Ocena wiedzy kobiet na temat seksualnych czynników ryzyka raka szyjki macicy*

Transkrypt

1 Pomeraia J Life Sci 2016;62(1):78-84 Ocea wiedzy kobiet a temat seksualych czyików ryzyka raka szyjki macicy* Assessmet of kowledge of wome regardig sexual risk factors for cervical cacer Magdalea Sulima¹, Magdalea Lewicka¹, Krzysztof Wiktor², Grzegorz Bakalczuk¹, Heryk Wiktor¹ ¹ Zakład Położictwa, Giekologii i Pielęgiarstwa Położiczo -Giekologiczego Uiwersytetu Medyczego w Lubliie ul. Chodźki 6, Lubli Kierowik: prof. dr hab.. med. Heryk Wiktor ² Katedra i Kliika Giekologii i Edokryologii Giekologiczej Uiwersytetu Medyczego w Lubliie Aleje Racławickie 23, Lubli Kierowik: prof. dr hab.. med. Lechosław Putowski ABSTRACT Itroductio: I Polad, reproductive system cacers are a importat medical ad social problem. Risky sexual behaviours such as early age of sexual iitiatio, or a large umber of sexual parters icrease the risk of cervical cacer. The aim of this study was to assess the kowledge of wome about sexual risk factors for cervical cacer. Materials ad methods: The study icluded 200 wome from the cities of Lubli ad Radom, ad the village of Jabłoa. Respodets completed a diagostic survey questioaire specially developed for the purpose of this study. The results were statistically aalysed. Results: A statistically sigi icat relatioship was foud betwee the kowledge of respodets about early start of sexual itercourse as a risk factor for cervical cacer ad their marital status (p = 0.003), place of residece (p = 0.01) ad type of professioal activity (p = 0.03). There was also a statistically sigi icat relatioship betwee the kowledge of the surveyed wome o a large umber of sexual parters as a risk factor for cervical cacer ad age (p = 0.002), marital status (p = 0.03), ad the type of professioal activity. Coclusios: Wome kow that the early age of sexual iitiatio ad a large umber of sexual parters is a risk factor for cervical cacer. O the other had, they are ot aware of the impact of a large umber of sexual parters of their curret parter o the risk of cervical cacer. There is a eed to educate wome about the impact of risky sexual behaviour o the potetial developmet of cervical cacer. Keywords: cacer, sexual itercourse, sexual parter. STRESZCZENIE Wstęp: W Polsce owotwory arządu rodego są istotym problemem medyczym, jak rówież społeczym. Ryzykowe zachowaia seksuale, takie jak: wczese rozpoczęcie współżycia seksualego, duża liczba parterów seksualych oraz duża liczba parterek seksualych obecego partera, zwiększają prawdopodobieństwo wystąpieia owotworu szyjki macicy. Celem pracy była ocea wiedzy kobiet a temat seksualych czyików ryzyka raka szyjki macicy. Materiał i metoda: Badaiami objęto 200 kobiet pochodzących z Lublia i Radomia oraz wsi Jabłoa. Badaia przeprowadzoo metodą sodażu diagostyczego z zastosowaiem kwestioariusza akiety własego autorstwa opracowaego dla potrzeb iiejszej pracy. Uzyskae wyiki badań poddao aalizie statystyczej. Wyiki: Stwierdzoo istotą statystyczie zależość pomiędzy wiedzą badaych kobiet a temat wczesego rozpoczęcia współżycia seksualego jako czyika ryzyka raka szyjki macicy a staem cywilym (p = 0,003), miejscem zamieszkaia (p = 0,01) oraz formą aktywości zawodowej (p = 0,03). Poadto stwierdzoo istotą statystyczie zależość pomiędzy wiedzą badaych kobiet a temat dużej liczby parterów seksualych jako czyika ryzyka raka szyjki macicy a wiekiem (p = 0,002), staem cywilym (p = 0,03) oraz formą aktywości zawodowej. Wioski: Kobiety wiedzą, że wczese rozpoczęcie współżycia seksualego oraz duża liczba parterów seksualych to czyiki ryzyka owotworu szyjki macicy. Natomiast ie posiadają wiedzy o wpływie dużej liczby parterek seksualych obecego partera a możliwość wystąpieia owotworu szyjki macicy. Istieje potrzeba prowadzeia działań edukacyjych wśród kobiet a temat wpływu ryzykowych zachowań seksualych a możliwości rozwoju raka szyjki macicy. Słowa kluczowe: owotwór, współżycie seksuale, parter seksualy. * Artykuł apisay a podstawie pracy magisterskiej Magdaley Bąk (obecie Magdalea Sulima) pt.,,ocea stau wiedzy kobiet w zakresie czyików ryzyka raka szyjki macicy obroioej a Wydziale Pielęgiarstwa i Nauk o Zdrowiu Akademii Medyczej w Lubliie. Promotor: prof. dr hab.. med. Heryk Wiktor. Orygiał zawiera: 296 stro, 97 tabel oraz 195 pozycji piśmieictwa. 78

2 Ocea wiedzy kobiet a temat seksualych czyików ryzyka raka szyjki macicy WSTĘP W Polsce owotwory arządu rodego są istotym problemem medyczym, jak rówież społeczym. Rak szyjki macicy jest drugim co do częstości, po raku piersi, owotworem złośliwym wśród kobiet [,, ]. Literatura przedmiotu podaje, że z powodu raka szyjki macicy umiera dzieie polskich kobiet. Polska ależy do krajów, w którym współczyiki zachorowalości i umieralości są jedymi z ajwyższych w Europie, czego główą przyczyą jest późe rozpozawaie tego schorzeia, jak rówież mała zgłaszalość kobiet a okresowe badaia do lekarza giekologa [, ]. Ryzykowe zachowaia seksuale, takie jak: wczese rozpoczęcie współżycia seksualego, duża liczba parterów seksualych oraz duża liczba parterek seksualych obecego partera, zwiększają prawdopodobieństwo wystąpieia owotworu szyjki macicy. Wiedza a temat seksualych czyików ryzyka raka szyjki macicy oraz regularie przeprowadzae badaia pro ilaktycze są jedymi z ajważiejszych czyików zmiejszających ryzyko rozwoju tego owotworu [,, ]. Celem pracy była ocea wiedzy kobiet a temat seksualych czyików ryzyka raka szyjki macicy. MATERIAŁ I METODY Badaiami objęto kobiet pochodzących z Lublia i Radomia oraz wsi Jabłoa. Badaia przeprowadzoo metodą sodażu diagostyczego z zastosowaiem kwestioariusza akiety własego autorstwa opracowaego dla potrzeb iiejszej pracy. Udział w badaiach był dobrowoly i aoimowy. Uzyskae wyiki poddao aalizie statystyczej. Przyjęto ryzyko błędu wioskowaia; p <, uzao za istote statystyczie. Wiek badaych wahał się w graicach lat; kobiety (, ) były w wieku lat, (, ) w wieku lat, (, ) w wieku lat, zaś (, ) w wieku lat oraz (, ) powyżej. r.ż. W objętej badaiami grupie kobiet (, ) posiadało wykształceie wyższe, (, ) średie, (, ) zasadicze zawodowe, atomiast (, ) wykształceie podstawowe. Mieszkakami miasta wojewódzkiego były (, ) badae, (, ) miasta powiatowego, zaś (, ) były mieszkakami wsi. Wśród kobiet były ( ) mężatki, (, ) pay, (, ) rozwódek oraz (, ) wdów. Zawodowo pracowało (, ) badaych, (, ) było bezrobotych, (, ) były emerytkami lub recistkami, atomiast (, ) studetkami. WYNIKI W tabeli przedstawioo współzależość pomiędzy wiedzą badaych kobiet a temat wczesego rozpoczęcia współżycia seksualego jako czyika zwiększającego ryzyko powstaia raka szyjki macicy a czyikami socjodemogra iczymi. Największy odsetek badaych, które wiedziały, że wczese rozpoczęcie współżycia seksualego jest czyikiem ryzyka raka szyjki macicy, staowiły kobiety w wieku lat ( =,, ), rozwódki ( =,, ), legitymujące się wykształceiem zawodowym ( =,, ), mieszkaki miasta wojewódzkiego ( =,, ), będące studetkami ( =,, ). Natomiast ajwiększy odsetek badaych kobiet, które ie wiedziały, że wczese rozpoczęcie współżycia seksualego jest czyikiem ryzyka tego owotworu, staowiły kobiety w wieku powyżej lat ( =,, ), wdowy ( =,, ), kobiety z wykształceiem podstawowym ( =,, ), emerytki/recistki ( =,, ), zamieszkujące wieś ( =,, ). Stwierdzoo istotą statystyczie zależość pomiędzy wiedzą badaych kobiet a temat wczesego rozpoczęcia współżycia seksualego jako czyika ryzyka raka szyjki macicy a staem cywilym (p =, ), miejscem zamieszkaia (p =, ) oraz formą aktywości zawodowej (p =, ). Nie stwierdzoo atomiast statystyczie istotej zależości pomiędzy wiedzą badaych kobiet a temat wczesego rozpoczęcia współżycia seksualego jako czyika ryzyka raka szyjki macicy a wiekiem (p =, ) oraz wykształceiem (p =, ). W tabeli przedstawioo współzależość pomiędzy wiedzą badaych kobiet a temat dużej liczby parterów seksualych jako czyika zwiększającego ryzyko powstaia raka szyjki macicy a czyikami socjodemogra iczymi. Największy odsetek badaych, które wiedziały, że duża liczba parterów seksualych jest czyikiem ryzyka raka szyjki macicy, staowiły kobiety w wieku lat ( =,, ), pay ( =,, ), posiadające wykształceie zawodowe ( =,, ), mieszkaki miasta wojewódzkiego ( =,, ), jak i wsi ( =,, ), a także bezrobote ( =,, ). Z kolei ajwiększy odsetek kobiet, które ie wiedziały, że duża liczba parterów seksualych jest czyikiem zwiększającym ryzyko raka szyjki macicy, staowiły kobiety w wieku powyżej lat ( =,, ), legitymujące się wykształceiem podstawowym ( =,, ), emerytki/recistki ( =,, ), mieszkaki miasta powiatowego ( =,, ). Stwierdzoo istotą statystyczie zależość pomiędzy wiedzą badaych kobiet a temat dużej liczby parterów seksualych jako czyika ryzyka raka szyjki macicy a wiekiem (p =, ), staem cywilym (p =, ) oraz formą aktywości zawodowej (p =, ). Nie stwierdzoo atomiast statystyczie istotej zależości pomiędzy wiedzą badaych kobiet a temat dużej liczby parterów seksualych jako czyika ryzyka owotworu szyjki macicy a wykształceiem (p =, ) oraz miejscem zamieszkaia (p =, ). W tabeli przedstawioo współzależość pomiędzy wiedzą badaych kobiet a temat dużej liczby parterek seksualych obecego partera seksualego jako czyika zwiększającego ryzyko powstaia raka szyjki macicy a czyikami socjodemogra iczymi. Największy odsetek badaych kobiet, które wiedziały, że duża liczba parterek seksualych obecego partera seksualego jest czyikiem zwiększającym ryzyko raka szyjki macicy, staowiły kobiety w wieku lat ( =, ), Pomeraia J Life Sci 2016;62(1) 79

3 Magdalea Sulima, Magdalea Lewicka, Krzysztof Wiktor, Grzegorz Bakalczuk, Heryk Wiktor TABELA 1. Współzależość pomiędzy wiedzą badaych kobiet a temat wczesego rozpoczęcia współżycia seksualego jako czyika zwiększającego ryzyko powstaia raka szyjki macicy a czyikami socjodemograficzymi Wiek Czyiki socjodemograficze lat lat lat lat Wczese rozpoczęcie współżycia seksualego jako czyik ryzyka rozwoju raka szyjki macicy tak ie ie wiem razem ,44 17,39 27,17 100, ,91 45,45 13,64 100, ,39 22,81 22,81 100, ,38 14,29 33,33 100, >60 lat 25,00 37,50 37,50 100,00 Razem 104 (52,00) 45 (22,50) 51 (22,50) 200 (100) Sta cywily paa mężatka rozwódka ,20 14,63 23,17 100, ,30 31,53 27,17 100, ,78 5,56 16,67 100, wdowa 12,50 37,50 50,00 100,00 Razem 104 (52,00) 45 (22,50) 51 (22,50) 200 (100) Wykształceie podstawowe zawodowe średie ,50 12,50 50,00 100, ,16 31,58 5,26 100, ,77 24,62 24,62 100, wyższe 51,85 20,37 27,78 100,00 Razem 104 (52,00) 45 (22,50) 51 (22,50) 200 (100) Miejsce mieszkaia wojewódzkie powiatowe ,93 16,98 15,09 100, ,94 27,66 23,40 100, wieś 41,51 18,87 39,62 100,00 Razem 104 (52,00) 45 (22,50) 51(22,50) 200 (100) Forma aktywości zawodowej praca zawodowa bezrobota emerytka/ recistka ,36 27,84 26,80 100, ,86 21,43 35,71 100, ,50 20,83 41,67 100, studetka 69,24 15,38 15,38 100,00 Razem 104 (52,00) 45 (22,50) 51 (22,50) 200 (100) Aaliza statystycza χ 2 = 11,99 p = 0,15 χ 2 = 19,75 p = 0,003 χ 2 = 7,37 p = 0,29 χ 2 = 12,57 p = 0,01 χ 2 = 14,16 p = 0,

4 Ocea wiedzy kobiet a temat seksualych czyików ryzyka raka szyjki macicy TABELA 2. Współzależość pomiędzy wiedzą badaych kobiet a temat dużej liczby parterów seksualych jako czyika zwiększającego ryzyko powstaia raka szyjki macicy a czyikami socjodemograficzymi Wiek Czyiki socjodemograficze lat lat lat lat Duża liczba parterów seksualych jako czyik ryzyka rozwoju raka szyjki macicy tak ie ie wiem razem ,83 11,96 15, ,09 13,64 27, ,93 10,53 17, ,43 0,00 28, >60 lat 0,00 25,00 75, Razem 136 (68,00) 22 (11,00) 42 (21,00) 200 (100) Sta cywily paa mężatka rozwódka ,61 12,20 12, ,13 10,87 25, ,22 5,56 22, wdowa 25,00 12,50 62, Razem 136 (68,00) 22 (11,00) 42 (21,00) 200 (100) Wykształceie podstawowe zawodowe średie ,00 25,00 50, ,95 0,00 21, ,62 13,85 21, wyższe 71,30 10,19 18, Razem 136 (68,00) 22 (11,00) 42 (21,00) 200 (100) Miejsce zamieszkaia wojewódzkie powiatowe ,58 9,44 16, ,70 12,77 25, wieś 73,58 9,44 16, Razem (11,00) 42 (21,00) 200 (100) Forma aktywości zawodowej praca zawodowa bezrobota emerytka/ recistka ,92 10,31 25, ,57 0,00 21, ,00 8,33 41, studetka 78,46 15,39 6, Razem 136 (68,00) 22 (11,00) 42 (21,00) 200 (100) Aaliza statystycza χ 2 = 24,02 p = 0,002 χ 2 = 14,03 p = 0,03 χ 2 = 10,38 p = 0,11 χ 2 = 3,27 p = 0,51 χ 2 = 18,29 p = 0,006 Pomeraia J Life Sci 2016;62(1) 81

5 Magdalea Sulima, Magdalea Lewicka, Krzysztof Wiktor, Grzegorz Bakalczuk, Heryk Wiktor TABELA 3. Współzależość pomiędzy wiedzą badaych kobiet a temat dużej liczby parterek seksualych obecego partera seksualego jako czyika zwiększającego ryzyko powstaia raka szyjki macicy a czyikami socjodemograficzymi Wiek Czyiki socjodemograficze lat lat lat lat Duża liczba parterek seksualych obecego partera jako czyik ryzyka rozwoju raka szyjki macicy tak ie ie wiem razem ,04 25,92 37, ,45 22,10 39, ,09 35,84 33, ,66 19,81 40, >60 lat 30,00 35,00 35, Razem 70 (35,00) 56 (28,00) 74 (37,00) 200 (100) Sta cywily paa mężatka rozwódka ,37 28,05 36, ,30 22,40 39, ,78 26,44 36, wdowa 25,00 50,00 25, Razem 70 (35,00) 56 (28,00) 74 (37,00) 200 (100) Wykształceie podstawowe zawodowe średie ,00 35,00 35, ,21 47,58 26, ,15 21,54 46, wyższe 34,26 29,63 36, Razem 70 (35,00) 56 (28,00) 74 (37,00) 200 (100) Miejsce zamieszkaia wojewódzkie powiatowe ,08 33,96 33, ,11 25,53 39, wieś 37,28 25,44, 37, Razem 70 (35,00) 56 (28,00) 74 (37,00) 200 (100) Forma aktywości zawodowej praca zawodowa bezrobota emerytka/ recistka ,18 23,64 39, ,00 10,00 50, ,25 37,50 31, studetka 31,15 37,70 31, Razem 70 (35,00) 56 (28,00) 74 (37,00) 200 (100) Aaliza statystycza χ 2 = 7,77 p = 0,46 χ 2 = 4,63 p = 0,59 χ 2 = 11,57 p = 0,07 χ 2 = 3,58 p = 0,47 χ 2 = 15,18 p = 0,

6 Ocea wiedzy kobiet a temat seksualych czyików ryzyka raka szyjki macicy legitymujące się wykształceiem średim ( =,, ), zamieszkujące wieś ( =,, ), iepracujące ( =,, ). Z kolei ajwiększy odsetek kobiet, które ie wiedziały, że duża liczba parterek seksualych obecego partera seksualego jest czyikiem zwiększającym ryzyko raka szyjki macicy, staowiły kobiety w wieku lat ( =,, ), mężatki ( =,, ), zamieszkujące powiatowe ( =,, ) oraz bezrobote ( =,, ). Stwierdzoo istotą statystyczie zależość pomiędzy wiedzą badaych kobiet a temat dużej liczby parterek seksualych obecego partera seksualego jako czyika zwiększającego ryzyko powstaia raka szyjki macicy a formą aktywości zawodowej (p =, ). Nie stwierdzoo atomiast statystyczie istotej zależości pomiędzy wiedzą badaych kobiet a temat dużej liczby parterek seksualych obecego partera seksualego jako czyika zwiększającego ryzyko powstaia owotworu szyjki macicy a wiekiem (p =, ), staem cywilym (p =, ), wykształceiem (p =, ) i miejscem zamieszkaia (p =, ). DYSKUSJA Styl życia seksualego ma istoty związek z występowaiem raka szyjki macicy. Ryzyko rozwoju raka szyjki macicy jest zaczie wyższe u kobiet, które rozpoczęły iicjację seksualą przed. r.ż., aiżeli u kobiet, które rozpoczęły ją po. r.ż. [,,, ]. Badaia przeprowadzoe przez Czechowską [ ] wykazały, że aż, badaych kobiet wiedziało, że wczesy wiek iicjacji seksualej wpływa a ryzyko wystąpieia raka szyjki macicy. Z kolei badaia przeprowadzoe przez Iwaowicz- -Palus i wsp. [ ] a grupie kobiet wykazały, że, kobiet, które posiadały dzieci, ie wiedziało, że wcześie rozpoczęte współżycie seksuale ma wpływ a rozwój owotworów raka szyjki macicy. Natomiast aż, kobiet, które ie posiadały dzieci, stwierdziło, że wczesa iicjacja seksuale ie wpływa a rozwój raka szyjki macicy. Wyiki badań tych autorów wykazały istotą statystyczie zależość pomiędzy wiedzą badaych kobiet a temat wcześie rozpoczętego współżycia seksualego a rozwojem raka szyjki macicy w korelacji z doświadczeiami prokreacyjymi (p <, ). Z kolei Krajewska i wsp. [ ] w prezetowaych badaiach własych a grupie kobiet wykazały, że, kobiet uzało, że wczese rozpoczęcie życia seksualego ma związek z powstawaiem owotworu szyjki macicy. Natomiast badaia przeprowadzoe a grupie kobiet przez Pacewicz i wsp. [ ] pozwoliły stwierdzić, że kobiety ie wskazywały wczesego rozpoczęcia współżycia seksualego jako czyika ryzyka raka szyjki macicy. Badaia przeprowadzoe w grupie kobiet przez Ahmeda i wsp. [ ] wykazały, że, kobiet wiedziało, że wczesa iicjacja seksuala jest czyikiem ryzyka raka szyjki macicy,, z grupy badaych ie wiedziało, jaki jest związek pomiędzy wczesym rozpoczęciem współżycia a rozwojem tego owotworu. Natomiast Kamzol i wsp. [ ] dowiedli, że badae kobiety ie posiadały wiedzy w zakresie wpływu wczesej iicjacji a ryzyko wystąpieia raka szyjki macicy. Na podstawie badań własych stwierdzoo, że, kobiet wiedziało, że wczese rozpoczęcie współżycia seksualego jest czyikiem zwiększającym ryzyko rozwoju raka szyjki macicy. Zacza liczba parterów seksualych sprzyja powstawaiu raka szyjki macicy. Kobiety, które posiadają lub więcej parterów seksualych, są -krotie bardziej arażoe a wystąpieie tego owotworu w stosuku do kobiet mających jedego partera seksualego [ ]. Badaia Kędziołki i wsp. [ ] przeprowadzoe a grupie studetek wykazały, że, wiedziało, że częsta zmiaa parterów seksualych staowi ryzyko zachorowaia a raka szyjki macicy w przyszłości. Czechowska [ ] wykazała, że, badaych kobiet posiadało wiedzę a temat dużej liczby parterów seksualych jako czyika ryzyka raka szyjki macicy. Z badań przeprowadzoych przez Iwaowicz -Palus i wsp. [ ] wyika, że poad połowa badaych, wykazała się dość dobrą wiedzą a temat związku pomiędzy częstą zmiaą parterów seksualych a występowaiem raka szyjki macicy. Wykazao, że kobiety posiadające wykształceie średie istotie częściej (p <, ) wiedziały, że zmiaa parterów seksualych jest czyikiem choroby owotworowej raka szyjki macicy w przeciwieństwie do kobiet legitymujących się iym rodzajem wykształceia. Krajewska i wsp. [ ] stwierdziły, że dla, kobiet duża liczba parterów seksualych jest czyikiem ryzyka raka szyjki macicy, a dla, ie jest to czyik ryzyka tej choroby. U Cichońskiej i wsp. [ ], badaych kobiet wiedziało, że częsta zmiaa parterów seksualych zalicza się do czyików ryzyka raka szyjki macicy. Kuczkowskiej i wsp. [ ], polskich kobiet oraz, ińskich studetek podało, że duża liczba parterów seksualych wpływa a rozwój raka szyjki macicy. Natomiast a podstawie badań Pacewicz i wsp. [ ] stwierdzoo, że badae kobiety (, ) zaliczyły częstą zmiaę parterów seksualych do główych czyików zwiększających ryzyko raka szyjki macicy. Rówież z badań przeprowadzoych przez Ahmeda i wsp. [ ] wyika, że połowa kobiet (, ) wiedziała, że duża liczba parterów seksualych wpływa a rozwój raka szyjki macicy. Z kolei Bara i wsp. [ ], badając grupę kobiet, stwierdzili, że tylko, posiadało wiedzę odośie wpływu zmiay parterów seksualych a rozwój raka szyjki macicy. Podobie wyika z badań Sudega i wsp. [ ] spośród (, ) kobiet, jedyie, stwierdziło, że duża liczba parterów ma związek z powstawaiem raka szyjki macicy. Badaia włase wykazały, że, kobiet wiedziało, że duża liczba parterów seksualych ma wpływ a ryzyko raka szyjki macicy. Wpływ czyika męskiego ma ogromy związek z zachorowalością a raka szyjki macicy. Żoy/parterki mężczyz uprzedio żoatych lub odbywających kotakty seksuale z prostytutkami są w grupie podwyższoego ryzyka możliwości powstaia tego owotworu [ ]. Z przeprowadzoych badań własych wyika, że, kobiet twierdziło, iż duża liczba parterek seksualych obecego partera ie wpływa a ryzyko powstaia raka szyjki macicy, z kolei, ie posiadało wiedzy w tym zakresie. Natomiast jedyie, badaych uważało, że duża liczba parterek seksualych Pomeraia J Life Sci 2016;62(1) 83

7 Magdalea Sulima, Magdalea Lewicka, Krzysztof Wiktor, Grzegorz Bakalczuk, Heryk Wiktor obecego partera może predyspoować do rozwoju raka szyjki macicy. WNIOSKI 1. Kobiety wiedzą, że wczese rozpoczęcie współżycia seksualego oraz duża liczba parterów seksualych staowi czyik ryzyka owotworu szyjki macicy. Natomiast ie posiadają wiedzy a temat wpływu dużej liczby parterek seksualych obecego partera a możliwość wystąpieia owotworu szyjki macicy. 2. Istieje potrzeba prowadzeia działań edukacyjych wśród kobiet odośie wpływu ryzykowych zachowań seksualych a możliwości rozwoju raka szyjki macicy. PIŚMIENNICTWO 1. Ulma -Włodarz I, Nowosielski K, Romaik M, Pozowski J, Jurek M. Świadomość pro ilaktyki raka szyjki macicy wśród kobiet zgłaszających się do poradi K. Giekol Pol 2011;82: Nowicki A, Borowa I, Maruszak M. Zachowaia zdrowote kobiet w zakresie zapobiegaia, wczesego wykrywaia staów przedrukowych i raka szyjki macicy. Giekol Pol 2008;79: Łoś J. Skryig cytologiczy raka szyjki macicy. Giek Prakt 2006;1: P a c e w i c z M, K r a j e w s k a- K u ł a k E, K r a j e w s k a- Fe r i s h a h K. P r o i l aktyka raka szyjki macicy poziom wiedzy kobiet i mężczyz. Med Paliat 2012;4: Krajewska M, Owłasiuk A, Litwiejko A. The state of kowledge ad health behaviors coected with cervical cacer prevetio of the wome i Sejy. Probl Med Rodz 2010;1: Wróbel B. Seksualość kobiety a rak szyjki macicy. Prz Terapeut 2008;5. 7. Iwaowicz -Palus GJ, Adamska -Kuźmicka I, Bień A, Stadicka G. Wiedza i postawy kobiet wobec pro ilaktyki raka szyjki macicy. Pielęg XXI w 2010;3-4(32-33): Cichońska M, Borek M, Krawczyń W, Maciąg D. Wiedza kobiet w zakresie zapobiegaia owotoworom piersi i raka szyjki macicy. I: Zboia B, Doliwa -Klepacka A, Bakalarz -Kowalska B, editors. Nauki medycze, kultura izycza i zdrowie. Acta Scieti ica Academiae Ostroviesis. Sectio B 2012;1: Ball C, Madde JE. Badaia przesiewowe w kieruku raka szyjki macicy. Współczesa diagostyka i protokoły tworzoe a zasadach EMB. Med Dypl 2003;12(8): Braca M, Rossi E, Alderisio M, Migliore G, Morosii PL, Vecchioe A, et al. Performace of cytology ad colposcopy i diagosis of cervical itraepithelial eoplasia (CIN) i HIV positive ad HIV egative wome. Cytopathology 2001;12: Gerber J. Pro ilaktyka okologicza a co dzień w giekologii. Pol Med Rodz 2000;2(2): Louie KS, Sajose S, Diaz M, Castellsague X, Herrero R, Meijer CJ, et al. Early age at irst sexyal itercourse ad early pregacy are risk factors for cervical cacer i developig coutries. Br J Cacer 2009;100: Czechowska K. Wiedza i zachowaia prozdrowote kobiet w zakresie pro ilaktyki raka szyjki macicy a podstawie badań pacjetek z powiatu jeleiogórskiego. I: Pękała R, editor. Wiedza i doświadczeie pielęgiarki a jej działaia promocyjo -edukacyje. Wyższa Szkoła LDZ w Legicy. Acta Scholie Superioris Mediciae Legicesis 2008;1: Krajewska M, Owłasiuk A, Litwiejko A. The state of kowledge ad health behaviors coected with cervical kacer prevetio of the wome i Sejy. Prob Med Rodz 2010;1(30): Ahmed SA, Sabitu K, Hadejia I, Achmed R. Kowledge, attitude ad practice of cervical cacer amog market wome i Zaria, Nigeria. Niger Med J 2013;54(5): Kamzol W, Jaglarz K, Tomaszewski KA, Puskulluoglu M, Krzemieiecki K. Assessmet of kowledge abort cervical cacer ad its prevetio amog female studets aged years. Eur J Obstet Gyecol Reprod Biol 2013 Feb;166(2): doi: /j.ejogrb Epub 2012 Nov Kozakiewicz B. Nowotwory złośliwe arządu rodego. Nowa Med 2003;3(122): Kędziołka J, Baraś E, Domka E, Grzegorczyk J, Bojar I. The level of kowledge preseted by studets from uiversisties of Rzeszow regardig cervival cacer threat ad its risk factors. I: Wdowiak L, Kruk W, Bikowksa -Bury M, editors. Public health ad research. Lubli: Wyd. Neurocetrum;2009. p Kuczkowska K, Jakowiak -Siuda K, Wrokowski Z. Kowledge abort cervical cacer amog Polish ad Fiish female studets. Eur J Obstet Gyecol Reprod Biol 2011;156: Bara W, Koracka K, Szela S. Ocea wiedzy kobiet z Podkarpacia a temat pro ilaktyki raka szyjki macicy. Przegląd Medyczy Uiwersytetu Rzeszowskiego i Narodowego Istytutu Leków w Warszawie 2013;3: Sudega SL, Rositch AF, Otieo WA, Smith JS. Brief report: kowledge, attitudes, practices ad perceived risk of cervical cacer amog Keya wome. It J Gyecol Cacer 2013;23(5):