CHOROBY ZAWODOWE SPOWODOWANE DZIAŁANIEM PROMIENIOWANIA JONIZUJĄCEGO W POLSCE W LATACH

Transkrypt

1 Medycya Pracy 2008;59(1):1 8 Isyu Medycyy Pracy im. rof. J. Nofera w Łodzi h://medr.im.lodz.l Urszula Wilczyńska Neoila Szeszeia-Dąbrowska CHOROBY ZAWODOWE SPOWODOWANE DZIAŁANIEM PROMIENIOWANIA JONIZUJĄCEGO W POLSCE W LATACH OCCUPATIONAL DISEASES CAUSED BY IONIZING RADIATION IN POLAND, Zakład Eidemiologii Środowiskowej Isyu Medycyy Pracy im. rof. J. Nofera, Łódź PRACE ORYGINALNE Sreszczeie Wsę: Sekrum chorób wywołaych romieiowaiem joizującym doyczy arządu wzroku, skóry, układu krwiowórczego, obejmuje złożoe aologie określae miaem zesołów oromieych oraz róże owowory złośliwe. Celem racy jes rzedsawieie daych o wysęowaiu chorób zawodowych, w kórych jako czyik rzyczyowy odae było romieiowaie joizujące. Maeriał i meody: Podsawą aalizy były dae z Kar swierdzeia choroby zawodowej za laa , zajdujących się w Ceralym Rejesrze Chorób Zawodowych. Częsość orzekaia choroby zawodowej, za kórej rzyczyę uzao romieiowaie joizujące rzedsawioo w liczbach bezwzględych i wsółczyikach zaadalości a 100 ys. zarudioych. W aalizie uwzględioo jedoski chorobowe, łeć, wiek, okres arażeia oraz dział gosodarki arodowej. Wyiki: Jako sowodowae romieiowaiem joizującym orzeczoo 599 chorób (0,2% wszyskich chorób zawodowych). Rocze wsółczyiki zaadalości a 100 ys. zarudioych zamykały się w rzedziale 0,00,7. Najlicziejszą gruą zawodową byli racowicy góricwa (51,9%), ochroy zdrowia (34,3%) i budowicwa (6,4%). Poad ołowę aologii saowiły owowory złośliwe, w aalizowaym maeriale odoowao 28 różych umiejscowień. Najczęsszymi były łuca (59,2%), skóra (10,0%) i układ krwiowórczy (8,7%). Prawie wszyskie (99,3%) choroby w góricwie były owoworami złośliwymi. W ochroie zdrowia częściej wysęowały choroby ieowoworowe, a ajczęściej swierdzaą z ich była zaćma oromiea. Wioski: Wiele zgłoszoych umiejscowień owoworów budzi korowersje w koekście związku rzyczyowo-skukowego z eksozycją a romieiowaie joizujące, a akże braki w oceie wielkości arażeia. W osaich laach w ochroie zdrowia rak oromiey ie wysęuje, co rzemawia za skueczością rowadzoego od la adzoru ad eksozycją zawodową. Szczególy roblem saowiły ujawiae o laach skuki eksozycji a romieiowaie joizujące w ieisiejącej już koali urau. Były o orzekae do 2003 r. owowory złośliwe wśród osób dokumeujących racę w ej koali w laach owojeych. Med. Pr. 2008;59(1):18 Słowa kluczowe: choroby zawodowe, romieiowaie joizujące, owowory złośliwe Absrac Backgroud: The whole secrum of disorders of he hemaooieic issue, eye ad ski iduced by ioizig radiaio covers comle ahologies ermed as a osirradiaio sydrome, as well as various maligacies. The aim of his work is o rese he daa o icidece of occuaioal diseases wih ioizig radiaio as a causaive age. Maerials ad Mehods: The work is based o he daa comiled from Occuaioal Diseases Reorig Forms for he years colleced i he Ceral Regiser of Occuaioal Diseases. The icidece of cerified occuaioal diseases wih ioizig radiaio as a causaive age is eressed i absolue umbers ad he rae er emloyees. The daa comrise iformaio o disease eiies, geder, age, eosure duraio ad he brach of aioal ecoomy. Resuls: I oal, 599 diseases (0.2% of all occuaioal diseases) were diagosed as hose iduced by ioizog radiaio. Aual icidece raes er emloyees fell wihi he rage of Miers formed he major (51.9%) occuaioal grou affeced by ioizig radiaio. They were followed by healh care (34.3%) ad cosrucio (6.4%) workers. Cacers made over 50% of ahologies locaed a 28 sies. These icluded cacers of lug (59.2%), ski (10.0%) ad hemaooieic issue (8.7%). Almos all (99.35) diseases recorded i he miig idusry were cacers. No-cacer diseases were more freque i healh care workers, amog hem osradiaio caarac occuied he firs lace. Coclusios: A grea deal of reored cacer sies give rise o coroversy i erms of he cause-effec associaio wih ioizig radiaio eosure ad also due o icomlee daa o eosure level. Posradiaio cacers amog healh care workers have o bee regisered over rece years, which meas ha occuaioal eosure surveillace carried ou for may years roves o be effecive. Disa effecs of eosure o ioizig radiaio, revealed i workers of o loger eisig uraium mie, aeared o be a aricular roblem. These were cacers cerified u o he year 2003 i ersos wih documeed emloyme i ha mie durig he os-war eriod. Med Pr 2008;59(1):18 Key words: occuaioal diseases, ioizig radiaio, maliga eolasm Adres auorek: św. Teresy 8, Łódź, chozaw@im.lodz.l Nadesłao: 7 syczia 2008 Zawierdzoo: 8 luego 2008 * Praca wykoaa w ramach zadaia fiasowaego z doacji a działalość sauową r IMP Tworzeie bazy daych Ceralego Rejesru Chorób Zawodowych (badaie ciągłe). Kierowik zadaia: rof. dr hab. med. N. Szeszeia-Dąbrowska.

2 2 U. Wilczyńska i N. Szeszeia-Dąbrowska Nr 1 WSTĘP Eksozycja zawodowa a romieiowaie joizujące może ochodzić ze źródeł szuczych i auralych. Narażeie a romieie ze źródeł szuczych doyczy główie ersoelu medyczego obsługującego regeowską aaraurę diagosyczą (. omografy komuerowe, mammografy) oraz zarudioego rzy diagosyce i eraii z użyciem radioizooów. Szucze źródła romieiowaia są akże zagrożeiem dla osób korolujących jakość maeriałów w huicwie, mealurgii, loicwie i budowicwie rzy użyciu aaraów zwaych defekoskoami. Wśród oecjalie arażoych wymieia się eż racowików rzemysłu ceramiczego, zbrojeiowego, sożywczego, elekrowi aomowych, wywóri lam regeowskich i aaraury medyczej, załogi okręów o aędzie aomowym, a akże secjalisów badających dzieła szuki i kamieie szlachee. Na romieiowaie ze źródeł auralych są arażei góricy urau i iych mierałów, jeśli w koali wysęuje duże sężeie radou (1). Sekrum zmia chorobowych wywołaych romieiowaiem joizującym doyczy arządu wzroku, skóry, układu krwiowórczego, obejmuje złożoe aologie określae miaem zesołów oromieych oraz owowory złośliwe o różych umiejscowieiach. Najważiejszymi owoworami oromieymi są białaczki (z wyjąkiem rzewlekłej białaczki limfayczej) oraz kosiakomięsak, owowory arczycy, iersi, łuca, skóry, żołądka, rzełyku, wąroby, okrężicy i jajika (2). Trudości diagosycze rzy usalaiu związku choroby z arażeiem zawodowym wyikają z braku kliiczych różic. między zaćmą lub owoworem oromieym a aalogiczymi schorzeiami wysęującymi soaiczie. Przy orzekaiu zawodowego ła aologii decydująca jes wiedza lekarza a ema ochłoięej rzez acjea dawki romieiowaia i rawdoodobieńswa wywołaia rzez ią zaobserwowaych zmia. W rzyadku chorób owoworowych waży jes okres uajeia. Dla większości owoworów wyosi o co ajmiej 10 la, w rzyadku białaczek co ajmiej 3 laa (14). Choroby wywołae działaiem romieiowaia joizującego zajdowały się we wszyskich wykazach chorób zawodowych obowiązujących w Polsce, oczyając od oublikowaego w roku 1928 (5). W akualym wykazie (6) z 2002 r. saowią ozycję r 16, w skład kórej wchodzą: (a) osra choroba oromiea uogólioa o aromieiowaiu całego ciała lub rzeważającej jego części, (b) osra choroba oromiea o charakerze zmia zaalych lub zaalo-marwiczych skóry i kaki odskórej, (c) rzewlekłe oromiee zaaleie skóry, (d) rzewlekłe uszkodzeie sziku kosego, (e) zaćma oromiea, oraz (f) owowory złośliwe z rawdoodobieńswem idukcji rzekraczającym 10%. Celem iiejszej racy jes rzedsawieie daych o częsości wysęowaia chorób zawodowych, w kórych jako czyik rzyczyowy odae było romieiowaie joizujące. MATERIAŁ I METODY Podsawą aalizy były dae zgromadzoe w baku daych o chorobach zawodowych rowadzoym w Isyucie Medycyy Pracy w Łodzi od ocząku la siedemdziesiąych XX w. kóry od 1999 r. fukcjouje jako Ceraly Rejesr Chorób Zawodowych (5). W Rejesrze zgromadzoe są wszyskie rzyadki chorób zawodowych zgłaszae obowiązkowo rzez ereowe sacje saiaro-eidemiologicze z całego kraju (6). Dokumeem źródłowym jes Kara swierdzeia choroby zawodowej. W miarę jej modyfikacji i doskoaleia echiki obliczeiowej zwiększał się ieco zakres wrowadzaych do zbioru daych (. w ocząkowych laach ie uwzględiao iformacji o łci). Obecie dla każdego rzyadku wrowadzae są cechy ersoale osoby, u kórej orzeczoo chorobę zawodową, miejsce zarudieia, czyik rzyczyowy choroby, okres arażeia, azwa jedoski chorobowej i daa jej swierdzeia. W racy zawaro dae o liczbie rzyadków chorób zawodowych rzyisaych działaiu romieiowaia joizującego oraz o zaadalości mierzoej liczbą rzyadków a 100 ys. zarudioych. Uwzględioo rozozaie będące odsawą swierdzeia choroby zawodowej, miejsce zarudieia acjea klasyfikowae według Polskiej Klasyfikacji Działalości (PKD) (7), okres arażeia i wiek w chwili swierdzeia choroby. Do oisu ych osaich cech użyo średiej arymeyczej, mediay i odchyleia sadardowego. Porówaia ich rzecięego oziomu w aalizowaych gruach rzerowadzoo za omocą esu dla dwóch średich. WYNIKI W okresie orzeczoo 599 rzyadków aologii, w kórych jako czyik rzyczyowy odao romieiowaie joizujące. Liczba a saowi 0,2% wszyskich chorób zawodowych (5). W oszczególych laach zgłaszao od 3 (w 1979 r.) do 61 (w 1993 r.) rzyadków

3 Nr 1 Choroby zawodowe sowodowae działaiem romieiowaia joizującego 3 Ryc. 1. Choroby zawodowe wywołae działaiem romieiowaia joizującego w laach Fig. 1. Occuaioal diseases caused by ioizig radiaio i omawiaych schorzeń, a średio w ciągu roku 16,6 (ryc. 1). Udział chorób uzaych za sowodowae romieiowaiem joizującym w oszczególych laach zamykał się w rzedziale od 0,0% (w 1979 r.) do 0,7% (w 2006 r.) Skraje warości wsółczyika zaadalości wyosiły 0,0 (w 1979 r.) i 0,7 (w 1993 r.) rzyadków a 100 ys. zarudioych. Większość rozozań chorób zawodowych orzeczoych jako wywołae romieiowaiem joizującym doyczy mężczyz (j. 72,7%). Jeśli swierdzeia, kóre włyęły w okresie sosowaia w saysyce obecej klasyfikacji działalości (PKD), j. w laach , ogruujemy według rodzajów działalości, o okazuje się, że 51,9% rzyadków ochodzi z góricwa, 34,3% z ochroy zdrowia, a 6,4% z budowicwa. Ie rodzaje działalości rerezeowae były ajwyżej rzez kilka swierdzeń (ab. 1). W rzyadku góricwa ajwiększa liczba rzyadków (45,3%) zalicza się do klasy góricwo rud urau i oru. Są o Tabela 1. Choroby zawodowe wywołae działaiem romieiowaia joizującego wg Polskiej Klasyfikacji Działalości. Polska Table 1. Occuaioal diseases caused by ioizig radiaio by NACE. Polad, Działalość (dział lub klasa) Aciviy (divisio or class) Wydobywaie węgla kamieego i brykieowaie (1010) Miig ad agglomeraio of hard coal Góricwo rud urau i oru (12) Miig of uraium ad horium ores Góricwo rud meali (13) Miig of meal ores Pozosałe góricwo (14) Oher miig ad quarryig Produkcja wyrobów z ozosałych surowców iemealiczych (26) Maufacure of oher o-meallic mieral roducs Produkcja mealowych wyrobów goowych z wyłączeiem maszy i urządzeń (28) Maufacure of fabricaed meal roducs, ece machiery ad equime Produkcja maszy i urządzeń (29) Maufacure of machiery ad equime Produkcja isrumeów medyczych, recyzyjych i oyczych (33) Maufacure of medical, recisio ad oical isrumes Produkcja ojazdów samochodowych, rzycze i acze (34) Maufacure of moor vehicles, railers ad semi-railers Budowicwo (45) Cosrucio Działalość wsomagająca rasor (63) Suorig ad auiliary rasor aciviies Działalość badawczo-rozwojowa (73) Research ad develome Edukacja (80) Educaio Ochroa zdrowia i omoc sołecza (85) Healh ad social work Ogółem Toal Liczba rzyadków / Number of cases ogółem oal w ym ieowowory of which o-cacers 42 15, ,5 14 5,2 20 7,5 1 0,4 1 0, , ,7 1 0, ,4 2 0, , , , ,0 %

4 4 U. Wilczyńska i N. Szeszeia-Dąbrowska Nr 1 Ryc. 2. Udział schorzeń ieowoworowych i owoworów złośliwych w ogólej liczbie chorób zawodowych sowodowaych romieiowaiem joizującym w okresach sześcioleich w laach Fig. 2. Proorio of cacers ad o-cacers i occuaioal diseases caused by ioizig radiaio i he si-year eriods i choroby swierdzoe u byłych racowików koali urau w Kowarach, zlikwidowaej w laach ięćdziesiąych XX w. Jak wyika z ryciy 1. i abeli 1., oad ołowę aologii orzeczoych jako owsałe w asęswie arażeia a romieiowaie joizujące saowią owowory złośliwe. W ocząkowych laach owowory ojawiały się raczej rzadko, doiero od 1984 r. coroczie ouje się od kilku do awe kilkudziesięciu rzyadków. Trudo jes wyciągać ogóle wioski o roorcjach chorób owoworowych w oszczególych laach, gdyż rzy sosukowo małej liczbie rzyadków aramer e wykazuje duże wahaia i jes iemiarodajy. Jeśli jedak okres odzielimy a segmey,. 6 sześcioleci, o widać, że udział chorób owoworowych orzeczoych jako wywołae romieiowaiem joizującym sysemayczie rośie (ryc. 2). Od 2003 r. jako skuek romieiowaia joizującego swierdzae są iemal wyłączie owowory złośliwe. Przewaga ej aologii jes szczególie widocza w roku 2006, kiedy o z 22 rzyadków schorzeń uzaych za owsałe w asęswie eksozycji zawodowej a romieiowaie ylko jede ie był owoworem. Nowowory złośliwe wywołae romieiowaiem joizującym Najczęsszymi umiejscowieiami owoworów złośliwych są łuca (59,2%), skóra (10,0%), układ krwiowórczy (8,7%) i krań (5,9%). Poza imi odoowao o kilka rzyadków owoworów śródiersia, mózgu, oka, arczycy, kości, erki, ęcherza moczowego, języka, osa, osogardła, śliiaki, wargi, jeli, ęcherzyka żółciowego, rzełyku, rzuski, wąroby, żołądka, gruczołu iersiowego, jajika, szyjki macicy, gruczołu krokowego, jądra i rącia (ryc. 3). Waro dodać, że o ile rak łuca saowił u mężczyz 65,9% wszyskich owoworów, o yle u kobie odoowao ylko jede rzyadek a ogólą liczbę 34. Wiele z rzyoczoych umiejscowień owoworów złośliwych orzeczoych jako skuek arażeia a romieiowaie joizujące jes korowersyje zarówo ze względu a brak wysarczających dowodów zależości rzyczyowo-skukowej, jak i braki w oceie wielkości arażeia. Najwięcej, aż 53 rzyadki, owoworów oromieych orzeczoo w roku 1993, z ego 46 u byłych racowików koali urau w Kowarach. W sumie w całym omawiaym okresie chorobę zawodową w osaci owoworu sowodowaego eksozycją a rado orzeczoo u 117 racowików wsomiaej koali. W większości był o rak łuca (68,4%) i rak krai (8,5%). Nowowory złośliwe układu krwiowórczego i skóry saowiły o 2,6%. Podobie jak we wszyskich chorobach zawodowych sowodowaych romieiowaiem joizującym, akże w owoworach złośliwych ajwięcej swierdzeń odoowaych w okresie doyczyło racowików góricwa (wg PKD sekcja C), rzy czym ajwięcej z ich zarudioych było w koali urau i w koaliach węgla kamieego (ryc. 4). Nasęymi liczebie gruami byli racowicy ochroy zdrowia i omocy sołeczej (17,3%), budowicwa (7,9%) oraz zarudiei rzy rodukcji maszy i urządzeń (2,5%). Ryc. 3. Nowowory złośliwe sowodowae eksozycją zawodową a romieiowaie joizujące wg umiejscowieia. Polska Fig. 3. Occuaioal cacers caused by ioizig radiaio by sies. Polad,

5 Nr 1 Choroby zawodowe sowodowae działaiem romieiowaia joizującego 5 będące skukiem eksozycji a romieiowaie joizujące rozozawae są główie wśród racowików ochroy zdrowia (57 rzyadków sośród 66). Ryc. 4. Nowowory złośliwe sowodowae eksozycją zawodową a romieiowaie joizujące wg rodzajów działalości. Polska Fig. 4. Occuaioal cacers caused by ioizig radiaio, by yes of ecoomic aciviies. Polad, Z iych działów PKD ochodziły ojedycze rzyadki owoworów. W laach raka zawodowego wywołaego działaiem romieiowaia joizującego orzeczoo u 89 racowików ochroy zdrowia. Wśród ich było 43 echików rg., 39 lekarzy i 3 ielęgiarki. Najczęściej swierdzao owowory skóry (30 rzyadków, w ym 1 czeriak złośliwy), owowory układu limfayczego i krwiowórczego (23 rzyadki, w ym 12 białaczki szikowej) i raka gruczołu iersiowego (12 rzyadków, w ym 1 u mężczyzy). Choroby ieowoworowe sowodowae romieiowaiem joizującym W Ceralym Rejesrze Chorób Zawodowych zajdują się iformacje o 278 rzyadkach schorzeń ieowoworowych, w kórych jako czyik rzyczyowy odao romieiowaie joizujące. W osaich laach zgłaszae są ojedycze rzyadki ych chorób (ryc. 1). Szczegółowe dae za laa wskazują, że wśród 101 rzyadków ajczęściej zaoowao zaćmę (70,3%). Choroby układu krwiowórczego saowiły 16,8%, a choroby skóry 12,9%. W okresie rowadzeia saysyki według obowiązującego obecie wykazu chorób zawodowych, j. w laach , swierdzoo 57 rzyadków schorzeń sowodowaych romieiowaiem, z czego 54 u mężczyz. Z wymieioych w wykazie sześciu odgru aologii zgłoszoo ylko rzy i były o: 53 rzyadki owoworów złośliwych, 3 rzyadki zaćmy oromieej i 1 rzyadek rzewlekłego uszkodzeia sziku kosego. Zesawieie rzyadków według rodzajów działalości (ab. 1) okazuje, że choroby ieowoworowe Czas rwaia arażeia i wiek osób ze swierdzoą chorobą zawodową Czas rwaia arażeia a romieiowaie joizujące, kóre uzae zosało za rzyczyę choroby zawodowej w większości rzyadków odoowaych w laach (58,8%) rzekraczał 15 la, ale widocza jes od ym względem różica między chorymi ze swierdzoym owoworem a iymi chorobami (ryc. 5). Średi okres eksozycji osób chorych a owowór wyosił około 15 la (±s = 14,8±9,4; mediaa = 14,7). W rzyadkach chorób ieowoworowych arażeie rwało około 22 laa (±s = 21,5±6,1; mediaa = 22,9). Omawiae gruy zawodowe różiły się od względem długości rwaia arażeia w soiu isoym ( = 6,71, l. s. swobody = 386, < 0,05). Średi wiek w chwili orzeczeia owoworu ochodzeia zawodowego wyosił oad 61 la (±s = 61,3±7,1; mediaa = 63,3), a w chwili swierdzeia iej choroby sowodowaej romieiowaiem joizującym był w rzybliżeiu o 5 la iższy (±s = 55,9±7,5; mediaa = 58,3). Różica a była isoa saysyczie ( = 6,50, l. s. swobody = 386, < 0,05) (ryc. 6). Ryc. 5. Srukura rzyadków owoworowych i ieowoworowych chorób zawodowych sowodowaych romieiowaiem joizującym wg okresu arażeia. Polska Fig. 5. Occuaioal cacers ad oher occuaioal diseases caused by ioizig radiaio accordig o eosure duraio. Polad

6 6 U. Wilczyńska i N. Szeszeia-Dąbrowska Nr 1 Ryc. 6. Srukura rzyadków owoworowych i ieowoworowych chorób zawodowych sowodowaych romieiowaiem joizującym wg wieku w chwili orzeczeia. Polska Fig. 6. Occuaioal cacers ad oher occuaioal diseases caused by ioizig radiaio by he age a he diagosis. Polad, Jak już wsomiao, ważym kryerium rzy orzekaiu o związku rzyczyowym rozozaej choroby owoworowej z zawodową eksozycją a romieiowaie joizujące jes wielkość ochłoięej dawki romieiowaia. W karcie swierdzeia choroby zawodowej ie ma iesey akiej iformacji, a jedyym ośredim wskaźikiem arażeia jes jego czas rwaia. Na oziom eksozycji może wskazywać rówież miejsce zarudieia. Zesawioe w abeli 2. iformacje o długości okresu arażeia dla rzech ajlicziejszych gru wśród osób ze swierdzoym owoworem oromieym okazują, że ajkrócej arażei byli góricy koali urau (średio 7,9 la), a ajdłużej racowicy ochroy zdrowia (24,8 laa). Podoby obraz dają średie okresy arażeia obliczoe dla czerech ajczęsszych umiejscowień owoworów: łuca (koalia urau 7,4 la, ie koalie 20,4, ochroa zdrowia 21,7), krai (koalia urau 7,8, ie koalie 20,6), układu krwiowórczego (koalia urau 8,7, ochroa zdrowia 19,5), skóry (koalia urau 3,0, ochroa zdrowia 28,2), chociaż iekóre kaegorie są mało licze albo awe ie odoowao w ich żadego rzyadku. Nawe w iejedorodej, Tabela 2. Czas rwaia eksozycji zawodowej a romieiowaie joizujące i wiek w chwili swierdzeia owoworu ochodzeia zawodowego wg miejsca racy i umiejscowieia owoworu Table 2. Duraio of occuaioal eosure o ioizig radiaio ad he age a he diagosis occuaioal cacer by worklaces ad cacer sies Umiejscowieie owoworu Cacer sie koalia urau uraium mie Czas rwaia arażeia Duraio of eosure ie koalie oher mies ochroa zdrowia healh care Wiek w chwili swierdzeia choroby zawodowej Age a he diagosis of occuaioal disease koalia urau uraium mie ie koalie oher mies ochroa zdrowia healh care Płuco Lug ±s 78 7,4±5,7 0, ,4±7, ,7±5, ,8±6, ,5±8, ,6±11, Krań Lary ±s 10 7,8±6,7 1, ,6±6, ,3±7, ,4±10, Układ krwiowórczy Hemaooieic issue ±s 3 8,7±11, ,5±9, ,7±5, ,3±11, Skóra Ski ±s 3 3,0±1, ,2±10, ,7±2, ,0±13, Pozosałe Oher ±s 21 10,7±7, ,8±5, ,1±7, ,8±7, ,2±6, ,2±9, Ogółem Toal ±s 115 7,9±6,4 0, ,4±7, ,8±9, ,8±6, ,0±9, ,6±12,2 2786

7 Nr 1 Choroby zawodowe sowodowae działaiem romieiowaia joizującego 7 Tabela 3. Wyiki esu dla dwóch średich orówującego czas rwaia arażeia i wiek w chwili swierdzeia owoworu sowodowaego romieiowaiem joizującym Table 3. T-es for eosure duraio ad he age a he diagosis of occuaioal cacer caused by ioizig radiaio i wo grous of workers Płuca Lug Krai Lary Nowowory Cacers Układu krwiowórczego Hemaooieic issue Skóry Ski Ogółem Toal soie swobody soie swobody soie swobody soie swobody soie swobody Koalia urau vs ie koalie Uraium mie vs. oher mies czas arażeia eosure duraio 12, , , wiek age 2, < 0,01 2, , Koalia urau vs ochroa zdrowia Uraium mie vs. healh care czas arażeia eosure duraio 4,89 80 wiek age 4,77 83 Ie koalie vs ochroa zdrowia Oher mies vs. healh care czas arażeia eosure duraio 0,34 97 wiek age 2,63 99 < 0,01 1, , , , , , , , z aury rzeczy, gruie ozosałych owoworów urzymuje się wsomiaa relacja. Jeśli sojrzy się a zgromadzoe dae (ab. 2) od kąem wieku w chwili swierdzeia owoworu oromieego, widać, że ajsarsi byli góricy koali urau (średia 67,8 la), a ajmłodsi racowicy ochroy zdrowia (55,6 la). Aalogicza relacja doyczy akże raka łuca (koalia urau 66,8, ie koalie 63,5, ochroa zdrowia 52,6), raka krai (koalia urau 70,3, ie koalie 61,4), owoworów układu krwiowórczego (koalia urau 63,7, ochroa zdrowia 52,3), owoworów skóry (koalia urau 71,7, ochroa zdrowia 61,0), a akże wszyskich ozosałych owoworów łączie. Wyiki orówań średich warości omawiaych cech dla różych umiejscowień owoworów i miejsc racy zawiera (ab. 3). Okres arażeia orzedzający wysąieie owoworu, w ym raka łuca i raka krai, był u górików koali urau iższy iż u iych górików, ale góricy urau byli w chwili orzeczeia choroby zawodowej zaczie sarsi od ozosałych górików. W obu rzyadkach różice były isoie saysycze. Z orówaia zarudioych w koali urau i racowików ochroy zdrowia wyika, że u ych ierwszych swierdzao owowór złośliwy o isoie krószym okresie arażeia. Jedocześie odoować ależy, że osoby e były isoie sarsze w momecie swierdzaia u ich owoworu zawodowego owodowaego romieiowaiem joizującym. Okres arażeia w rzyadku owoworów złośliwych ogółem był u górików ozosałych koalń isoie krószy, a wiek w chwili ich swierdzeia isoie óźiejszy iż u racowików ochroy zdrowia. Także raka łuca u górików orzekao w óźiejszym wieku iż u racowików ochroy zdrowia. PODSUMOWANIE Choroby orzekae jako sowodowae romieiowaiem joizującym ależą do sosukowo rzadko swierdzaych chorób zawodowych. Świadczy o ym zarówo ich udział w ogólej liczbie aologii zawodowych ierzekraczający roczie 0,7%, jak i wsółczyik zaadalości wyoszący maksymalie 0,7 rzyadków a 100 ys. zarudioych. Dla orówaia warość wsółczyika zaadalości a choroby zawodowe ogółem wyosiła w ym samym roku 32,8. Większość chorób zawodowych, w rzyadku kórych orzeczoym czyikiem rzyczyowym

8 8 U. Wilczyńska i N. Szeszeia-Dąbrowska Nr 1 było romieiowaie joizujące doyczy mężczyz. W osaim 30-leciu ich udział w ej gruie aologii wyosił 72,7%. Promieiowaie joizujące jes odawae jako czyik rzyczyowy aologii zawodowych główie w dwóch gruach zarudioych: w góricwie (51,9% rzyadków) i w ochroie zdrowia (34,3%). Prawie wszyskie (99,3%) rzyadki w góricwie były owoworami złośliwymi, główie łuca. W ochroie zdrowia częściej swierdzae były choroby ieowoworowe (62,0%). Uwagę zwraca zmieiająca się z biegiem la srukura orzekaia roblemów zdrowoych wiązaych z zawodową eksozycją a romieiowaie joizujące. Dawiej były o a ogół choroby ieowoworowe, óźiej rzybywało soiowo owoworów złośliwych, aż oczyając od 1992 r. do chwili obecej coroczie saowią oe większość. W efekcie w całym okresie udział owoworów jes rzeważający. Jedą z rzyczy akiej syuacji jes iewąliwie długi okres laecji owoworów oromieych (2). W wielu rzyadkach choroba ojawia się o długim czasie od zarzesaia racy w arażeiu. Ewideym rzykładem są rozozaia raka zawodowego u górików koali rud urau w Kowarach. Koalia zosała zlikwidowaa w laach ięćdziesiąych XX w., a osaie, jak do ej ory, swierdzeia raka łuca u jej byłych racowików wydao w roku Udział owoworów ej gruy zawodowej saowi 20% wszyskich chorób zawodowych sowodowaych romieiowaiem joizującym. Oczywisy jes fak rozsrzygięcia a korzyść acjea wszelkich kwesii związaych z arażeiem i ojawieiem się w ej gruie owoworów złośliwych, w szczególości raka łuca. Nie ozosało o bez wływu a swierdzoą w aalizie charakerysykę górików rud urau, a kokreie sosukowo króki okres eksozycji uzaej za rzyczyę wysąieia owoworu. Świadczyć o może rówież o iesywości eksozycji, kóra iewąliwie była u większa iż w gruie racowików ochroy zdrowia. Nie jes zaskakujące, że u górików urau zawodowe ochodzeie owoworu orzekao w ajsarszym wieku. U byłych racowików koali w Kowarach było iemal regułą, że saraia o uzaie zaawasowaej choroby owoworowej za zawodową wszczyae były doiero w laach dziewięćdziesiąych XX w. W zaczym soiu związae o było z agłośieiem w ym okresie w mediach hisorii cieriących z owodu raka mężczyz, kórzy w laach owojeych byli rzymusowymi roboikami zakładu R-1, j. koali rudy uraowej. Wiadomości e uświadomiły iym osobom zajdującym się w odobej syuacji, że mogą dochodzić swoich raw. Waro dodać, że w osaich laach owowory złośliwe wywołae romieiowaiem joizującym doyczą iemal wyłączie górików (4). Moża rzyuszczać, że obecy brak rzyadków raka oromieego u racowików ochroy zdrowia ie jes ylko zjawiskiem losowym, ale świadczy o skueczości rowadzoego od la adzoru ad eksozycją zawodową (3,8). Z oszacowań ryzyka dla zdrowia sowodowaego zawodową eksozycją a romieiowaie joizujące, oarych a oiiach ekserów z 14 krajów euroejskich, wyika, że akualie ajwiększe zagrożeie swarzają coraz licziejsze iezabezieczoe lub iezideyfikowae szucze źródła romieiowaia (używae. w hadlu złomem) (9). PIŚMIENNICTWO 1. Marek K., Kłooowski J.S.: Zmiay chorobowe wywołae romieiowaiem joizującym i elekromageyczym iejoizującym. W: Marek K. [red.]: Choroby zawodowe. Wydawicwo Lekarskie PZWL, Warszawa Jakowski J.: Problemy ocey ryzyka raka zawodowego u osób eksoowaych a romieiowaie joizujące. Med. Pr. 1996;47(6): Kluszczyński D., Jakowski J.: Problemy zawodowej eksozycji a romieiowaie regeowskie. Med. Pr. 1998;49(2): Chruścielewski W., Liiecki J., Jakowski J.: Problemy ocey arażeia górików a rado w Polsce w świele zaleceń orgaizacji międzyarodowych i dyrekywy Uii Euroejskiej. Med. Pr. 1999;50(2): Szeszeia-Dąbrowska N., Wilczyńska U.: Choroby zawodowe w Polsce. Saysyka i eidemiologia. Isyu Medycyy Pracy, Łódź Rozorządzeie Rady Miisrów z dia 30 lica 2002 r. w srawie wykazu chorób zawodowych, szczegółowych zasad osęowaia w srawach zgłaszaia odejrzeia, rozozawaia i swierdzeia chorób zawodowych oraz odmioów właściwych w ych srawach. DzU z 2002 r. r 132, oz Polska Klasyfikacja Działalości. Załączik do rozorządzeia Rady Miisrów z dia 20 syczia 2004 r. w srawie PKD (zał. do r. 33, oz. 289 z 2 marca 2004 r.). Kacelaria Rady Miisrów, Warszawa Jakowski J., Kacrzyk J., Tybor-Czerwińska M., Kamiński Z.: Ocea arażeia zawodowego a romieiowaie fooowe w Polsce w roku Med. Pr. 2007;58(4): Euroea Agecy for Safey ad Healh a Work: Risk Observaory Eer Forecas o Emergig Physical Risks Relaed o Occuaioal Safey ad Healh. Office for Official Publicaios of he Euroea Commuiies, Luembourg 2005