Szkolny Program Profilaktyki Podstawy Prawne Szkoła Podstawowa Im. Ks. Kard. Stefana Wyszyńskiego w Nowej Wsi Konstytucja RP art. 72 (ochrona dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją) Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. Nr 179, poz. 1485, z późn. zm.) Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz. U. Nr 61, poz. 624, z późn. zm.) Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. Nr 51, poz. 458, z późn. zm.) Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2012r. poz. 977) Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. Nr 180, poz. 1493, z późn. zm.) Program realizowany w oparciu o Rządowy Program Bezpieczna i przyjazna szkoła, Program Wychowawczy Szkoły oraz Plan pracy Pedagoga Szkolnego. 1
Cele programu Niedopuszczenie do występowania zjawisk patologicznych poprzez tworzenie przyjaznej atmosfery w szkole dającej poczucie bezpieczeństwa. Ograniczenie i eliminowanie zachowań agresywnych poprzez poprawę relacji interpersonalnych i klimatu społecznego w szkole. Wzmacnianie poczucia odpowiedzialności za swoje postępowanie. Promocja zdrowia i zdrowego stylu życia oraz przeciwdziałanie zachowaniom agresywnym poprzez sport. Rozwijanie i doskonalenie kompetencji wychowawczych nauczycieli, rodziców i pracowników szkoły. Wzmacnianie pomocy psychologiczno pedagogicznej poprzez działalność pedagoga szkolnego. Współpraca z instytucjami wspomagającymi przeciwdziałanie patologii: - PPP w Krynicy- Zdroju, - Ośrodek Pomocy Społecznej w Łabowej, - Służbą Zdrowia, - Policją. Troska o estetykę i czystość w szkole, jej otoczeniu i środowisku. 9. Współuczestnictwo całej społeczności szkolnej, uczniów, nauczycieli, rodziców i innych pracowników szkoły w tworzeniu bezpiecznej przyjaznej szkoły. 10. Rozwój działalności pozalekcyjnej i pozaszkolnej. 11. Zapewnienie uczniom równego traktowania, poszanowania ich praw i wolności oraz uświadamianie ich o podstawowych prawach człowieka. Formy działań Wspieranie indywidualnego rozwoju ucznia. Zapewnienie dzieciom bezpieczeństwa. Stwarzanie sytuacji pomagających uczniom w radzeniu sobie z emocjami. Integrowanie środowiska szkolnego. Negocjowanie i rozwiązywanie konfliktów. Organizowanie spotkań z rodzicami w atmosferze zrozumienia i dobrej komunikacji. Uświadamianie rodzicom, że mają decydujący wpływ na kształtowanie postaw swoich dzieci. Stymulowanie rozwoju ucznia poprzez organizowanie zajęć pozalekcyjnych. Diagnozowanie potrzeb uczniów i indywidualizowanie pracy z uczniami. Diagnozowanie zachowań uczniów i problemów występujących w środowisku szkolnym. Podejmowanie działań zapobiegawczych. Współpraca z organizacjami zajmującymi się zapobieganiem patologii. Prowadzenie akcji edukacyjno informacyjnej na temat zagrożeń. Prowadzenie akcji związanych z bezpieczeństwem dzieci i młodzieży. Prowadzenie działań edukacyjnych służących wzmocnieniu opiekuńczych i wychowawczych kompetencji rodziców, szczególnie w rodzinach zagrożonych przemocą w rodzinie. Udzielanie pomocy w zakresie promowania i wdrażania prawidłowych metod wychowawczych w stosunku do dzieci. 2
Monitorowanie sytuacji rodzinnej uczniów. Rozpowszechnianie informacji o instytucjach, osobach i możliwościach udzielania pomocy. Dokumentowanie podejmowanych działań wobec rodzin w których dochodzi do przemocy. Osoby odpowiedzialne za realizację Szkolnego Programu Profilaktyki. Dyrektor Szkoły Pedagog Szkolny Szkolny Zespół Profilaktyki Zespół Wychowawców Grono Pedagogiczne Pracownicy Szkoły Instytucje wspierające Urząd Gminy w Łabowej Poradnia Psychologiczno - Pedagogiczna w Krynicy Zdroju Ośrodek Pomocy Społecznej w Łabowej Ośrodek Zdrowia w Łabowej Poradnia Zdrowia Psychicznego w Krynicy Zdroju Komisja Profilaktyki do spraw rozwiązywania problemów alkoholowych w Łabowej. Policja Obszary objęte szkolnym Programem Profilaktyki Obszar działania Sposób realizacji Osoby odpowiedzialne Pogłębianie wiedzy na rozszerzenie wiedzy na temat przepisów i regulacji prawnych, Pedagog temat profilaktyki. doposażenie biblioteki w fachowe materiały i publikacje, Bibliotekarz, pedagog, tworzenie wykazu fachowych materiałów i publikacji, Bibliotekarz, wewnątrzszkolne doskonalenie nauczycieli. Zespół do spraw profilaktyki Poprawa relacji Poznanie mocnych i słabych stron ucznia, Wszyscy nauczyciele interpersonalnych Podejmowanie działań integrujących społeczność szkolną, w szkole. Poznanie sposobów poprawnego komunikowania się, wyrażania uczuć i oczekiwań, Zapoznanie z kultura życia codziennego, kulturą języka, Organizowanie wycieczek, rajdów, biwaków, 3
Organizowanie różnego rodzaju uroczystości szkolnych zgodnie z istniejącymi tradycjami, obyczajami. Tworzenie sytuacji wychowawczych podczas indywidualnego kontaktu nauczyciela z uczniem ( w czasie przerw, wycieczek, zabaw szkolnych), Organizowanie różnego rodzaju imprez z udziałem rodziców i społeczności lokalnej ( Dzień Babci i Dziadka, Dzień Matki, Jasełka, Mikołajki, Andrzejki, Zabawa Karnawałowa, Pożegnanie Absolwentów) itp., Upowszechnianie zaufania i szacunku w relacjach szkolnych. Wychowawcy Wszyscy nauczyciele Przeciwdziałanie agresji na terenie szkoły. Przeprowadzenie spotkań z uczniami dotyczących konieczności właściwego reagowania na wszelkie negatywne i zagrażające sytuacje na terenie szkoły i poza nią. Przeciwdziałanie aktom wandalizmu na terenie szkoły. Rozwiązywanie problemów i konfliktów z pomocą wychowawców, pedagoga szkolnego, dyrektora szkoły. Rozmowy indywidualne i uczestnictwo w lekcjach wychowawczych na temat agresji i sposobów radzenia sobie z trudnymi emocjami. Podniesienie poziomu dyscypliny w szkole. Reagowanie na wszelkie przejawy naruszania przez uczniów zasad dyscypliny szkolnej, przemoc fizyczną, agresję, używanie wulgarnych słów i gestów. Podejmowanie działań interwencyjnych z udziałem rodziców wobec uczniów sprawiających trudności wychowawcze. Szczegółowe zapoznanie uczniów z ich prawami i obowiązkami a także z systemem kar i nagród, ujmowanie praw i obowiązków ucznia w sposób czytelny. Stosowanie kar adekwatnych do przewinień dziecka. Bezwzględne stosowanie tych samych zasad wobec wszystkich uczniów. Promowanie i nagradzanie pozytywnych zachowań. Ujawnianie i przeciwdziałanie przypadkom nagannego zachowania się młodzieży skłonnej do bójek, awantur, niszczenia i dewastacji mienia oraz innych przejawów agresji. Przeciwdziałanie agresji poprzez sport: organizowanie imprez sportowych dla dzieci szkolnych oraz środowiska lokalnego. Działalność Szkolnego Klubu Sportowego. Udostępnianie bazy sportowej w czasie wolnym od zajęć. Organizowanie wypoczynku w czasie ferii zimowych. Organizowanie wyjazdów na basen. Pedagog szkolny Wychowawcy Wychowawcy Wychowawcy Nauczyciele wychowania fizycznego 4
Przeciwdziałanie agresji w środowisku pozaszkolnym i w rodzinie. Rozmowy indywidualne z rodzicami, pogadanki na temat stosowania właściwych metod wychowawczych wobec dzieci. Monitorowanie sytuacji rodzinnej uczniów. Przeciwdziałanie agresji i przemocy wobec uczniów przez osoby trzecie. Uświadamianie uczniów o ich prawie do poszanowania godności osobistej i nietykalności cielesnej. Udzielanie wsparcia pedagoga szkolnego uczniom wobec których stosowano przemoc. Informowanie uczniów i rodziców o instytucjach mogących udzielić fachowej pomocy. Wychowawcy Pedagog szkolny Wychowawcy Promocja zdrowia. Zapoznanie uczniów z walorami racjonalnego i zdrowego odżywiania ( przeprowadzanie pogadanek i lekcji wychowawczych na temat zdrowego odżywiania). Współpraca z Ośrodkiem Zdrowia w Łabowej oraz pielęgniarką. Wdrażanie do samokontroli, samoobserwacji i pielęgnacji zdrowia. Wyrabianie postawy odpowiedzialności za swoje zdrowie i zdrowie innych. Wskazywanie różnorodnych rozwiązań problemów zdrowotnych. Umożliwianie podejmowania przez uczniów różnorodnych form aktywności ruchowej. Wskazywanie różnych form zdrowego wypoczynku. Ukazywanie pozytywnego wpływu, sportu na zdrowie człowieka. Wdrażanie do systematycznego przestrzegania higieny ciała i pracy umysłowej. Profilaktyka uzależnień Zapoznanie uczniów z przyczynami i skutkami zażywania środków uzależniających ( alkoholu, papierosów, narkotyków, dopalaczy, napoi energetycznych). Uświadomienie uczniom szkodliwości środków uzależniających na zdrowie. Przeprowadzenie spotkań z uczniami dotyczących konieczności właściwego reagowania na sytuacje zagrażające zdrowiu, uczenie asertywności. Realizowanie działań edukacyjnych w zakresie problemów alkoholowych i innych uzależnień. Współpraca z lekarzem i pielęgniarką. Edukacja rodziców w zakresie rozpoznawania symptomów stosowania przez dzieci środków uzależniających ( papierosy, alkohol, narkotyki, Wychowawcy Szkolny zespół profilaktyki, nauczyciele wychowania fizycznego Pedagog szkolny Szkolny zespół profilaktyki Wychowawcy Pedagog szkolny 5
Profilaktyka opiekuńczo wychowawcza. dopalacze, napoje energetyczne). Upowszechnienie wśród rodziców informacji o placówkach udzielających pomocy dzieciom. Poinformowanie uczniów o przysługujących im prawach do pomocy ze strony: - Wychowawców - Pedagoga szkolnego - Rzecznika Praw Dziecka Rzecznika Praw Ucznia Zwiększanie efektywności dyżurów ( nauczyciele, uczniowie, personel szkolny). Przeprowadzenie szkolenia z zakresu pierwszej pomocy wśród nauczycieli i uczniów. Systematyczne sprawdzanie obecności ( przeciwdziałanie absencji i wagarom). Kontrolowanie obcych wchodzących na teren szkoły. Uwrażliwienie dzieci na kontakty z osobami nieznajomymi. Zapewnienie opieki uczniom po zakończeniu lekcji ( szatnia, droga do autobusu szkolnego). Poznanie zasad bezpiecznego poruszania się po drodze. Zapewnienie uczniom opieki w czasie imprez szkolnych, wycieczek itp. Przestrzeganie zasad bezpiecznego korzystania z technologii informacyjnej. Ochrona dzieci i młodzieży przed szkodliwymi treściami prezentowanymi w Internecie i w telewizji, przygotowanie do świadomego i odpowiedzialnego korzystania ze środków masowego przekazu, umiejętności krytycznego odbioru prezentowanych treści. Ograniczenie dostępu do brutalnych gier, programów komputerowych. Uświadomienie rodzicom zagrożeń związanych z korzystaniem przez dzieci z Internetu. Rozpowszechnianie wiedzy o wychowaniu i funkcjach opiekuńczo wychowawczych rodziny. Wywiady środowiskowe, poznanie środowiska ucznia, pomoc w rozwiązywaniu problemów wychowawczych. Wzmocnienie opiekuńczo wychowawczej funkcji szkoły. Współpraca ze środowiskiem lokalnym, rodzicami. Diagnoza problemów i trudności wychowawczych występujących w szkole ( ankiety, wywiady, rozmowy z nauczycielami i rodzicami). Poznanie mocnych i słabych stron ucznia, kierowanie uczniów z dysfunkcjami do PPP, analizowanie opinii z poradni, tworzenie szczegółowych wymagań edukacyjnych dla uczniów z opiniami. Nauczyciele wychowania fizycznego Wychowawcy, nauczyciele dyżurujący. Nauczyciel informatyki Pedagog szkolny Wychowawcy 6
Prowadzenie działalności pozalekcyjnej i pozaszkolnej ( koła zainteresowań, zespoły wyrównawcze). Umożliwienie rodzicom kontaktu z pedagogiem szkolnym. Informowanie rodziców o przysługującym im formach pomocy materialnej np. stypendia, wyprawki, dożywianie, bezpłatny dowóz. Otoczenie opieką dzieci, których rodzice przebywają za granicą. Współpraca wychowawców, Szkolnego Zespołu Profilaktyki oraz pedagoga szkolnego w rozpoznawaniu indywidualnych potrzeb uczniów oraz analizowanie przyczyn niepowodzeń szkolnych i trudności wychowawczych. Organizowanie pomocy indywidualnej dla uczniów mających trudności w nauce. Udzielanie pomocy uczniom posiadającym trudności w kontaktach z rówieśnikami. Współpraca z rodzicami Spotkania indywidualne z rodzicami wychowawców i pedagoga szkolnego. Pedagogizacja rodziców w zakresie zdrowego stylu życia i sposobów przeciwdziałania zagrożeniom. Edukacja rodziców poprzez referaty, ulotki. Angażowanie rodziców w codzienne życie szkoły ( imprezy okolicznościowe, wycieczki). Upowszechnianie wśród rodziców informacji o placówkach udzielających pomocy w trudnościach wychowawczych. Przeprowadzanie zajęć dla rodziców na temat rozwoju psychofizycznego dzieci i młodzieży. Wzmacnianie wzajemnych relacji nauczycieli i rodziców. Kontakty wychowawców i nauczycieli z rodzicami w przypadku nie przestrzegania przez uczniów regulaminu szkoły, zasad poprawnego zachowania oraz w celu poinformowania o wynikach w nauce. Upowszechnianie wiedzy wśród rodziców na temat zagrożeń związanych z wiekiem dojrzewania, uświadomienie rodzicom podatności dzieci na wszystkie wpływy otoczenia. Pedagog szkolny Wychowawcy Troska o estetykę i czystość w szkole i środowisku. Rozwijanie wrażliwości, wyobraźni i poczucia estetyki u uczniów. Wskazywanie negatywnych skutków działalności człowieka na środowisko naturalne. Prowadzenie ekologicznego stylu życia ( akcja sprzątania świata, Dzień Ziemi, działalność Ligi Ochrony Przyrody, Koła Młodych Przyrodników). Prowadzenie działań profilaktycznych w zakresie ochrony środowiska naturalnego, w tym ochrony przeciwpożarowej oraz udział w gminnej kampanii Nie wypalaj traw. Wychowawcy Nauczyciele przyrody. 7
Dbałość o porządek w klasach, otoczenie szkoły i swojego stanowiska pracy. Segregowanie śmieci. Oszczędzanie wody i energii elektrycznej. Tematy godzin wychowawczych w klasach IV- VI w ramach realizacji Szkolnego Programu Profilaktyki i Programu Wychowawczego Szkoły. 1.) Poprawa relacji interpersonalnych: Kto jest moim przyjacielem? Moja kultura osobista. Kultura mojego języka. Jak rozmawiać z innymi? Jak odnoszę się do Nauczycieli i pracowników szkoły? Jakie są moje kontakty z rówieśnikami? Moje miejsce w rodzinie. Poznajemy siebie nawzajem. Jakie są moje mocne i słabe strony? Czy jestem asertywny? 2.) Przeciwdziałanie agresji na terenie szkoły. Jak właściwie reagować na przejaw agresji i niewłaściwego zachowania w szkole? Prawa i obowiązki ucznia. Zasady oceniania zachowania. Kary i nagrody. Czy szanuję szkolne mienie? Jak radzić sobie z emocjami? Sport lekarstwo na przemoc i agresję. Jak spędzam swój wolny czas? Jestem człowiekiem znam swoje prawa. Do kogo mogę się zwrócić z prośbą o pomoc w rozwiązaniu moich problemów osobistych? Kto może pomóc mi w szkole? Z czym mogę zwrócić się do pedagoga szkolnego? Jak pomagać i jak się bronić? Jak dochodzi do przemocy? Co to jest złość? 3.) Promocja Zdrowia. Jak zdrowo się odżywiać? Higiena osobista i codzienna pielęgnacja ciała. Jestem odpowiedzialny za zdrowie swoje i innych. 8
Jak bezpiecznie organizować swój wolny czas? Sport to zdrowie. Zalety zdrowego wypoczynku. Jak się uczyć higiena pracy. Napoje energetyczne ich szkodliwy wpływ na zdrowie młodego człowieka. Higiena i dbałoś o środowisko w którym przemywamy. Pierwsza pomoc przedmedyczna. Macdonald s przyjaciel czy wróg? 4.) Profilaktyka uzależnień. Co to jest uzależnienie? Skutki zażywania środków uzależniających ( alkohol, papierosy,). Skutki zażywania środków uzależniających ( narkotyki, dopalacze). Mam swoje zdanie i potrafię go bronić. Co to jest hazard? Kto może mi pomóc w problemach z uzależnieniem? Sterydy ich szkodliwy wpływ na zdrowie i życie człowieka. Jak bezpiecznie korzystać z Internetu? Internet źródło wiedzy- Co z tego dobre jest dla mnie? Jak gry i programy komputerowe wpływają na zdrowie psychiczne człowieka? 5.) Profilaktyka opiekuńczo wychowawcza ucznia. Jakie są moje mocne i słabe strony? Sposoby efektywnej nauki? Jakie są moje zainteresowania? W jakich zajęciach dodatkowych chciałbym brać udział? Jak pokonywać trudności w nauce? Kto może mi pomóc w nauce? Moja rodzina prawa i obowiązki jej członków? Być twórczym 6.) Troska o estetykę i czystość w szkole. Udział w akcji Sprzątanie Świata. Dlaczego trzeba segregować śmieci? Jak mądrze korzystać z zasobów energii i wody? Jak wygląda moje stanowisko pracy w domu i w szkole? 9
Tematy do omówienia na zebraniach z rodzicami w ramach realizacji Szkolnego Programu Profilaktyki i Programu Wychowawczego Szkoły. Rozwój psychofizyczny dzieci i młodzieży. Prawa i obowiązki uczniów. Zasady oceniania zachowania i kryteria oceniania z poszczególnych przedmiotów. Tryb uzyskiwania oceny wyższej niż przewidywana. Placówki udzielające wsparcia rodzicom i uczniom. Zagrożenia związane z wiekiem dojrzewania. Podatność dzieci na wpływy otoczenia. Zagrożenia związane z korzystaniem przez dzieci z Internetu. Jak wspierać swoje dziecko? Napoje energetyczne ich wpływ na zdrowie i życie człowieka. Odżywianie współczesnych dzieci negatywny wpływ Fast foodów na zdrowie. Załącznik nr 1 Kodeks programu Szkoła bez przemocy ; Kodeks Szkoły bez przemocy Szkoła jest wspólnotą. Szkoła dąży do stworzenia wspólnoty wszystkich nauczycieli, uczniów, ich rodziców oraz pracowników niepedagogicznych szkoły, opartej o jasny i przejrzysty system norm. 2. Wszyscy się szanujemy. 10
Wspólnota szkolna buduje klimat bezpieczeństwa, szacunku, otwartego dialogu i porozumienia pomiędzy nauczycielami, pracownikami szkoły, uczniami i rodzicami. Wszyscy uczestnicy społeczności szkolnej szanują siebie nawzajem i nie zachowują się wobec siebie agresywnie. 3. Wspólnie działamy przeciw przemocy W szkole działa system przeciwdziałania przemocy, który jasno określa: obowiązujące normy, procedury działania i współpracy wszystkich zainteresowanych w zakresie rozwiązywania konfliktów oraz reagowania wobec przejawów agresji i przemocy. Jego zasady obowiązują wszystkich uczestników społeczności szkolnej: nauczycieli, uczniów, pracowników niepedagogicznych oraz wszystkie osoby znajdujące się na terenie szkoły. 4. Niczego nie ukrywamy. 11
Szkoła prowadzi regularną diagnozę problemu przemocy w szkole, a efekty działania systemu przeciwdziałania przemocy podlegają monitoringowi oraz ewaluacji. 5. Zawsze reagujemy. Szkoła reaguje na każdy przejaw agresji i przemocy oraz zapewnia długofalową, odpowiednią pomoc zarówno ofiarom, jak i sprawcom przemocy. 6. Nauczyciel nie jest sam. 12
Szkoła podejmuje działania, by nauczyciele mieli odpowiednią wiedzę i umiejętności z zakresu rozwiązywania konfliktów i radzenia sobie z przejawami agresji i przemocy. 7. Uczniowie wiedzą, jak działać. Szkoła organizuje uczniom regularne zajęcia profilaktyczne z zakresu umiejętności psychologicznych i społecznych, oraz radzenia sobie z agresją i przemocą. 8. Rodzice są z nami. 13
Aby przeciwdziałać przemocy szkoła współpracuje z rodzicami włączając ich do tworzenia systemu przeciwdziałania przemocy i obejmując działaniami edukacyjnymi. 9. Mamy sojuszników. Szkoła współpracuje ze środowiskiem pozaszkolnym przy podejmowaniu działań profilaktycznych i interwencyjnych dotyczących agresji i przemocy, gdy potrzeby 14
przekraczają możliwości lub kompetencje szkoły. 10. Nagradzamy dobre przykłady. Szkoła promuje wzorce zachowań oparte na poszanowaniu godności każdego człowieka. Załącznik nr 2 : Przykładowe scenariusze lekcji wychowawczych w ramach programu Szkoła bez przemocy Co to jest złość? Scenariusz lekcji do przeprowadzenia w klasach I - III. TEMAT: Co to jest złość? Cele: zrozumienie uczucia złości poznanie sposobów konstruktywnego radzenia sobie ze złością Do przeprowadzenia zajęć potrzebne będą Ci: duże arkusze szarego papieru (3-5 szt.), kolorowe mazaki lub kolorowa kreda, papier rysunkowy, kredki. Złość Powiedz dzieciom, że dziś będziecie rozmawiać o złości. Spytaj, czy znają takie uczucie. Poproś, aby kolejno w kręgu dokończyły następujące zdanie: "Złoszczę się, kiedy.". Podkreśl, że wszyscy ludzie przeżywają to uczucie i że dzisiaj dowiecie się więcej na jego temat. Gdzie mieszka złość? Odrysuj na dużym arkuszu papieru sylwetkę dziecka (mogą być dwie - chłopiec i dziewczynka). Proś dzieci po kolei (lub ochotników) o pokazanie, w jaki sposób się złoszczą (tupią, robią groźne miny itp.), a następnie każde dziecko zachęć do umiejscowienia swojej złości na odrysowanym konturze człowieka poprzez pokolorowanie miejsc, gdzie mieszka złość (np. "ja pokolorowałem oczy, bo jak jestem zły to patrzę złym wzrokiem, marszczę brwi", "a ja zęby, bo szczerzę zęby" itp.). Możesz te komentarze dzieci dopisywać obok odpowiednich części ciała. Być może będą się pojawiały różne sposoby okazywania złości(np. inne u chłopców, inne u dziewczynek) - zwróć na to uwagę. 15
Można na rysunku dodawać również strzałki: na zewnątrz (np. przy krzyku itp.) i do wewnątrz człowieka (obrażanie się, albo gdy ktoś nie odzywa się gdy się złości) - w ten sposób dzieci mogą uświadomić sobie, że złość może mieć różne kierunki. Można się do tego odwołać przy następnym ćwiczeniu. Jak można się złościć? Podziel duży arkusz papieru na dwie części. Zapytaj dzieci, jakie sposoby złoszczenia się krzywdzą innych ludzi i zapisz te sposoby na czerwono po jednej stronie arkusza. Możesz spytać, jak dzieci nazwałyby takie zachowania lub powiedzieć im, że nazywa się je agresją. Spytaj następnie, jak można się złościć, żeby nie krzywdzić innych i co można wtedy ze swoją złością zrobić. Sposoby podane przez dzieci zapisz zielonym kolorem po drugiej stronie arkusza (np. możemy biegać, śpiewać, komuś opowiedzieć o tym, co nas złości, narysować to itp.). Na zakończenie zaproponuj, aby każde dziecko narysowało najlepszy, jego zdaniem, sposób poradzenia sobie ze złością i wykonane rysunki powieście w klasie. Informacja dla nauczyciela Złość jest naturalnym uczuciem, które przeżywają wszyscy i na pojawienie się którego nie mamy wpływu. Dlatego złoszczenie się nie jest samo w sobie ani złe, ani dobre. Możemy mieć natomiast wpływ na to, co robimy, gdy czujemy złość. Sposoby wyrażania złości bywają różne i przynoszą różne konsekwencje. Niekonstruktywne sposoby wyrażania złości szkodzą albo nam samym (gdy tłumimy złość, obciążając nasz organizm i psychikę nie odreagowanym napięciem), albo innym ludziom (gdy w złości zachowujemy się wobec nich agresywnie). Konstruktywny sposób wyrażania złości pozwala ją otwarcie wyrazić lub odreagować, jednak w sposób, który nie robi przy tym nikomu krzywdy Autorzy scenariuszy: Hubert Czemierowski, psycholog Jak sobie radzić z przemocą i agresją? Scenariusz lekcji do przeprowadzenia w klasach I - III. TEMAT: Jak sobie radzić z agresją i przemocą? Cel: zwiększenie wrażliwości na krzywdę innych, wypracowanie skutecznych sposobów obrony oraz klasowych zasad i umów zapobiegających agresji i przemocy. Do przeprowadzenia zajęć potrzebne będą ci: duże arkusze szarego papieru ( 3-5 szt.), kolorowe mazaki, rysunki "Jak się obronić?" i "Jak obronić kogoś?" dla każdego dziecka lub jeden na grupę dzieci, "Rysunkowe umowy" dla każdego dziecka. Wstęp Powiedz, że będziecie dziś rozmawiać o sytuacjach, w których ktoś silniejszy robi krzywdę osobie słabszej lub grupa osób wyrządza krzywdę jednej osobie. Podaj przykłady takich sytuacji: za każdym razem, gdy Piotrek mówi coś głośno w klasie, dzieci się śmieją chłopcy chowają się przed Rafałem, żeby podczas przerwy nie wychodził z nimi na podwórko dziewczynki nie chcą się bawić z Weroniką, jeśli nie przyniesie im czegoś dobrego do jedzenia koledzy na każdej przerwie bawią się w popychanie Damiana 16
Po przedstawieniu każdej z sytuacji poproś dzieci o jej ocenę. Możesz zapytać, jak czuje się osoba krzywdzona i co sobie myśli. Spytaj też dzieci, jak nazwałyby każdą sytuację ("gdyby to był obrazek, to jaki miałby tytuł?"). Zapisz propozycje dzieci. W zależności od uznania możesz wprowadzić pojęcie "agresja" lub "przemoc". Zaproponuj też, aby dzieci podały też przykłady podobnych sytuacji z własnego doświadczenia. Rysunki komiksowe Rozdaj dzieciom rysunki. W zależności od wieku i możliwości dzieci może to być praca samodzielna lub w grupach (oba rysunki dostaje każde dziecko, lub otrzymuje je grupa). Zacznij od zapytania dzieci, co przedstawiają rysunki. Następnie poproś, aby w narysowanych "dymkach komiksowych" wpisały: co mówi ktoś, kto broni drugiej osoby co mówię ja, gdy sam się chcę obronić 17
W przypadku dzieci młodszych lub mających jeszcze kłopoty z pisaniem, możesz wpisywać sam, to co dzieci mówią. Przeczytajcie i omówcie wspólnie propozycje dzieci. Zwróć uwagę, czy nie znalazły się wśród nich wypowiedzi agresywne - jeśli tak, wyjaśnij, dlaczego agresja nie jest najlepszym sposobem na obronę przed agresją ( inni mogą się zemścić, możesz mieć potem problemy). Podane propozycje możesz zapisać na dwóch plakatach z tytułami: "Jak obronić kogoś? "Jak obronić siebie?" Quiz Powieś w widocznych miejscach w klasie trzy kartki z napisami: "Tak", "Nie" i "Nie wiem". Zadawaj dzieciom kolejno pytania quizu (możesz użyć wszystkich, lub tylko części z nich, w zależności od zainteresowania i aktywności dzieci) prosząc, aby odpowiadały na nie ustawiając się we właściwych miejscach. Zapytaj dzieci ze wszystkich grup, dlaczego tak właśnie uważają. Pozwól na dyskusję i ewentualną zmianę miejsca, gdyby ktoś zmienił zdanie. Czy to agresja, jeśli dwaj koledzy się biją? Czy powinno się śmiać, jeśli komuś coś się nie uda? Czy zawsze trzeba przeprosić, jeśli zrobię komuś krzywdę? Czy powinno się poprosić innych o pomoc, gdy ktoś mi dokucza? Czy wolno się bronić, gdy ktoś nas krzywdzi? Czy powinno się pomóc koledze, któremu inni dokuczają? Czy wolno się namawiać przeciwko innym dzieciom? Czy powiedzenie komuś, że koledzy mnie przezywają, to skarżenie? Czy wolno uderzyć kogoś we własnej obronie? Czy powinno się bawić z dziećmi, które stoją same na przerwie? Nasze zasady przeciw agresji i przemocy 18
Poproś, aby korzystając z udzielanych podczas quizu odpowiedzi spróbowali wspólnie sformułować zasady i umowy, które mogą zapobiec agresji i przemocy w ich klasie. Zapisz te umowy na dużym arkuszu papieru. Zaproponuj, aby dzieci je podpisały (ty również to zrób) i powieś w widocznym miejscu w klasie. Zagadki Na zakończenie rozdaj dzieciom "Rysunkowe umowy" i powiedz: "Ktoś prowadził podobne zajęcia dla młodszych dzieci, które jeszcze nie umieją czytać, nie zapisał więc tych zasad, tak jak ja dzisiaj dla was, tylko je narysował. Zapomniał je potem niestety podpisać i nie wiemy, na co dzieci się umówiły. Spróbujmy pomóc dzieciom zgadnąć, jakie to są zasady i umowy". "Rysunkowe umowy" dzieci zabierają ze sobą do domu. Informacja dla nauczyciela Rysunkowe umowy: 1. Pomagamy dzieciom, którym ktoś dokucza 2. Prosimy o pomoc dorosłych, gdy ktoś nam robi krzywdę 3. Nie bijemy i nie przezywamy innych dzieci 19
4. Nie skarżymy, jeśli komuś nie dzieje się krzywda 5. Staramy się na siebie nie krzyczeć i rozumiemy innych 20
Autorzy scenariuszy: Hubert Czemierowski, psycholog Jak dochodzi do przemocy? Scenariusz lekcji do przeprowadzenia w klasach IV-VI. TEMAT: Jak dochodzi do przemocy? Cel: - wzrost świadomości sytuacji psychologicznej ofiary przemocy - zwiększenie wrażliwości na sytuacje, w których potrzebna jest interwencja Do przeprowadzenia zajęć potrzebne będą ci: duże arkusze szarego papieru ( 3-5 szt.), kolorowe mazaki. Podziel uczniów na 4-5 osobowe grupy. Czytaj kolejno głośno poszczególne części opowiadania. Po odczytaniu każdej części rozdaj jej tekst wszystkim grupom, wraz z umieszczonymi pod nim pytaniami i poproś, aby uczniowie w grupach na nie odpowiedzieli. Po zaprezentowaniu przez grupy odpowiedzi zapisuj na tablicy lub dużym arkuszu papieru najważniejsze ustalenia (np. uczucia Kasi, możliwości pomocy itp.). 1. W połowie roku szkolnego do klasy VB przyszła nowa uczennica. Kasia nie znała w klasie nikogo i była trochę onieśmielona nową sytuacją. Dlatego, kiedy na przerwie jeden z chłopców zawołał pod jej adresem: "ale grubas", udała, że tego nie słyszy. A poza tym rzeczywiście ważyła nieco za dużo. Inni koledzy i koleżanki usłyszeli to jednak i zaczęli się śmiać. Jak poczuła się Kasia? Dlaczego kolega zaczął ją przezywać? 21
Co Kasia mogła zrobić w tej sytuacji, aby poczuć się lepiej? Co może dalej się wydarzyć? Czy ktoś mógłby jej pomóc, kto i w jaki sposób? 2. Przezwisko bardzo szybko przylgnęło do Kasi. Po kilku dniach już większość osób tak się do niej zwracała. A kiedy jeszcze kilku chłopców dowiedziało się, że Kasia słabiej radzi sobie z wieloma ćwiczeniami na w-f, zaczęto jej dokuczać jeszcze bardziej. Kasia próbowała nie zwracać na to uwagi, usiłowała też jakoś się zaprzyjaźnić z kolegami i koleżankami z klasy, ale to nie pomagało. Jak czuła się Kasia? Dlaczego dokuczanie dalej trwało? Co Kasia mogła zrobić w tej sytuacji, aby poczuć się lepiej? Co może dalej się wydarzyć? Czy ktoś mógłby jej pomóc, kto i w jaki sposób? 3. Po kilku miesiącach Kasia stała się "kozłem ofiarnym" klasy. Wprawdzie nie wszystkim podobało się to, w jaki sposób jest traktowana, jednak nikt nie stanął otwarcie w jej obronie. Kasia coraz mniej chętnie szła teraz do szkoły; często bolała ją głowa albo brzuch, opuściła się także w nauce. Jak czuła się Kasia? Dlaczego nikt jej nie pomógł? Co Kasia mogła zrobić w tej sytuacji, aby poczuć się lepiej? Co może się dalej wydarzyć? Co można zrobić w takiej sytuacji? Podczas omawiania zwracaj uwagę na odczucia bohaterki opowiadania i możliwe sposoby pomocy lub poradzenia sobie z tą sytuacją. Po zakończeniu pracy w grupach zapytaj uczniów, jak nazwaliby opisaną sytuację i zachowanie kolegów i koleżanek Kasi. Jeśli uczniowie będą mówili, że jest to wyśmiewanie, dokuczanie lub prześladowanie dodaj, że są to formy agresji i przemocy, z którą w tej sytuacji mamy właśnie do czynienia, ponieważ agresorzy mają przewagę nad ofiarą. Na podsumowanie poproś uczniów o dokończenie w kręgu dwóch niedokończonych zdań: "Ludzie dokuczają innym, ponieważ." "Gdy widzę, że komuś się dokucza, to mogę." Zasady przeciw przemocy Zaproponuj, aby uczniowie spróbowali wspólnie utworzyć klasowy kodeks umów i zasad, które mogłyby w ich klasie zapobiegać przemocy. Zróbcie to metodą "kuli śniegowej" - niech na początku każdy sam napisze na kartce trzy zasady, które chciałby zaproponować. Następnie poproś uczniów o dobranie się w pary i zebranie w parach ustalonych zasad, potem pary łącza się w czwórki, czwórki w ósemki i wreszcie następuje ustalenie wspólnych zasad i umów klasowych. Przykładowe zasady mogą być następujące: Mówimy do siebie po imieniu Zgłaszamy wychowawcy, gdy komuś dzieje się krzywda Nie bierzemy bez pozwolenia cudzych rzeczy Nie wyśmiewamy się z innych Pomagamy sobie w nauce i w problemach osobistych Pomagamy osobom, którym ktoś dokucza 22
Pozwól jednak, aby uczniowie sami je zaproponowali i sformułowali, zadbaj jedynie o to, aby nie było wśród nich ustaleń, które prowadza do agresji. Na zakończenie wymyślcie wspólnie sposób zaprezentowania tych zasad w klasie i wprowadzenia ich w życie - niech odbędzie się to w możliwie uroczysty sposób. Informacja dla nauczyciela Prześladowanie i dokuczanie może dotyczyć każdego, niezależnie od jego wyglądu, umiejętności, zdolności czy sprawności fizycznej. Niektóre osoby mogą wyglądać lub zachowywać się tak, że inni częściej im dokuczają, jednak to nie one są za to odpowiedzialne. Konsekwencje przemocy ponoszą wszyscy uczestnicy takich sytuacji. Ofiary przeżywają trudne emocje - poczucie poniżenia i upokorzenia, wstyd, lęk, rozpacz i smutek. Długofalowe skutki dla ofiar to obniżona samoocena i problemy społeczne - trudności w nawiązywaniu kontaktów, skłonność do izolacji. Dla sprawców przemocy konsekwencją jest utrwalanie się sposobu agresywnych zachowań, obniżanie się poczucia odpowiedzialności za własne działania, skłonność do zachowań aspołecznych, łatwe wchodzenie w konflikty z prawem. Świadkowie przemocy, którzy nie potrafili się jej skutecznie przeciwstawić, często latami przechowują poczucie winy, niezadowolenie i pretensje do siebie, uczą się też bierności, bezradności i nie reagowania w trudnych sytuacjach. Autorzy scenariuszy: Hubert Czemierowski, psycholog Jak pomagać i jak się bronić? Scenariusz lekcji do przeprowadzenia w klasach IV-VI. TEMAT: Jak pomagać i jak się bronić? Cel: - nauczenie się praktycznych umiejętności pomagania innym w sytuacji agresji i przemocy - nauczenie się skutecznej obrony przed agresją i przemocą Do przeprowadzenia zajęć potrzebne będą ci: 2 duże arkusze szarego papieru, kolorowe mazaki. Jak reagować w czyjejś obronie? Podziel klasę na 5 grup. Każdej z nich daj opis jednej z poniższych sytuacji. Poproś, aby każda grupa przygotowała, a następnie kolejno zagrała scenki, w których przedstawią skuteczne sposoby pomagania osobom, które są ofiarami agresji lub przemocy. Podkreśl, że proponowane przez nich sposoby reagowania nie powinny być agresywne. Bezpośrednio po prezentacji każdej ze scenek omówcie ją wspólnie, zapisując jednocześnie skuteczne sposoby pomagania (ZOBACZ: Zasady przygotowania i omawiania scenek). Sytuacje: Widzisz, jak twoi koledzy wymuszają drobne kwoty pieniędzy od młodszych dzieci przy sklepiku szkolnym. Koleżanki obgadują przy tobie nieobecnego kolegę. Widzisz, jak koledzy zabierają z plecaka innego chłopca zeszyt i chowają go. Grupa osób wyśmiewa się na lekcji w-f z koleżanki, która biega najwolniej z całej klasy. Na boisku koledzy zabierają jednemu z chłopców czapkę i bawią się, rzucając nią do siebie. Korzystając z zapisanych skutecznych sposobów zachowania w odegranych scenkach, sformułujcie wspólnie zasady pomagania (obrony) innych w sytuacji agresji i przemocy np.: 23
- zawołać kogoś na pomoc - powiedzieć, że mi się to nie podoba - odwrócić uwagę - rozśmieszyć Zapiszcie je na dużym arkuszu papieru i powieście w klasie. Uwaga: przy omawianiu scenek zwróć uwagę, czy proponowane przez uczniów skuteczne sposoby reagowania nie były jednocześnie zachowaniami agresywnymi. Gdyby tak się stało, wyjaśnij, że reagowanie agresją na agresję wzmaga ją tylko i nie stanowi sposobu rozwiązywania podobnych sytuacji. Takie sposoby nie powinny znaleźć się na powyższej liście. Jak się bronić? Podziel klasę ponownie na grupy. Powiedz, że w podobny, jak poprzednio, sposób zajmiecie się sytuacjami, w których nam ktoś dokucza lub nas atakuje. Niech grupy przygotują i odegrają scenki, które również omówcie bezpośrednio po zagraniu, zapisując najważniejsze wnioski. Sytuacje Grupa osób wyśmiewa się z twojego ubrania. Koleżanki mówią do ciebie coś obraźliwego i nieprzyjemnego. Koledzy grożą ci, że się na tobie zemszczą, jeśli nie pójdziesz z nimi na wagary. Na korytarzu w czasie przerwy podchodzi do ciebie dwóch starszych chłopców i jeden z nich cię kopie. W szatni przed lekcjami dwie osoby zrzucają umyślnie na podłogę twoją kurtkę. Korzystając z zapisanych skutecznych sposobów zachowania w odegranych scenkach, sformułujcie wspólnie zasady zachowania się wobec sprawców agresji i przemocy np.: wyprostuj się patrz w oczy próbuj ignorować zaczepki powtarzaj w myślach jakieś uspokajające zdanie np. "nic mnie to nie obchodzi" odejdź tak szybko, jak to jest możliwe powiedz, że nie odpowiada ci to, co robią na zaczepki i przezwiska odpowiadaj wymijająco np. "to możliwe", "masz prawo tak myśleć" jeśli ci grożą, lub namawiają do czegoś złego, stosuj metodę "zdartej płyty", powtarzając stale to samo zdanie np. "nie, nie zrobię tego" jeśli możesz, proś kogoś o pomoc lub wsparcie Zapiszcie je na dużym arkuszu papieru i powieście w klasie. Na zakończenie porozmawiaj z uczniami na temat tego, w jakich sytuacjach lepiej jest się bronić, a w jakich uciec. Niech podadzą przykłady takich sytuacji. Zasady przygotowania i omawiania scenek są następujące: Uczniowie sami przygotowują scenkę, sami również wybierają role, jakie w niej zagrają (warto jednak zadbać o to, aby w tym przypadku roli ofiary dokuczania nie odgrywała osoba, która w rzeczywistości często bywa w takich sytuacjach. Nauczyciel w miarę potrzeby pomaga im w tym, nie sugerując jednak rozwiązań i sposobu gry. Po zagraniu scenki następuje jej omówienie; zaczyna się ono od rozmowy z "aktorami", w której pytamy ich: jak czuli się jako ta osoba, która grali (pomaga to uświadomić sobie emocje występujących w scence postaci), co było dla nich trudne, czy są zadowoleni z zaproponowanego rozwiązania. Na zakończenie swoimi refleksjami dzielą się widzowie: jakie uczucia wzbudziła w nich przedstawiona sytuacja, co sadzą o zaproponowanym sposobie rozwiązania problemu. 24
Podsumowanie scenki polega na wyciągnięciu z niej najważniejszych wniosków i ewentualnym ich zapisaniu. Autorzy scenariuszy: Ewa Czemierowska, psycholog Złość, agresja, przemoc TEMAT: Złość, agresja, przemoc Cel: uświadomienie sobie różnic między złością, agresją i przemocą poznanie form przemocy szkolnej oraz skutków dla jej ofiar Do przeprowadzenia zajęć potrzebne będą ci: duże arkusze szarego papieru ( 3-5 szt.), kolorowe mazaki, małe przylepne karteczki, arkusze "Złość, agresja, czy przemoc?" dla każdego ucznia Co to jest złość, agresja i przemoc? Powiedz, że na dzisiejszych zajęciach będziecie zajmować się różnymi formami przemocy w szkole. Rozpocznij od stwierdzenia, że istnieją różne tego typu zjawiska, które może być trudno od siebie odróżnić. Te zjawiska to: złość, agresja i przemoc. To ćwiczenie ma pomóc je lepiej rozpoznawać. Rozdaj uczniomarkusze "Złość, agresja, czy przemoc?" i poproś o ich indywidualne wypełnienie. Zaproponuj im następnie dobranie się w grupy, omówienie i porównanie udzielonych odpowiedzi oraz sformułowanie przez każdą grupę definicji złości, agresji i przemocy. Po zaprezentowaniu przez grupy wyników swojej pracy możecie zapisać w widocznym miejscu wszystkie lub wybrane definicje. Arkusz "Złość, agresja, czy przemoc?" Wypełnij arkusz, zaznaczając obok każdego zachowania czy jest to złość, agresja, czy też przemoc. Cała klasa wyśmiewa się z Basi. Dwaj koledzy z tej samej klasy biją się na przerwie. Dziecko krzyczy i tupie nogami, gdy mama nie chce mu kupić zabawki. Starsi chłopcy sprzedający w szkolnym sklepiku wydają maluchom za mało reszty. Grupa osób wysyła Renacie niemiłe sms-y. Krzysiek umyślnie zniszczył plecak kolegi. Koledzy nie pozwalają Jarkowi wieszać kurtki w szatni, mówiąc że ona śmierdzi. Hania była tak zdenerwowana, że kilka razy 25
uderzyła ręką w stół. Koleżanki od dawna ignorują Martę, udając że nie słyszą, co do nich mówi. Marcin pokazał koledze obraźliwy gest. Bożena dostała jedynkę i ze złości rozbolał ją brzuch. Rafał zrobił koledze zdjęcie, gdy ten przebierał się na w-f i umieścił je w Internecie. Ala w złości obraziła koleżankę, mówiąc niemiłe rzeczy o jej rodzicach. Informacja dla nauczyciela Złość to emocja (uczucie). Jest związana z mobilizacją energii i pojawia się zazwyczaj w sytuacjach, w których napotykamy na przeszkodę (szeroko rozumianą) w osiągnięciu ważnego dla nas celu. Przeżywają ją wszyscy i nie mamy wpływu na jej pojawienie się. Dlatego złoszczenie się nie jest samo w sobie ani złe, ani dobre. Możemy mieć natomiast wpływ na to, co robimy, gdy czujemy złość. Agresję definiuje się najczęściej jako świadome, zamierzone działanie, mające na celu wyrządzenie komuś szeroko rozumianej szkody - fizycznej, psychicznej lub materialnej. Jej charakterystyczną cechą jest używanie przez kogoś siły fizycznej lub psychicznej wobec osoby o zbliżonych możliwościach, mającej zdolność skutecznej obrony. Agresja jest często, lecz nie zawsze, sposobem wyrażania złości. W szczególnych warunkach agresja może przeradzać się w przemoc. Przemoc to wykorzystanie swojej przewagi nad drugim człowiekiem ( fizycznej, emocjonalnej, społecznej, duchowej). Mamy z nią do czynienia wówczas, gdy osoba słabsza (ofiara) poddana jest przez dłuższy czas negatywnym działaniom osoby lub grupy osób silniejszych (sprawcy przemocy). Formy przemocy Poproś uczniów o wypisanie na małych karteczkach rożnych form przemocy, z jakimi spotykają się w szkole (jeden rodzaj na jednej kartce). Zbierzcie karteczki i uporządkujcie je wspólnie (np. metodą "słoneczka"). Zróbcie listę zatytułowaną "Formy przemocy w naszej szkole", na pierwszych miejscach której znajdą się te zachowania, które podało najwięcej osób i stanowiące wobec tego największy problem. Możesz zapytać uczniów, jak ich zdaniem dochodzi do takich sytuacji? Jakie są (mogą być) konsekwencje takiego wydarzenia dla wszystkich jego uczestników (ofiary, sprawcy, świadków)? Informacja dla nauczyciela Formy przemocy szkolnej to: Bezpośrednia przemoc fizyczna - bicie, kopanie, plucie popychanie, szarpanie, wymuszanie pieniędzy, zabieranie przedmiotów, niszczenie własności, przezywanie, wyśmiewanie Bezpośrednia przemoc słowna i niewerbalna - dokuczanie, przezywanie, wyśmiewanie, wyszydzanie, obrażanie, ośmieszanie, grożenie, rozpowszechnianie plotek i oszczerstw (również poprzez sms-y i Internet), pokazywanie nieprzyzwoitych gestów Pośrednie formy przemocy - namawianie innych do ataków fizycznych lub słownych, naznaczanie, wykluczanie i izolowanie z grupy Co pomaga, a co przeszkadza przemocy w naszej szkole? Zaproponuj, aby uczniowie podzielili się na dwie grupy. Jedna z nich spróbuje odpowiedzieć na pytanie: Co w naszej szkole pomaga przemocy? (np. brak reakcji, bierna postawa świadków, brak nauczycieli na dyżurach, ignorowanie informacji o negatywnych zachowaniach), druga natomiast na pytanie: Co w naszej szkole 26
przeszkadza przemocy? (np. życzliwy stosunek nauczycieli do uczniów, skrzynka informacji o agresji i przemocy, zajęcia profilaktyczne dla uczniów). Obie grupy zapisują swoje ustalenia na dużych arkuszach papieru. Zakończcie zajęcia rozwieszeniem powstałych plakatów i prezentacją pracy grup Na podsumowanie zapytaj, jakie wnioski mają z tej pracy uczniowie. Informacja dla nauczyciela Można wymienić następujące grupy czynników ryzyka eskalacji przemocy w szkole: 1. Niewłaściwy system norm m.in.: - sprzeczność koncepcji wychowania i postępowania - normy preferujące użycie siły - nieprzestrzeganie norm przez osoby znaczące 2. Brak reakcji na zachowania agresywne m. n.: - brak reakcji na drobne wykroczenia typu wagary, spóźnienia, graffiti - brak reakcji ze strony nauczycieli na zachowania agresywne uczniów, bagatelizowanie ich - konflikty długo pozostają nierozwiązane, brak skutecznej mediacji - bierność świadków 3. Czynniki związane z organizacją nauczania m. in.: - nuda, brak zagospodarowania czasu - ograniczenie przestrzeni, zagęszczenie, hałas - brak możliwości relaksu i odprężenia (dla uczniów i nauczycieli) - mała ilość zajęć pozalekcyjnych zajęć pozalekcyjnych. 4. Czynniki związane z relacjami uczeń - nauczyciel - rodzic m. in.: - brak autentycznego kontaktu i dialogu miedzy uczniami, nauczycielami i rodzicami - wysoki poziom frustracji wśród nauczycieli Ułożenie (na stole, na podłodze) lub przyklejenie na dużym arkuszu odpowiedzi w formie promieni słonecznych, biegnących od centralnego miejsca, które stanowi koło z napisem np. "Formy przemocy". Promienie dłuższe oznaczają, że większa liczba osób podała daną odpowiedź, krótsze - liczba mniejsza lub pojedyncza osoba. Autorzy scenariuszy: Ewa Czemierowska, psycholog 27