Szkolne programy zapobiegania przemocy 1. D. Olweus - program zaradczy przeciw przemocy w szkole. poziomach: Autor proponuje podejmowanie działań przeciwko przemocy w szkole na trzech 1. Środki zaradcze na poziomie szkoły ankieta wśród uczniów, szkolny dzień przeciw przemocy, zwiększenie kontroli w czasie przerw, ciekawe zajęcia pozalekcyjne, telefon kontaktowy w sprawach przemocy, ogólnoszkolne zebrania rodziców, doskonalenie zawodowe nauczycieli, współpraca szkoła-dom. 2. Środki zaradcze na poziomie klasy zasady klasowe zapobiegające przemocy, lekcja wychowawcza, nauka przez współpracę, dająca możliwość bliższego poznania się (realizacja zadań w grupach), zajęcia integrujące klasę, zebrania z rodzicami rozmowy indywidualne. 3. Środki zaradcze na poziomie jednostki rozmowy ze sprawcami i ofiarami przemocy, pomaganie agresorom i ofiarom w radzeniu sobie z problemem, rozmowy z rodzicami, których dotyczy problem, angażowanie uczniów neutralnych, wsparcie ze strony szkoły dla rodziców,
fachowa pomoc psychologa lub pedagoga szkolnego, zmiana klasy. 1 Wszystkie z tych poziomów są bardzo ważne. W pracy pedagogicznej nie można pominąć żadnego z nich. Aby potwierdzić skuteczność swego programu zaradczego, Olweus przytacza wyniki badań, z których wynika, że w ciągu dwóch lat realizacji programu w 42 szkołach w Beren (Norwegia), liczba przypadków mobbingu zmalała w badanych szkołach o co najmniej 50 procent. Zmniejszyła się częstość innych problemowych zachowań, takich jak kradzieże, chuligaństwo, wagary. Zaobserwowano poprawę klimatu panującego w szkole, wzrost porządku i dyscypliny, lepszy stosunek uczniów do kolegów i szkoły. 2 2. Program wychowawczo - profilaktyczny Spójrz inaczej Założenia D. Olweusa bliskie są współczesnym działaniom szkolnym przeciwko przemocy. Jakub Kołodziejczyk w swej książce pt. Agresja i przemoc w szkole prezentuje podobny program przeciwdziałania agresji i przemocy. Według niego powinien on zawierać kilka elementów: Podnoszenie świadomości zjawiska agresji i przemocy (wśród nauczycieli, uczniów rodziców) Mierzenie poziomu przemocy w szkole i w klasie (badania kwestionariuszowe, wywiady) Budowanie planu Interwencje w sytuacji przemocy Ewaluacja Autor proponuje m.in. organizację dnia przeciw przemocy w szkole. Opisuje sposób interwencji w sytuacji gorącej agresji, indywidualne rozmowy z agresorem oraz ofiarą, metody pracy w sytuacji grupowej przemocy, zawieranie kontraktów. 3 Koncepcja przeciwdziałania agresji i przemocy w szkole opisana przez J. Kołodziejczyka została wprowadzona do realizacji dzięki programowi wychowawczo - profilaktycznemu Spójrz inaczej. 1 D. Olweus, Mobbing-fala przemocy w szkole. Jak ją powstrzymać?, Warszawa 2007,s.79-80 2 D. Olweus, op.cit., s. 125 3 J. Kołodziejczyk, Agresja i przemoc w szkole. Konstruowanie programu przeciwdziałania agresji i przemocy w szkole, Kraków 2004
Jest to autorski program zajęć wychowawczo-profilaktycznych dla uczniów wszystkich klas szkoły podstawowej i gimnazjum, opracowany przez A. Kołodziejczyka, E.Czemierowską i T. Kołodziejczyka. Został pozytywnie zaopiniowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz Polskie Towarzystwo Psychologiczne. Od ponad 15 lat jest wprowadzany w wielu szkołach podstawowych, gimnazjach i świetlicach socjoterapeutycznych w Polsce. Praca terapeutyczna z dziećmi mającymi trudności w nauce, konflikty z kolegami, problemy rodzinne, czy też problemy uzależnień wykazała, iż cechuje je obniżone poczucie własnej wartości, trudności ze zrozumieniem siebie i swoich emocji, wyrażaniem uczuć, potrzeb oraz niepowodzenia w konstruktywnym radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami. Założenia programu Spójrz inaczej koncentrują się zatem na wyrównywaniu deficytów w wyżej wymienionych obszarach i w ten sposób zapobiegają uzależnieniom i innym problemom społecznym. Program ten stanowi profilaktykę dotyczącą całego procesu powstawania negatywnych zachowań u dzieci i młodzieży. Treści programu Spójrz inaczej w poszczególnych klasach są realizowane metodami i technikami odpowiednimi do wieku uczniów; rozkład treści również bierze pod uwagę cele rozwojowe właściwe dla danego etapu nauczania i wychowania. 4 Celem zajęć jest nauczenie dzieci i młodzieży rozumienia siebie i innych, rozpoznawania i zaspokajania własnych potrzeb, wyrażania emocji w konstruktywny sposób, lepszego radzenia sobie z różnymi problemami, umiejętności dobrego współżycia z innymi i znajdowania w sobie oparcia w trudnych sytuacjach, nie zaś w przyszłości w środkach uzależniających. Prowadzący zajęcia nie tylko zachęca do tego, aby uczniowie nazywali uczucia, ale pomaga im zrozumieć przyczyny powstałych emocji w zaistniałej sytuacji oraz znaleźć sposoby radzenia sobie w podobnych doświadczeniach. Cenne jest również uświadamianie sobie uczuć reszty uczestników spotkania, uwrażliwianie na potrzeby innych. W sytuacjach konfliktowych dzieci uczą się stosowania komunikatu Ja. Komunikat ten to informacja o uczuciach, jakie budzi w nas dane zachowanie (sytuacja), o przyczynach wywołanych uczuć oraz oczekiwaniach wobec drugiej osoby. Pełny komunikat Ja zawiera: 4 Strona internetowa Stowarzyszenia Psychoprofilaktyki "Spójrz Inaczej" w Starachowicach, www.spojrzinaczej.pl
Informację o uczuciach, jakie wywołuje dana sytuacja (zachowanie): Czuję Wskazanie, jakie zachowanie lub sytuacja jest problemem: Kiedy Informację o tym, dlaczego stanowi to dla mnie problem: Ponieważ Informację o tym, czego oczekujemy od drugiej osoby (nie zawsze konieczne): I chciałabym Komunikaty te minimalizują u drugiej osoby lęk, złość, poczucie winy i pozwalają na rozwiązanie konfliktu oraz porozumienie. 5 Program Spójrz inaczej obejmuje pięć działów tematycznych: 1. Przeżywanie i wyrażanie uczuć i emocji 2. Funkcjonowanie w grupie 3. Budowanie poczucia własnej wartości 4. Rozwiązywanie problemów i konfliktów 5. Troskę o zdrowie i problemy uzależnień Badania nad skutecznością programu Spójrz inaczej pokazują znaczne zwiększenie świadomości uczestników dotyczące zasad zdrowego życia, zwiększenie spójności klasy, polepszenie relacji między wychowawcą a uczniami. W szkołach, które swój program wychowawczo-profilaktyczny oparły na programie Spójrz inaczej i systematycznie prowadzą zajęcia z uczniami, dochodzi do zmniejszenia liczby zachowań agresywnych o około 50 %. 6 Przeszkolona kadra pedagogiczna wychowawcy- realizują zamierzenia programu przy współpracy dyrektora i pedagoga szkolnego. W kwestii przemocy w szkole, poza typowym cyklem publikacji Spójrz inaczej, pomocną jest książka pt. Spójrz inaczej na agresję, zawierająca edukacyjny program zajęć profilaktyki agresji, uzupełniający projekt Spójrz inaczej. 5 A. Kołodziejczyk, E. Czemierowska, T. Kołodziejczyk, Spójrz inaczej. Program zajęć wychowawczo profilaktycznych dla klas 7-8 szkół podstawowych, Starachowice 2000 6 Strona internetowa Stowarzyszenia Psychoprofilaktyki "Spójrz inaczej" w Starachowicach, www.spojrzinaczej.pl
Jest on poświęcony przyczynom, mechanizmom, skutkom i sposobom przeciwdziałania przemocy i agresji. Szkolenia Spójrz inaczej na agresję przygotowywały nauczycieli do pracy zarówno z ofiarą przemocy jak i sprawcą. Poza podstawową wiedzą na temat agresji, uczyły również: zasad reagowania w sytuacjach gorącej przemocy oraz postępowania z uczniem po jej ustąpieniu, sposobów przeprowadzania trudnych rozmów z dzieckiem skrzywdzonym, metod pracy w sytuacji przemocy używanej przez grupę uczniów. Jedną z nich jest Metoda wspólnej sprawy". Metoda wspólnej sprawy. Jej celem jest ustanowienie podstawowych reguł funkcjonowania uczniów w szkole, które pozwoli im na wspólne koegzystowanie bez używania przemocy. Tu wymagana jest od uczniów umiejętność poszukiwania rozwiązań zaistniałej sytuacji i realizowania uzgodnionych postanowień. 7 Nauczyciel w kontakcie z uczniami stosuje specjalnie opracowane skrypty rozmów ze sprawcami i ofiarami przemocy - załącznik nr 1, które pomagają kierować zmianą w zachowaniu młodzieży. Zastosowanie tej metody zaczyna się od stwierdzenia faktu, że jakiemuś uczniowi w szkole dzieje się źle, że czuje się nieszczęśliwy z powodu stosowania wobec niego przemocy. Opisane działania są rozłożone w czasie i przebiegają na trzech poziomach: Poziom I: indywidualne rozmowy z każdym zaangażowanym w sytuację uczniem (około 7-10 minut na każde dziecko). Poziom II: powtórna rozmowa z każdym uczniem (około 3 minut na każde dziecko). Poziom III: spotkanie grupowe (około 30 minut). Okres, jaki upływa pomiędzy spotkaniami na poszczególnych poziomach, to jeden tydzień 8. Dzięki zajęciom na temat profilaktyki agresji zaproponowanym w omawianej wcześniej publikacji, uczniowie uświadamiają sobie m.in. różne przyczyny agresji oraz poszukują sposobów zapobiegania tym zachowaniom. 7 J. Kołodziejczyk, Agresja i przemoc w szkole. Konstruowanie programu przeciwdziałania agresji i przemocy w szkole, Kraków 2004 8 Ibidem, s. 50
Wierzę, że program wychowawczo-profilaktyczny Spójrz inaczej zmienia wiele w świadomości uczniów w kwestii rozumienia samego siebie, umiejętności współżycia z innymi, znajdowania oparcia w trudnych sytuacjach, również w samym sobie. Innym bardzo istotnym działaniem na rzecz ofiar przemocy jest trening asertywnościinaczej: grupa wsparcia. Grupy wsparcia. Są one przeznaczona dla uczniów, którzy stali się ofiarami agresji i przemocy szkolnej. Uczestnikami spotkań grupy wsparcia poza ofiarami mogą być też inne dzieci w podobnym wieku, nieśmiałe, wycofujące się z kontaktów z rówieśnikami. Najważniejszymi celami pracy tej grupy jest rozwijanie umiejętności nawiązywania przyjaźni, ćwiczenie umiejętności asertywnego zachowania w kontaktach z innymi ludźmi (umiejętności odmawiania, prezentowania własnego zdania), unikanie sytuacji niebezpiecznych, tworzenie sytuacji, w których dzieci te mogłyby odnieść sukces, budując poczucie pewności działania i wiary we własne siły. 9 Wierzę, że wszelkie działania przeciwdziałające agresji w szkole dają pozytywne efekty. 9 Ibidem, s.88
Załącznik nr 1. Skrypty do rozmów z uczniami 10 Źródło: J. Kołodziejczyk, Agresja i przemoc w szkole. Konstruowanie programu przeciwdziałania agresji i przemocy w szkole, Kraków 2004 SKRYPT DO ROZMOWY Z UCZNIAMI STOSUJĄCYMI PRZEMOC Czekasz na pierwszego ucznia (prowodyra). Bądź zrelaksowany. Kiedy uczeń wejdzie, poproś go, żeby usiadł. Popatrz na niego, potem poczekaj, aż on spojrzy na ciebie. Wystarczy zerknięcie. Wtedy zacznij. Podstawowe linijki skryptu to: 1. Słyszałem, że byłeś niemiły dla X. Opowiedz mi o tym. (Jeżeli dziecko zaprzeczy: Tak, ale coś niemiłego przydarzyło się X. Opowiedz mi o tym. ) Wskazówki: Słuchaj tego, co ci opowiada uczeń - nie przerywaj. Nie przejmuj się długimi przerwami ciszy - daj uczniowi czas na pomyślenie. Nie oskarżaj ani nie obwiniaj. Staraj się unikać zadawania dodatkowych pytań. Zaakceptuj, jeżeli uczeń będzie uważał swoje zachowanie wobec tego innego ucznia za usprawiedliwione - może czuć do niego złość Pracuj w kierunku zrozumienia, że X-owi dzieje się źle (ktokolwiek jest temu winny). 2. Wygląda więc na to, że X-owi dzieje się w szkole źle. 3. Rozumiem. Zastanawiam się, co mógłbyś zrobić, żeby pomóc X-owi w tej sytuacji. Wskazówki: Zobacz, jakie rozwiązanie może uczeń wymyślić Zachęcaj. Kiedy pojawi się coś praktycznego i odpowiedniego, powiedz: 4. Doskonale. Wypróbuj to przez tydzień, potem spotkamy się i zobaczymy, jak ci idzie. Do widzenia. 10 J. Kołodziejczyk, Agresja i przemoc w szkole. Konstruowanie programu przeciwdziałania agresji i przemocy w szkole, Kraków 2004
SKRYPTY DO ROZMOWY Z OFIARĄ PRZEMOCY 11 1. Dzień dobry, Y. Usiądź. Chcę z tobą porozmawiać, bo słyszałam, że przydarzyły ci się jakieś niemiłe rzeczy. 2. Wygląda na to, że masz już tego dosyć. 3. Czy uważasz, że jest coś, co mogłoby poprawić sytuację? 4. Dobrze. Spróbujesz tego przez następny tydzień, a potem porozmawiamy i zobaczymy, jak się sprawy mają. W porządku? To do zobaczenia. SKRYPT DO ROZMOWY Z UCZNIEM, KTÓRY PROWOKUJE Jeżeli uczeń prowokuje do zachowań agresywnych, powinieneś także spróbować pomóc mu zdać sobie sprawę, że jego własne zachowania przyczyniaj się do tej sytuacji i także on musi się zmienić. Skrypt ten zawiera następujące pytania: 1. Dzień dobry, Y. Usiądź. Chcę z tobą porozmawiać, bo słyszałam, że przydarzyły ci się jakieś niemiłe rzeczy. 2. Wygląda na to, że masz już tego dosyć. 3. Opowiedz mi więcej o tym, co się dzieje. Jak to wszystko się zaczęło? 4. Czy możesz wymyślić coś, co poprawiłoby sytuację? 5. Dobrze. Spróbujesz tak robić tydzień, a potem znowu porozmawiamy i zobaczymy, jak się sprawy mają. W porządku? To do zobaczenia. 11 J. Kołodziejczyk, Agresja i przemoc w szkole. Konstruowanie programu przeciwdziałania agresji i przemocy w szkole, Kraków 2004