odwzorowań inżynierskich 01, aksonometria Rys. 1-15: Ilustracja rzutu aksonometrycznego Rys. 1-16: W aksonometrii punkt P identyfikowany jest przez parȩ punktów: rzut aksonometryczny P a oraz rzut aksonometryczny P r a rzutu prostok atnego P r, gdzie r = x,y,z,xy,yz,xz, punktu P na dowoln a oś lub p laszczyznȩ uk ladu aksonometrycznego: a) r = xy, b) r = xz dowolnie przyjȩtego czworok ata zupe lnego oraz rzut równoleg ly P a punktu P, czyli punkty

E. Koźniewski: Geometria odwzorowań inżynierskich 01, aksonometria 13 Px a, P y a, P z a. Dowolność kszta ltu czworok ata zupe lnego [Oa 1 a x 1a y 1a z ] indukuje tzw. wektor zniekszta lcenia (deformacji) [s x, s y, s z ], którego wspó lrzȩdne wyrażaj a nastȩpuj aco: s x = Oa 1 a x O1 x, s x = Oa 1 a y O1 y, s x = Oa 1 a z O1 z. (3) Rzut równoleg ly zachowuje stosunek podzia lu odcinka. Zatem miȩdzy wspó lrzȩdnymi punktu P i wspó lrzȩdnymi jego rzutu aksonometrycznego P a zachodz a równości O a Px a = s xop x, O a Py a = s yop y, O a Pz a = s z OP z z uwzglȩdnieniem uporz adkowania punktów (rys. 1-15). Zauważmy ponadto, że aby wyznaczyć wspó lrzȩdne dowolnego punktu P wystarczy znać po lożenie rzutu uk ladu wspó lrzȩdnych [O a 1 a x 1a y 1a a z ] i dwa punkty: rzut aksonometryczny P punktu P i rzut aksonometryczny P a r rzutu prostok atnego P r punktu P na dowoln a oś lub p laszczynȩ uk ladu. Mamy zatem wzajemnie jednoznaczn a odpowiedniość P (P a, P a r ), (4) gdzie r {x, y, z, xy, yz, xz} (rys. 1-16). Ponadto warto zauważyć, że parȩ (P a, P a r ) możemy równoważnie przedstawić jako parȩ (P a, d r ), co symbolicznie możemy zapisać (P a, P a r ) (P a, d r ), (5) gdzie r {x, y, z, xy, yz, xz} zaś {x, y, z} {r} dla r {x, y, z} oraz = (znak pusty), gdy r {xy, xz, yz}. St ad po lożenie dowolnego punktu jest określone, gdy mamy jego rzut i odleg lość od pewnej p laszczyzny uk ladu wspó lrzȩdnych (dok ladniej rzutu równoleg lego p laszczyzny uk ladu wspó lrzȩdnych). Podobnie odcinek, prosta, pó lprosta w aksonometrii bȩd a reprezentowane przez dwa swoje rzuty. I tak prosta p może być reprezentowana przez parȩ (p a, p a r ), odcinek [AB] - przez parȩ ([A a B a ], [A a rbr]) a Aparat rzutu aksonometrycznego określony jest przez uk lad osi O a x a y a z a oraz wektor zniekszta lceń (deformacji) [s x, s y, s z ]. Zgodnie z twierdzeniem Pohlke go uk lad osi możemy przyj ać dowolnie, podobnie jak wektor zniekszta lceń. Pewne aparaty rzutu aksonometrycznego maj a swój praktyczny sens i historyczne nazwy. Rozróżniamy aksonometrie: 5.1. Rodzaje aksonometrii IR. Izometria równok atna. Osie uk ladu tworz a równe k aty (120 o ), stosunki skrótów s a jednakowe i równe 1, tzn. s x = s y = s z = 1 (przy każd a oś oznaczamy wtedy symbolem 1:1 mówi ac, że skrót jest jeden do jeden ) (rys. 1-21i). IW. Izometria wojskowa. Osie Ox, Oy s a wzajemnie prostopad le, stosunki skrótów s a jednakowe i równe 1, tzn. s x = s y = s z = 1 (Rys. 1-21ii). P laszczyzna Oxy jest izometryczna co jest konsekwencj a równoleg lości p laszczyzn Oxy O a x a y a. DK. Dimetria kawalerska. Osie Oy, Oz s a wzajemnie prostopad le, oś Ox tworzy z pozsta lymi k aty o mierze 135 o, stosunki skrótów s a s y = s z = 1, s x = 1 : 2 lub s x = 2 : 3 (rys. 1-21iii). P laszczyzna Oyz jest izometryczna co jest konsekwencj a równoleg lości p laszczyzn Oyz O a y a z a. APP. Aksonometria prawieprostok atna. Konstrukcje uk ladu osi objaśnia rys. 1-21iv, stosunki skrótów przyjmuje siȩ s y = s z = 1, s x = 2 : 3 lub s x = 3 : 4.

14 E. Koźniewski: Geometria odwzorowań inżynierskich 01, aksonometria Rys. 1-17: Konstrukcja trójk atów skrótów dla poszczególnych osi przy danych obrazach odcinka jednostkowego w rzucie równoleg lym definiuj acym asnonometriȩ Rys. 1-18: Konstrukcja aksonometrii sześcianu o krawȩdzi równej odcinkowi o d lugości d przy użyciu skonstruowanych wcześniej trójk atów skrótów poszczególnych osi (cdn) 5.1.1. (A ) Aksonometria prostok atna AP. Aksonometria prostok atna. Osie uk ladu aksonometrycznego s a wysokościami z góry zadanego trójk ata [1 a x 1a y 1a z ] (ostrok atnego). Zasada aparatu rzutuj acego aksonometrii pros-

E. Koźniewski: Geometria odwzorowań inżynierskich 01, aksonometria 15 Rys. 1-19: Konstrukcja aksonometrii sześcianu (cdn) Rys. 1-20: Konstrukcja aksonometrii sześcianu tok atnej opiera siȩ na dwóch nastȩpuj acych w lasnościach (twierdzeniach) geometrycznych. APW1 Trzy parami prostopad le pó lproste o wspólnym pocz atku można przeci ać p laszczyzn a

16 E. Koźniewski: Geometria odwzorowań inżynierskich 01, aksonometria Rys. 1-21: Rodzaje aksonometrii (sposób określania osi uk ladu i skrótów na osiach): i) izometria równok atna, ii) izometria wojskowa, iii) dimetria kawalerska, iv) aksonometria prawieprostok atna Rys. 1-22: Konstrukcja trójk ata skrótów dla skrótu 2:3 (s x = 2 3 ) w dowolnym, z góry zadanym trójk acie ostrok atnym. APW2 Jeżeli trzy parami prostopad le pó lproste Ox, Oy, Oz o wspólnym pocz atku O przetniemy p laszczyzn a π trójk acie [XY Z] (ostrok atnym), to rzutem prostok atnym punktu O na p laszczyznȩ π jest punkt przeciȩcia siȩ

E. Koźniewski: Geometria odwzorowań inżynierskich 01, aksonometria 17 wysokości trójk ata [XY Z]. W aksonometrii prostok atnej kierunek rzutowania jest prostopad ly Rys. 1-23: Tworzenie uk ladu osi i zasady skrótów na osiach aksonometrii prostok atnej do rzutni aksonometrycznej. Osie i skróty dla kierunków osi, tzn. uk lad aksonometryczny przyjmujemy w nastȩpuj acy sposób: 1. Przyjmujemy dowolny trójk at zwany trójk atem śladów aksonometrycznych (rys. 1-23i). Można przyj ać, że s a to faktycznie ślady osi uk ladu rzeczywistego na rzutni. Konstruujemy osie aksonometryczne zawieraj ace wysokości tego trójk ata (rys. 1-23ii, 1-23iii). 2. Mechanizm wyznaczania skrótów dla odpowiednich kierunków osi obrazuje rys. 1-23iv. Ciȩciwy pó lokrȩgów s a k ladami osi aksonometrycznych. Na nich odk ladamy rzeczywiste d lugości odcinków na osiach. Skrócone odcinki otrzymujemy odpowiednio rzutuj ac te pierwsze na proste zawieraj ace wysokości trójk ata (rys. 1-23iv). Na rys. 1-23iv pokazano ponadto sposób odk ladania dowolnego odcinka w aksonometrii prostok atnej wzd luż określonej osi, czyli konstrukcji punktu o określonym po lożeniu. Na osi Oy od lożono odcinek [A B ] konstruuj ac na tej osi punkt B a odleg ly od pocz atku uk ladu O o odcinek [A B ]. 5.2. Przyk lady rysunków aksonometrycznych Powyższe rozróżnienie rodzajów aksonometrii ma dziś, w dobie systemów CAD, już znaczenie bardziej historyczne niż praktyczne. Za pomoc a techniki komputerowej (np. w Auto- CADzie) otrzymuje siȩ dowoln a wizualizacjȩ obiektu odwzorowanego w przestrzeni wirtualnej środowiska AutoCAD a. Warto jednak pamiȩtać, że wizualizacja obiektu zależy od kierunku rzutowania i po lożenia obiektu wzglȩdem rzutni. Pewne aksonometrie daj a dobr a wizualizacjȩ, inne s lab a. W szczególności izometria wojskowa jest użyteczna, jeżeli chcemy, by plan obiektu by l w naturalnej wielkości, zaś aksonometria kawalerska jest użyteczna wtedy, gdy

18 E. Koźniewski: Geometria odwzorowań inżynierskich 01, aksonometria Rys. 1-24: Osiedle w izometrii wojskowej. P laszczyzna xy jest izometryczna. Podstawy (plany) budynków maj a naturalny kszta lt. Podobnie w naturalnym kszta lcie i wymiarach (oczywiście w pewnej skali) odwzorowany jest plan zagospodarowania terenu chcemy, by przekrój poprzeczny (w budynku elewacja) by l w naturalnej wielkości i kszta lcie. rys. 1-24 przedstawia fragment makiety osiedla w izometrii wojskowej. Rys. 1-25 pokazuje Rys. 1-25: Dimetria kawalerska dwuteownika schematycznie (w sposób uproszczony) belkȩ w kszta lcie dwuteownika.

E. Koźniewski: Geometria odwzorowań inżynierskich 01, aksonometria 19 5.3. Konstrukcje w aksonometrii Zadanie 4 Dany jest rzut aksonometryczny pó lprostej l(l a, l a xy ) o pocz atku W(W a, W a xy ) w dimetrii kawalerskiej (rys. 1-26a). Narysować dimetriȩ kawalersk a stożka obrotowego o wierzcho lku W i osi prostopad lej do p laszczyzny Oyz (równoleg lej do osi Ox) i podstawie (ko lo) leż acej na p laszczyźnie Oyz. Na p laszczyźnie Oyz, jako na jedynej w dimetrii kawalerskiej, zachowane s a zwi azki miarowe (w określonej skali). St ad ko lo - podstawa stożka odwzoruje siȩ na ko lo. Tworz ace konturowe stożka 3 bȩd a styczne do okrȩgu podstawy. Środek ko la podstawy jest punkltem przeciȩcia osi stożka z p laszczyzn a Oyz. Promień wyznaczymy znajduj ac punkt przeciȩcia prostej l z p laszczyzn a Oyz. W prostej l zawiera siȩ jedna z tworz acych stożka. Na rys. 1-26 przedstawiono w etapach konstrukcjȩ dimetrii kawalerskiej stożka. Rys. 1-26: Konstrukcja dimetrii kawalerskiej stożka obrotowego o podstawie (okrȩgu) na p laszczyźnie Oxy, którego tworz ac a jest dana prosta l (l a,l a xy)) o wierzcho lku W, (W l): a) dane prosta l z wierzcho lkiem W odwzorowana w aksonometrii, a1) konstruujemy oś symetrii stożka prostopad l a do p laszczyzny Oxy, a2) znajdujemy punkty przebicia p laszczyzny Oxy obydwoma prostymi, a3) konstruujemy okr ag podstawy stożka o środku w jednym z punktów przechodz acy przez drugi punkt), a4) stożek przedstawiony jest w postaci konturowej (rzut określony jest przez okr ag i dwa odcinki styczne), a5) pogrubienie linii konturowych

20 E. Koźniewski: Geometria odwzorowań inżynierskich 01, aksonometria Rys. 1-27: Konstrukcja cieni sześcianu: a) kierunek świat la K jest określony przez swój rzut aksonometryczny K a oraz rzut aksonometryczny rzutu prostok atnego Kxy a na p laszczyznȩ Oxy; a1) prowadzimy przez punkt A a prost a (promień) o kierunku K a, zaś przez A a xy prost a (promień) o kierunku Kxy a, podobnie postȩpujemy w odniesieniu do pozosta lych punktów; a2) znajdujemy punkty przebicia tych promieni z p laszczyzn a Oxy, s a punkty w których rzut aksonometryczny pokrywa siȩ z rzutem aksonometrycznym rzutu prostok atnego; a3) zważywszy, że cienie punktów leż acych na p laszczyźnie Oxy pokrywaj a siȩ z tymi punktami zaznaczamy cień rzucony i cień w lasny sześcianu 6. Cień rzucony i w lasny bry ly w aksonometrii Rozróżniamy dwa rodzaje oświetlenia: centralne i równoleg le. Pierwsze odpowiada takiemu oświetleniu, w którym źród lo świat la da siȩ sprowadzić do jednego punktu. Drugie odpowiada 3 Stożek odwzorowany jest w postaci konturowej. Kontur stożka stanowi a: luk okrȩgu i dwa odcinki stycznych (rys. 1-26a5). Figura ograniczona, której brzegiem jest kontur, jest rzutem stożka. Dla porównania

E. Koźniewski: Geometria odwzorowań inżynierskich 01, aksonometria 21 oświetleniu s lonecznemu. Wobec prostoliniowego rozchodzenia siȩ świat la, promienie świetlne tworz a w przypadku oświetlenia centralnego - wi azkȩ prostych o środku znajduj acym siȩ w źródle świat la, a w przypadku oświetlenia równoleg lego - wi azkȩ prostych równoleg l a o środku niew laściwym. Geometryczna charakteryzacja procesu oświetlenia przedmiotu prowadzi do określenia stożka świat la oświetlanego przedmiotu, czyli zbioru wszystkich prostych wi azki oświetlaj acej które przecinaj a ten przedmiot (jest to oczywiście ogólniejsze pojȩcie niż znane ze szko ly pojȩcie stożka). Pe lny opis zasad wyznaczania cieni z ewentualnym wykorzystaniem do tworzenia algorytmów komputerowych jest dość skomplikowany. Pewne elementy problematyki zwi azanej z wyznaczaniem cieni omówimy w nastȩpnych wyk ladach. Tymczasem przedstawimy pierwsze zadanie na konstrukcjȩ cienia. Zadanie 5 Dany jest rzut aksonometryczny sześcianu oraz kierunku oświetlenia równoleg lego (rys. 1-27a). Wyznaczyć cień w lasny i rzucony sześcianu na p laszczyznȩ Oxy. Cieniem rzuconym punktu bȩdzie punkt przeciȩcia promienia świetlnego z najbliższ a napotkan a p laszczyzn a lub powierzchni a nie bȩd ac a elementem innego obiektu oświetlanego obiektu (rys. 1-27), cieniem w lasnym bȩdzie ta czȩść i strona brzegu figury znajduj aca siȩ w stożku lub walcu świetlnym, z której wychodzi 4 promień świetlny. Z cieniem wzajemnym lub cieniem do wnȩtrza mamy do czynienia wówczas, gdy promień świetlny wielokrotnie przecina brzeg figury. Do konstrukcji cieni jeszcze bȩdziemy powracać. Literatura [Fol95] J. D. Foley i inni: Wprowadzenie do grafiki komputerowej (Introduction to Computer Graphics). Wydawnictwa Naukowo-Techniczne. Warszawa 1995. [Gro95] B. Grochowski: Geometria wykreślna z perspektyw a stosowan a. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 1995. [Jan90] M. Jankowski: Elementy grafiki komputerowej. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne. Warszawa 1990. [Lew95] Z. Lewandowski: Geometria wykreślna. PWN. Warszawa 1987. [Ott94] F. Otto, E. Otto: Podrȩcznik geometrii wykreślnej. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 1994. [Prz82] S. Przew locki: Geometria wykreślna w budownictwie. Arkady. Warszawa 1982. [Prz00] S. Przew locki: Geometria wykreślna w zastosowaniach dla budownictwa i architektury. Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. Olsztyn 2000. sześcian inaczej jest odwzorowany. Na rys. 1-20 sześcian jest odwzorowany w postaci szkieletowej. 4 W przypadku cieni wygodnie jest mówić o stronach p laszczyzny lub powierzchni dwustronnej. P laszczyzna i powierzchnia dwustronna rozcinaj a co najmniej lokalnie przestrzeń na dwie strony. W odniesieniu do strony brzegu przedmiotu oświetlanego, w której zmajduje siȩ źród lo świat la mówimy, że promień wchodzi, w odniesieniu do strony przeciwnej mówimy, że promień wychodzi. Punkt niew laściwy w odniesieniu do procesu oświetlania traktujemy jako wektor swobodny.