CZYNNIKI RYZYKA PRZEDWCZESNYCH ZGONÓW MĘŻCZYZN W REGIONIE PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ POLSKI RISK FACTORS OF EARLY DEATH OF MEN IN NORTHEASTERN POLAND

Transkrypt

1 Nowiy Lekarskie 2006, 75, 6, KRYSTYNA SYCZEWSKA, ANDRZEJ SZPAK CZYNNIKI RYZYKA PRZEDWCZESNYCH ZGONÓW MĘŻCZYZN W REGIONIE PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ POLSKI RISK FACTORS OF EARLY DEATH OF MEN IN NORTHEASTERN POLAND Zakład Zdrowia Publiczego Akademii Medyczej w Białymstoku Kierowik Zakładu: dr hab.. med. Adrzej Szpak Streszczeie Cel. Celem pracy było określeie czyików ryzyka przedwczesych zgoów mężczyz zamieszkujących regio półoco-wschodiej Polski. Materiał i metodyka. Badaiami objęto 1000-osobową grupę mężczyz zatrudioych w jedym z zakładów przemysłowych w regioie. Obserwacja dotyczyła okresu lat W chwili rozpoczęcia badań wiek mężczyz wahał się między lata (średia wieku 35 lat). Problemy zdrowote mężczyz uwzględiały zachorowalość a adciśieie tęticze, chorobę iedokrwieą serca oraz zgoy i ich przyczyy. W badaiach oceiao waruki środowiskowe, socjoekoomicze, sposób żywieia i odżywieia. W celu wyzaczeia ryzyka względego zgou wykorzystao model proporcjoalego hazardu Coxa. Wyiki. W ciągu 9-letiego okresu obserwacji zmarło 40 mężczyz, w tym 17 z powodu chorób układu krążeia. Czyikami ryzyka zgoów ogółem były: wiek, sta cywily woly, zwiększoe spożycie alkoholu. Predyktorami zgou z powodu chorób układu krążeia były: wiek, adciśieie tęticze krwi oraz iskie spożycie węglowodaów ogółem i witamiy C. SŁOWA KLUCZOWE: choroby układu krążeia, czyiki ryzyka, czyiki socjoekoomicze, sposób żywieia, chorobowość, umieralość. Summary Aim. The aim of the study was to determie the risk factors i early deaths of me livig i the ortheaster regio of Polad. Materials ad methods. The study ivolved a populatio of 1,000 me employed i a idustrial firm i the regio. The observatio was carried out i the years At the start, the age of the me raged betwee 25 ad 54 years (mea 35 years). Health problems of me icluded hypertesio, ischaemic heart disease, as well as deaths ad their causes. Evirometal, ecoomic ad social coditios, ourishmet ad dietary habits with referece to health state were evaluated. The fidigs were elaborated usig logistic aalysis ad the method of proportioal Cox gamblig. Results. Durig the 11-year observatio period 40 me died, icludig 17 due to cardiovascular disorders. The overall risk factors were age, marital status (sigle) ad icreased alcohol cosumptio. Predictors of death due to cardiovascular diseases icluded age, abormal arterial blood pressure ad low itake of carbohydrates ad vitami C. KEY WORDS: cardiovascular diseases, risk factors, social ad ecoomic coditios, ourishmet ad dietary habits, morbidity, mortality. Wstęp Wśród ajczęściej występujących przyczy zgoów w krajach wysokorozwiiętych wymieia się choroby układu krążeia, owotwory oraz urazy, wypadki i zatrucia. Jedak ajwiększą uwagę zwraca rozpowszechieie chorób układu krążeia wśród ludości świata, w tym i Polski [1, 2, 3]. Ta iekorzysta sytuacja zdrowota jest ierozerwalie związaa z iewłaściwym trybem życia, zwłaszcza z iską aktywością fizyczą, ieprawidłowym sposobem żywieia oraz paleiem papierosów i adużywaiem alkoholu [4, 5, 6, 7]. W krajach wysokorozwiiętych prowadzoe są wieloletie badaia z tego zakresu, łączie z opracowaiem programów prewecyjych dla kokretych populacji [8, 4, 6, 7]. W Polsce problematyką tą zajmuje się zaledwie kilka ośrodków i wciąż iformacji dotyczących całej populacji polskiej jest iewiele [9, 10]. Celem iiejszej pracy była próba określeia czyików ryzyka przedwczesych zgoów mężczyz zamieszkujących regio półoco-wschodiej Polski. Materiał i metody Badaiem objęto 997 mężczyz w wieku lata zatrudioych w jedym z zakładów przemysłowych a Podlasiu. Badaie prospektywe zostało przeprowadzoe w latach , przy czym pierwsze miało miejsce w latach , atomiast ostatie w latach Każdego mężczyzę badao po upływie 9 lat. U badaych mężczyz oceiao waruki ekoomiczo-społecze, sposób żywieia i odżywieia. Każdą z osób poddao szczegółowemu badaiu lekarskiemu, wykoując u iej laboratoryje badaia dodatkowe, Ekg, jak rówież korzystao z kosultacji specjalistów. Nadciśieie tęticze rozpozao kierując się kryteriami FAO/WHO, obowiązującymi w 1987 r., tj.

2 554 Krystya Syczewska, Adrzej Szpak w momecie rozpoczęcia badań. Według tych kryteriów adciśieie tęticze rozpozawao, gdy wartość ciśieia skurczowego wyosiła 160 mmhg, a rozkurczowego 95 mmhg. Wartości powyższe odpowiadają adciśieiu tęticzemu umiarkowaemu zgodie z aktualie obowiązującą klasyfikacją. Styl życia mężczyz był oceiay a podstawie: sposobu spędzaia wolego czasu (czyy lub biery), wzoru zachowaia A, całodobowej aktywości fizyczej wg FAO/WHO/UNU [11]. Czyiki ryzyka kwalifikowao według astępujących kryteriów: cholesterol całkowity 200 mg/dl, aktywość fizycza wg FAO/WHO/UNU < 1,43, paleie papierosów, ietoleracja glukozy lub cukrzyca, adciśieie tęticze, BMI 25. Sposób żywieia badaych mężczyz oceiao metodą wywiadu o spożyciu z ostatich 24 godzi. Na podstawie zebraego wywiadu określoo wartość eergetyczą diety i zawarte w iej podstawowe składiki odżywcze. W tym celu opracowao własy program komputerowy podday stadaryzacji w Istytucie Żywości i Żywieia. Poadto oceiao zwyczaje żywieiowe mężczyz. Umiejętość samoocey żywieia badao porówując skład jakościowy 24-godziego żywieia wg metodyki Szczygłowej [12] z własymi oceami żywieia wyrażaymi przez badaego. Wzór zachowaia A oceiao a podstawie akiety opracowaej przez Wrześiewskiego [13]. Źródłem iformacji o zgoach były dae zawarte w karcie zgou. Wyiki opracowao posługując się pakietem statystyczym SAS wykorzystując m.i. aalizę hazardu proporcjoalego Coxa. Wyiki Badaie 997 mężczyz przeprowadzoo po raz pierwszy w latach 1987, 1988, 1989 w trzech grupach wieku 25 34, 35 44, lata. Średia wieku mężczyz wyosiła wówczas 38,1 lat. Po upływie 9 lat przebadao powtórie 630 mężczyz, poieważ pozostali ie zgłosili się a poowe badaia, w tym 40 z ich zmarło. Wystąpieie u mężczyz adciśieia tęticzego i choroby iedokrwieej serca (ChNS) w okresie 9 lat obserwacji przedstawia tabela 1. Tab. 1. Zmiaa chorobowości a adciśieie tęticze i chorobę iedokrwieą serca wśród 630 mężczyz w okresie 9 lat obserwacji. I badai w latach , II badai w latach Chorzy a adciśieie tęticze Chorzy a chorobę iedokrwieą serca I 93 14,8 5 0,8 II ,7 18 2,9 W okresie 9 lat trwaia obserwacji 630 mężczyz liczba chorych a adciśieie tęticze istotie zwiększyła się z 93 osób (14,8) w I badaiu do 187 osób (29,7). Zachorowalość a adciśieie tęticze w badaej grupie mężczyz w okresie 9 lat obserwacji wyosiła 19,4/1000/rok. Na chorobę iedokrwieą serca w okresie 9 lat chorowało stosukowo iewielu mężczyz. W pierwszym badaiu stwierdzoo chorobę iedokrwieą serca jedyie u 5 mężczyz (0,8), spośród 630 uwzględiaych w aalizie, atomiast po 9 latach ChNS występowała u 18 osób (2,9). Wskaźik zachorowalości a ChNS wyosił 23,1/10000/rok. Współwystępowaie kilku czyików ryzyka choroby iedokrwieej serca wśród 630 mężczyz w okresie 9 lat obserwacji przedstawia tabela 2. Wśród badaych mężczyz tylko u 4,9 w I badaiu i u 4,3 w II badaiu ie występował żade z 6 rozpatrywaych czyików ryzyka choroby iedokrwieej serca, atomiast jede z czyików występował u 19,5 Tab. 2. Współwystępowaie czyików ryzyka choroby iedokrwieej serca wśród 630 mężczyz w okresie 9 lat obserwacji I badai w latach , II badai w latach Liczba występujących czyików ryzyka 0 czyików 1 czyik 2 czyiki 3 czyiki 4 czyiki 5 czyików 6 czyików I = , , , ,4 53 8,4 5 0,8 1 0,2 II = , , , , ,0 12 1,9 3 0,5 Zamieość statystycza p < 0,05 I II

3 Czyiki ryzyka przedwczesych zgoów mężczyz w regioie półoco-wschodiej Polski 555 w I badaiu i u 15,6 w II badaiu (p > 0,05). W okresie 9 lat wzrósł o 10 odsetek mężczyz, u których występowało 4 lub więcej czyików ryzyka choroby iedokrwieej serca; w I badaiu stwierdzoo występowaie 4 czyików ryzyka u 8,4, atomiast w II u 17,0 mężczyz (p < 0,05). Przyczyy zgoów mężczyz w okresie 9-letiej obserwacji prezetuje tabela 3. Tab. 3. Liczba zgoów i ich przyczyy w okresie 9-letiej obserwacji wśród 997 mężczyz przebadaych w pierwszym badaiu (lata ) Zgoy Przyczyy zgoów ogółu populacji Choroby układu krążeia 17 1,7 Nowotwory 8 0,8 Urazy, wypadki, zatrucia 8 0,8 Samobójstwa 4 0,4 Choroby układu pokarmowego 3 0,3 Razem 40 4,0 Spośród 997 przebadaych w I badaiu w latach zmarło w okresie 9 lat obserwacji 40 mężczyz, tj. 4. Zgoy z powodu chorób układu krążeia staowiły 42,5 (17 osób) wśród wszystkich zgoów ogółem. Z powodu owotworów zmarło 8 osób i taką samą liczbę zgoów odotowao z powodu urazów, wypadków i zatruć (8 osób), atomiast 4 osoby popełiły samobójstwo. Stwierdzoo poadto 3 zgoy z powodu chorób przewodu pokarmowego. Aalizę czyików ryzyka zgoów ogółem i z powodu chorób układu krążeia w okresie 9 lat obserwacji mężczyz przedstawia tabela 4. Czyikami ryzyka, w aalizie jedoczyikowej, wszystkich zgoów ogółem mężczyz był: wiek, dochód a osobę, spożycie węglowodaów i alkoholu. Ryzyko zgou istotie zwiększało się wraz ze wzrostem wieku, dochodu i spożycia alkoholu a zmiejszało się ze wzrostem spożycia węglowodaów. W dokoaej atomiast aalizie wieloczyikowej czyikiem ryzyka pozostał wiek, sta cywily i alkohol. Ryzyko zgou, którego przyczyą była choroba układu krążeia (w aalizie jedoczyikowej) zwięk- Tab. 4. Żywieiowe i środowiskowe czyiki ryzyka zgoów mężczyz w okresie 9-letiej obserwacji. Ryzyko zgou oceiao metodą hazardu proporcjoalego Coxa. a.j. aaliza jedoczyikowa a.j./w. aaliza jedoczyikowa ze stadaryzacją a wiek a.wcz. aaliza wieloczyikowa Zmiea zależa Zmiee iezależe Wiek ( = 1 rok) Aktywość fizycza wg FAO/WHO ( = 1 pkt.) Paleie (ie/tak) Sta cywily (żoaty/woly) Dochód a osobę ( = 1 tys. złotych)... Wykształceie (podstawowe, średie/wyższe) Spędzaie wolego czasu (czye/biere) Wzór zachowaia A ( = 1 pkt) Nadciśieie teticze (ie/tak)... Cukrzyca (ie/tak) BMI ( = 1 kg/m 2) ) Umiejętość samoocey żywieia (ie posiada/posiada) Dosalaie potraw (ie/tak) Eergia ogółem ( = 1 kcal) Białko ogółem ( = 1 g) Tłuszcze ogółem ( = 1 g) Tłuszcze roślie ( = 1 g) Węglowoday ogółem ( = 1 g)... Alkohol ( = 1 g)... Witamia A ( = 1 µg) Witamia B 1 ( = 1 mg) Witamia B 2 ( = 1 mg) Witamia C ( = 1 mg)... Zgoy ogółem = 40 Zgoy z powodu chorób układu krążeia = 17 Zgoy z powodu zawału mięśia sercowego = 5 a.j. a.j/w a.wcz. a.j. a.j. 1,09-1,10 1,13 1, ,07 0,997 1,008 2, ,01 2, ,01 1,09 2,97 0,995 0,977 6,35

4 556 Krystya Syczewska, Adrzej Szpak szało się wraz z wiekiem, większym dochodem i zmiejszoym spożyciem węglowodaów i witamiy C. Wystąpieie adciśieia tęticzego zwiększało prawie 3-krotie ryzyko zgou w tej grupie przyczy. Predyktorami zgou a zawał mięśia sercowego (w aalizie jedoczyikowej) był wiek oraz przede wszystkim wystąpieie adciśieia tęticzego, które powodowało 6-kroty wzrost ryzyka zgou a zawał serca. Omówieie Zastosowaa aaliza proporcjoalego hazardu Coxa pozwoliła ustalić czyiki ryzyka zgoów w badaej grupie 997 mężczyz obserwowaych przez okres 9 lat. Wszystkie zgoy razem (40 zgoów), bez uwzględiaia ich przyczy, poddae aalizie jedoczyikowej ujawiły, iż ich predyktorami były: wiek, dochód a człoka rodziy, wzrastające ilości spożywaego alkoholu, malejące ilości spożywaych węglowodaów. Zastosowaie aalizy wieloczyikowej pozwoliło wyelimiować miej istote czyiki, którymi okazał się dochód a osobę oraz spożycie węglowodaów, a jedocześie ujawić czyiki siliej związae ze zgoami ogółem, którym był ostateczie wiek, sta cywily woly i spożywaie alkoholu. Sta cywily woly był czyikiem ryzyka zgoów ogółem, jak i zgoów z powodu chorób układu krążeia wykazaym przez iych badaczy [14, 15]. W przypadku własych badań iekorzysty wpływ stau cywilego wolego może wyikać ze wzrostu zachowań atyzdrowotych wśród mężczyz pozostających w staie wolym, wśród których między iymi było miejsze spożycie warzyw i owoców (a co za tym idzie rówież i witamiy C), a większe spożycie alkoholu [16]. Potwierdzili to i ii, że sta małżeński powodował pozytywe zmiay awyków żywieiowych [14, 15]. Niektórzy polscy autorzy podkreślają korzyste zaczeie związku małżeńskiego ie tylko z powodu zmia zwyczajów żywieiowych, ale rówież z powodu występowaia wsparcia ze stroy współmałżoka, przyczyiającego się iejedokrotie do zaczej redukcji stresu psychospołeczego, zwłaszcza u mężczyz [14, 15]. Wielu autorów podosi zaczeie alkoholu jako czyika ryzyka chorób, w tym w odiesieiu do zgoów ogółem oraz zgoów z powodu chorób układu krążeia [17, 18, 5]. W badaiu Pol-MONICA wykazao korzysty wpływ kosumpcji alkoholu a umieralość z powodu chorób układu krążeia [19]. Szereg autorów podkreśla, że tylko małe dawki alkoholu mają korzysty wpływ a umieralość ogólą, jak i z powodu choroby iedokrwieej serca, podczas gdy większe dawki tego efektu ie wykazują. Zależość ta układa się w postaci krzywej U lub krzywej J [17, 20, 21, 22, 23, 24]. Jedocześie w badaiu Seve Coutries Study ie odotowao korzystego oddziaływaia kosumpcji alkoholu [25]. Ostateczie ustaliło się staowisko środowisk medyczych o iekorzystym wpływie alkoholu w oparciu o jego szczegółowy mechaizm działaia a poszczególe układy i arządy [26, 27, 28]. Czyikami ryzyka zgou z powodu choroby układu krążeia, w modelu aalizy jedoczyikowej był wiek, wzrastający dochód a człoka rodziy, adciśieie tęticze, małe ilości spożywaych węglowodaów oraz witamiy C. W badaiu Seve Coutries Study (obejmującym Filadię, Japoię, Grecję, Holadię, Włochy i Jugosławię) rówież istotym statystyczie okazał się wiek i adciśieie tęticze jako predyktor zgou a choroby układu krążeia [1]. Spożywaie atomiast owoców i warzyw zmiejszyło ryzyko zachorowaia a choroby układu krążeia wśród poad 120 tys. społeczości mieszkańców USA w 8- letiej obserwacji [29]. Wykazaie związku żywieia z późiejszymi zgoami jest bardzo trude. Jedyie w badaiach Seve Coutries Study autorzy stwierdzili ochroą rolę węglowodaów w postaci zmiejszoej umieralości a choroby układu krążeia osób spożywających ich większe ilości [1]. Rówież w przypadku różic w spożyciu kwasów tłuszczowych udało się wykazać te związek po 20 latach obserwacji [1]. Z obserwacji własych wyika, że predyktorami zgou a zawał mięśia sercowego był wiek i adciśieie tęticze (wzrost ryzyka 6,35-kroty). W wykoaych w kraju badaiach Pol-MONICA Kraków [9] adciśieie tęticze zwiększało 2,38-krotie ryzyko zgou a chorobę iedokrwieą serca. Badaie Pol-MONICA Warszawa wykazało rówież istotą rolę ciśieia krwi. Stwierdzeie adciśieia tęticzego w chwili rozpoczęcia 10-letiej obserwacji mężczyz w wieku lat dwukrotie zwiększało ryzyko ich zgou [30, 15]. Efekt te jest wyikiem uszkodzeń wieloarządowych, główie serca i aczyń krwioośych w przebiegu adciśieia [18, 9, 28]. Wioski Wśród badaych mężczyz domiowało współwystępowaie dwóch lub trzech czyików ryzyka choroby iedokrwieej serca i jedocześie wzrosła o 10 grupa mężczyz, u których występowało 4 lub więcej czyików ryzyka. Po upływie 9 lat astąpił wzrost liczby chorych a adciśieie tęticze i chorobę iedokrwieą serca. Na przestrzei 9-letiej obserwacji ajwiększą liczbę zgoów 17 (42,5) odotowao z powodu chorób układu krążeia, w tym 5 mężczyz zmarło z powodu zawału mięśia sercowego. Ryzyko wszystkich zgoów ogółem istotie zwiększało się wraz ze wzrostem wieku, zwiększoym spożyciem alkoholu oraz staem cywilym wolym. W przypadków chorób układu krążeia czyikiem żywieiowym ryzyka zgou było małe spożycie węglowodaów i witamiy C, obok wieku, dochodu i adciśieia tęticzego. W prezetowaej pracy objęta badaiami populacja liczyła prawie 1000 mężczyz i okres obserwacji wyosił 9 lat, co pozwoliło wykazać wpływ waruków socjoekoomiczych oraz sposobu żywieia a późiejsze zgoy badaych mężczyz. Piśmieictwo 1. Meotti A., Keys A., Aravais Ch.: Seve Coutries Study. First 20-year mortality data i 12 cohorts of six coutries. A. Med., 1989, 21,

5 Czyiki ryzyka przedwczesych zgoów mężczyz w regioie półoco-wschodiej Polski Wojtyiak B., Goryński P.: Najważiejsze elemety sytuacji zdrowotej w Polsce. Państwowy Zakład Higiey, Warszawa, marzec Wojtyiak B., Goryński P.: Sytuacja zdrowota ludości Polski. Państwowy Zakład Higiey, Zakład Statystyki Medyczej, Warszawa Cybulska B., Adamus J., Bejarowicz J. i wsp.: Profilaktyka choroby iedokrwieej serca. Kard. Pol., 2000, 53, Ma J.: Diseases of the heart ad circulatio: the role of dietary factors i aetiology ad maagemet. I: Huma utritio ad dietetics. Garrow J., James W.P.T., Ralph A.H. (Eds) Churchill Livigstoe, Ediburgh 2000, Prevetio of coroary heart disease: Scietific backgroud ad ew cliical guidelies. Recommedatios of the Europea Atherosclerosis Society prepared by the Iteratioal Task Force for Prevetio of Coroary Heart Disease. Nutr. Metab. Cardiovasc. Dis., 1992, 2, Pyörälä K., De Backer D., Graham I. et al.: Prevetio of coroary heart disease i cliical practise. Eur. Heart J., 1994, 15, Cybulska B., Szostak B.W.: Prewecja choroby iedokrwieej serca. Rozbieżość w postępowaiu z lipidami osocza w dwóch staowiskach ekspertów. Kard. Pol., 1999, 50, Pająk A.: Zawał serca zagrożeia i postępowaie. Długofalowa obserwacja populacji kobiet i mężczyz projekt Pol MONICA Kraków. Część II. Czyiki ryzyka a umieralość z powodu ChNS u mężczyz w wieku lat. Prz. Lek., 1996, 53, Rywik S.: Program Pol-MONICA Warszawa. Kompleksowa ocea stau zdrowia ludości Warszawy i jego zmia w latach Cz. I. Podstawowe wyiki dwóch badań przekrojowych przeprowadzoych w latach 1984 i 1988 w populacji prawobrzeżej Warszawy. Prace Istytutu Kardiologii. Nr 42, Warszawa Eergy ad protei requiremets. Report of a Joit FAO/WHO/UNU. Expert Cosultatio. Techical Report Series 724. World Health Orgaizatio, Geeva Rogalska-Niedźwiedź M., Charzewska J., Daielczuk J.: Sta odżywieia i sposób żywieia dzieci ze szkół podstawowych w Warszawie. Cz II. Sposób żywieia dzieci w latach Żyw Człow., 1984, 11, Wrześiewski K.: Badaie wzoru zachowaia A przy użyciu polskiego kwestioariusza. Prz. Lek., 1990, 47, Kardas H. W., Idulski A.J.: Umieralość przedwczesa. Przyczyy i uwarukowaia. Istytut Medycyy Pracy. Łódź Wągrowska H., Rywik S., Kupść W.: Ryzyko zgou mieszkańców Warszawy w okresie 7-letiej obserwacji Pol-MONICA Warszawa. Kard. Pol., 1994, 40, Szpak A.: Sta i uwarukowaia żywieia oraz odżywieia wybraej grupy mężczyz z regiou półoco-wschodiej Polski w badaiu prospektywym obejmującym lata Praca habilitacyja, Białystok, Costat J.: Alcohol, ischemic heart disease, ad Frech paradox. Cli. Cardiol., 1997, 20, Kuczerowski R.: Nadmiere spożywaie alkoholu jako przyczya uszkodzeia tętic i serca. Nowa Med., 1998, 5, Waśkiewicz A., Sygowska E., Piotrowski W.: Związek między spożywaiem alkoholu a umieralością spowodowaą chorobami układu krążeia wśród mężczyz objętych programem Pol-MONICA Warszawa. Czy. Ryz., 1996, 4, Klatsky A.L., Armstrog M.A., Friedma G.D.: Risk of cardiovascular mortality i alcohol drikers, ex-drikers ad o-drikers. Am. J. Cardiol., 1990, 66, Klatsky A.L.: Epidemiology of coroary heart disease: ifluece of alcohol. Alcohol Cli. Exp. Res., 1994, 18, Marmot M.G.: Alcohol ad coroary heart disease. It. J. Epidemiol., 2001, 30, Marmot M., Bruer E.: Alcohol ad cardiovascular disease: the status of the U-shaped curve. BMJ, 1991, 303, Shaper A. G., Waamethee G., Walker M.: Alcohol ad mortality i British me: explaiig the U-shaped curve. Lacet, 1988, 2, Walsh C.R., Larso M.G.., Evas J.C.: Alcohol cosumptio ad risk for cogestive heart failure i the Framigham Heart Study. A. Iter. Med., 2002, 136, Puciłowska B., Paschalis-Purtak K.: Alkohol a adciśieie tęticze. Prz. Lek., 1992, 49, Rajzer M., Draga J., Mika M.: Alkohol etylowy i adciśieie tęticze zarys patofizjologii i kliiczych aspektów problemu. Nowa Kli., 1996, 3, Rywik S.: Ocea ryzyka u pacjeta z adciśieiem tęticzym. Nadciś. Tęt., 2001, 5, Joshipura K.J., Hu F.B., Maso J.E.: The effect of fruit ad vegetable itake o risk for coroary heart disease. A. Iter. Med., 2001, 134, Rywik S., Broda G., Piotrowski W. i wsp.: Epidemiologia chorób układu krążeia Program Pol-MONICA Warszawa. Kard. Pol., 1996, 44, supl. 2, Adres do korespodecji: Zakład Zdrowia Publiczego, Akademia Medycza w Białymstoku Białystok, ul. Kilińskiego 1, tel. (085)