POLSKI OŚMIOZGŁOSKOWIEC ŚREDNIOWIECZNY Wersz ośmozgłoskowy zajmował w poezj saropolskej, a zwłaszcza w uworach przeznaczonych do recyacj, sanowsko prawe monopolsyczne. W arykule ym posaramy sę omówć nekóre swe sposrzeżena nad ym werszem wykazać, że ne był on worem bezkszałnym, jak sę o wydaje czyelnkow, kóry ujmuje go z punku wdzena wersza współczesnego, lecz że rządzła nm prawdzwa logka. Problem wersza średnowecznego był ne do rozsrzygnęca dopóy, dopók meryka przy analze wersza lczyła sę z ym ylko elemenam, kóre sę wyróżnały jako konsany. Elemeny sanowące jedyne endencje gnorowano, a wszelke odchylena od normy uznawano za błędy". Dawna meryka ne rozumała, an że przełamywane normy porzebne jes dla znensywnena jej odczuca, an że wyczuwalność wersza wymaga sałego napęca mędzy koncepcją meryczną a konkrenym werszem (j. schemaem dealnym a jego realzacją). Poglądy dawnej meryk zosały przezwycężone dopero przez rosyjską szkołę ormalną. W osanch czasach najgłębsze wnknęce w problemaykę badań nad werszem wykazuje meryka o nasawenu onologcznym. Główną rolę w budowe wersza grają e elemeny oncznego aspeku języka, kóre borą udzał w różncowanu znaczeń słów elemeny onologczne akywne. Elemeny e wyrazścej zarysowują sę w śwadomośc językowej nż nne składnk dlaego eż bardzej są przy budowe wersza wykorzysywane nż elemeny onologczne obojęne. Trzeba oczywśce uwzględnć akże en donosły czynnk, kórym jes sopeń unkcjonalnego obcążena poszczególnych czynnków onologcznych: elemen, zdolny różncować znaczene w ogranczonej ylko lośc wypadków, ne może ak ławo sać sę podsawą wersza jak czynnk, wykorzysywany w całym szeregu słów. Czynnkam onologcznym podsawowym dla polskego wersza średnowecznego są e same elemeny, kóre były czynnkam kszałującem w budowe wersza saroczeskego: bazę onologczną obu sysemów werszowych sanow przedzał mędzywyrazowy. Przycsk realzuje wprawdze mocne elemeny wersza, ale wysępuje u zawsze jako składnk uzależnony od grancy słowa (konsekwenne paroksyonczne zakończene wszyskch słów welozgłoskowych; co zaś do słów jednozgłoskowych, o musmy pamęać, że nema w nch przecwsawena: zgłoska przycskowa zgłoska neprzycskowa; bardzej skomplkowane sosunk mamy przy enklze proklze, lecz wchodz u v grę drobna ylko 64
cząska zasobu leksykalnego). Fonologczną bazą rymu jes węc en elemen, od kórego zależy przycsk; przycsk bynajmnej jednak ne jes dla budowy wersza polskego bezwaroścowy, jakby sę mogło wydawać. Przy analze maerału językowego musmy zawsze w równej merze badać rozmeszczene przedzałów mędzywyrazowycb ( razowane", grupowane całosek słownych) ) jak mocnych elemenów wersza (przycsków wyrazowych). Oparce ypolog polskego wersza średnowecznego na obu ych elemenach pozwol nam właśne zesawć wersz polsk z czeskm ocenć głębokość wpływów ormy poeyckej saroczeskej na saropolską. Ogólne znany ak, że wersz ośmozgłoskowy znajdował sę w polskej poezj średnowecznej pod wpływem goyckej poezj czeskej można będze dokładnej objaśnć ewenualne skorygować pooczne poglądy na ę sprawę przez szczegółowe porównane srukury obu sysemów werszowych. Już Wóycck w swej pracy Polsk ośmozgloskowec rocheczny (Warszawa 96) ukazał drog poznana endencj merycznych, lecz praca a pozosała nesey bez oddźwęku, na jak zasługuje, jes welu badaczom neznana. Ja w rozważanach ponższych sosować będę meody Praskego Koła Językoznawczego. Zajmę sę u, jak już zaznaczyłem, zarówno saysyką razowana, j. rozmeszczena jednosek słownych, jak saysyką przycsków w y r a z o- w y c h. 2 ) V ym celu należy monograczne opracować każdy wersz, przyczem w raze porzeby wypadne uwzględnć pauzy, budowę synakyczną d. Tak np. razowane wersza: Mękę bożą spomnajmy zosaje oznaczone przez 224 (dwa słowa dwuzgłoskowe, jedno czerozgłoskowe; przedzały mędzywyrazowe przed 3 5 zgłoską). Rozmeszczene przycsków w ym werszu ujmujemy w cyry 37 (przycsk na, 3 7 zgłosce). Opracowawszy w en sposób wszyske wersze danego uworu, oblczymy saysyczne, le przedzałów mędzywyrazowych znajduje sę przed 2, 3 d. zgłoską ak samo le przycsków przypada na poszczególne zgłosk. Dane saysyczne można nasępne ująć graczne: na pozomej współrzędnej oznaczymy kolejne numery zgłosek, a na współrzędnej ponowej lość przedzałów mędzywyrazowych przed odpowednm zgłoskam, resp. lość przycsków, przypadających na poszczególne zgłosk. Łącząc punky, oznaczające odsek przedzałów mędzywyrazowych (przycsków), orzymujemy odpowedną krzywą ( lnja przycsków", konur meryczny"). Wykresy ake są nadzwyczaj wymowne pouczające, pozwalające odręczne zesawać wersze poszczególnych poeów, szkół całych epok. Jak zarysowują sę w werszu saropolskm endencje meryczne, ukaże nam analza werszy Legendy o św. Aleksym (yp uworu epckego) Skarg umerającego (yp lryczny). Pamęajmy przede wszyskm, że werszow Legendy obce jes dokładne przesrzegane ośmozgłoskowcowego schemau: werszy ośmozgłoskowych jes u ylko 45 %. Ne wolno ego jednak łumaczyć jako pomyłek", an odwoływać sę do neporadnośc" wersykaora, an wreszce wyprowadzać sąd wnosku ł ) Caloska słowna = słowo wraz z przysawkam względne przedsawkam. J ) Podkreślam, że chodz u o przycsk wyrazowe; Wóycck w swej pracy opera sę ylko na przycskach zdanowych. 65
o słabem poczucu rymu u poey! Mamy u do czynena ze zjawskem znanym eż np. z czeskej poezj średnowecznej: chodz poprosu o aką ormę, w kórej precyzyjny sylabzm przejawa sę ylko jako endencja meryczna. Średnoweczny wersz epck ne wymaga ścsłego przesrzegana ośmozgłoskowośc; ale eż odchylena od nej z reguły ne przekraczają jednej zgłosk bądź n plus, bądź n mnus. Wersze o nnej lośc zgłosek nż osem z reguły mają specjalne unkcje w srukurze uworu, znajdują sę zazwyczaj w mejscach napęca dramaycznego, na końcu okresu d. Ale w szkcu ym chodz m ylko o o wersze ośmozgłoskowe. Wersze e w Legendze wyróżnają sę pod względem razowana w nasępujący sposób: przed zgłoską II III IV V VI VII VIII % przędz, mwyr. 22, 56,6 40,7 54,9 35,4 46,4 8,8 Konur meryczny jes u asymeryczny. Najbardzej wyróżna sę przedzał przed 3 zgłoską, a dalej przed 5 7. Przejawa sę wyraźna endencja do dzelena wersza na 4 dwuzgłoskowe odcnk, sopy. Analza przycsku wyjaśna nam, jakego rodzaju są e sopy. Dane saysyczne przedsawają sę w en sposób: zgłoska I II III IV V VI VII VIII % przycsków 69,9 32,7 59,3 38 56,6 7,9 90,2 8,8 Zesawwszy e sosunk z rozkładem przedzałów mędzywyrazowych, wdzmy, że werzchołk krzywych przypadają na sylaby parzyse. Por. wykres. Przycsk podkreśla sopowość, wersz dąży do ormy czerosopowca rochecznego (Ss Ss Ss Ss). Poece chodzło przede wszyskm o o, żeby przedzał mędzywyrazowy ne przypadał wewnąrz sopy; mmo o srukura sopowa ne narzuca sę zby naręne. Darezy mają sę do cezur ) jak 4 do 3 (na 00 werszy 34 przedzały mędzywyrazowe przypadałyby wewnąrz sopy, 72 na grance sóp). Dla wyczuca rymu wysarczało, że jedna dareza specjalne sę wyróżnała z pośród pozosałych. W werszu Legendy była o dareza przed 3 zgłoską. Wersz lryczny Skarg umerającego odznacza sę ścślejszym sylabzmem; odchyleń od ośmozgłoskowośc prawe w nm nema. Dane saysyczne o werszu Skarg są nasępujące: zgłoska I II III IV V VI VII VIII % przędz, mwyr. (00) 30,3 52,7 25,8 73 28 42,7 4,5 % przycsków 83,2 28,2 67,64 22,5 49,43 3 93,28 4,5 Por. wykres 2. *) Cezurą nazywam zgodne z Jakobsonem (por. jego Saroesky ver, s. 433) przedzał mędzywyrazowy wewnąrz sopy, dareza zaś o przedzał mędzywyrazowy na grancy sopy. 66
%00 Zgł. I II III IV V VI VII VIII przedzał mędzywyrazowy, przycsk. Wykres : Legenda o św. Aleksym. Odseek cezur jes mnejszy nż w werszu epckej Legendy (na 00 werszy 99 cezur a 79 darez). Frazowane jes węc u o wele bardzej zdecydowane; najbardzej wyróżna sę u dareza środkowa o sanow główną różncę mędzy obu ypam werszowym. Typ wersza, wysępujący w Legendze o św. Aleksym (ak sam wersz mamy jeszcze w jednym uworze saropolskm, w Werszu Sloy o chlebowym sole), nazywam epckm, yp wersza Skarg nazywam l rycznym. Wersz saropolsk jes z reguły wyodrębnony synakyczne; enjambemen w nm nema. Wersze epcke z reguły łączą sę w dwuwersze spojone ognwam jednego rymu (aabbcc... rymy sałe sąsadujące) czynnkam synakycznym (na końcu dwuwersza, j. po powórzenu sę rymu, przysanek synakyczny jes slnejszy nż wewnąrz dwuwersza); np.: Węc o śwęe plemę Przyszło w jedne zemę; Rozdał swe rucho żebrakom, Srebro, złoo popom, żakom. (z Legendy o św. Aleksym, w. 9 94, Bruckner, Średnoweczna peśń relgjna polska, s. 29). 67
Wersz lryczny grupuje sę ponado w jeszcze wększe całośc, w sroy. Sroę Skarg worzą dwa dwuwersze; dwuwersze mogą ne być zakończone pod względem synakycznym, całość synakyczną worzy sroa: Ach! Moj smęku, ma żałośc! Ne mogę sę dowedzec, Gdze mam prwy nocleg męc, Gdy dusza z cała wylec. (Skarga, w. 4, Vrel-Werczyńsk, Średnoweczna poezja polska Śwecka, s. 87). Uwory epcke o zabarwenu lrycznym uwory dydakyczne zawerają główne cechy ormy epckej lrycznej: yp wersza jes lryczny, epcke jes naomas jego grupowane (brak sro), a czasem znaczna luźność sylabzmu (wersze sedmozgłoskowe w Rozmowe msrza Polkarpa). Tak powsaje nowa orma werszowa lryczno-epcka, konamnująca samosne ormy lryczne epcke. ) *) Podobne sosunk, jak w Rozmowe msrza Polkarpa, wykazuje np. Sayra na lenwe chłopy Sayra na ksędzy. 68
Całe o bogacwo orm ośmozgłoskowca odnajdujemy w leraurze saroczeskej, ylko że am razowane jes zawsze dobnejsze, a różnce mędzy werszem lrycznym epckm głębsze nż w poezj polskej. Przyjrzymy sę razowanu w lrycznej Peśn Kunhuny epckej Alexandredy. 2 ) Przedzały mędzywyrazowe: przed zgłoską II III IV V VI VII VIII wersz Alexandredy (4) 52.7 (34) 57.3 (35) 52.3 () wersz Peśn Kunhuny (6.6) 65.8 2.6 8.5 9.7 22.4 Por. wykres 3. n» l r II % A /l I / / ; r, / ł»^ V > ZgL I II III VI V VI VII VIII Wykres 3: Przedzał mędzywyrazowy w werszu saroczeskm: epckm (Alezandre), lrycznym (Kunhuna pue). 2 ) Wszelke dane doyczące wersza saroczeskego czerpę z pracy Jakobsona Saroćesky verś. Zaznaczane krzywej przycsku jes w wykrese wersza czeskego zbyeczne, kdyż w czeszczyżne przycsk z reguły znajduje sę na perwszej zgłosce krzywa a byłaby zasadnczo ożsama z krzywą przedzałów mędzywyrazowych. 69
Welke podobeńswo mędzy ośmozgłoskowcem saroczeskm a saropolskm (całkowego podobeńswa ne może u być z powodu różnc językowych: przycsk polsk urudna ścsłe zaznaczane sóp d.) śwadczy o głębokm wpływe saroczeskej echnk poeyckej. W dalszym jednak rozwoju wersz polsk uwalna sę od ych zapożyczeń dze swą własną drogą rozwój dze w kerunku czysego sylabzmu. Wersz nadal pozosaje ośmozgłoskowy ale endencje meryczne są już całkowce nne nż w werszu czeskm: dążene do członkowana wersza na sopy zanka, dążene do umeszczana przycsków na zgłoskach neparzysych ograncza sę do osanej neparzysej zgłosk d. Typ czyso sylabczny zjawa sę przede wszyskem w werszach przeznaczonych do śpewu. Przesądza o ym już sama orma peśn. Wersz dosaeczne jes już zdeermnowany przez melodę, wobec czego razowane, sanowące w werszu mówonym podsawę mpulsu merycznego, rac u swą unkcję przerzadza sę w zjawsko akcesoryjne. I saroczeske peśn mały razowane mnej dokładne nż uwory mówone. W poezj polskej czysy sylabzm przenka do werszy przeznaczonych do śpewu już od połowy XV w. Wersz najsarszych peśn naogół ne różnł sę od wersza uworów mówonych, ale co do późnejszych peśn o w ogóle rudno u mówć o jakmś wyraźnym konurze merycznym; ypowym rysem akego wersza jes uderzające słabnęce endencj członkowana ku końcow wersza: przedzał mędzy wyrazowy przed 7 zgłoską jes rzadszy nż przed 6. Tak np. razowane Peśn o św. Anne (Anna śwęa nabożna...) przedsawa sę w en sposób: zgłoska II III IV V VI VII VIII % przędz, mwyr. 20.4 43,6 3,9 56,4 40,4 32,9 2, Wdzmy, że od pąej zgłosk procen przedzałów mędzywyrazowych sale maleje: krzywa merum ne jes już alsa, lecz posada sałą endencję znżkową. Por. wykres 4. Uwaga. Na podsawe wykryca ypowego konuru osnowy przedzałów mędzywyrazowych uworów przeznaczonych do śpewu można swerdzć, że Peśn Sandomerzanna ne były uworam recyacyjnym, mówonym, lecz że chodz u o wersze przeznaczone do śpewu. Rozkład przedzałów mędzywyrazowych (z cz. II Sandomerzanna wybrałem ylko e wersze, do kórych ch wydawca, Vrel-Werczyńsk, ne wargnął ze swym korekluram) przedsawa sę nasępująco: zgłoska II III IV V VI VII VIII przedzał Sand. I 28.6 53.4 25 64.5 4.7 33.3 4.3 mędzyw. Sand. II 2.8 57.5 46.8 63.9 42.5 36. 6.4 Uwaga 2. Do wersza mówonego en czyso sylabczny yp wersza przenknął w czasach Mkołaja Reja. Jeżel nasępswem peśn jes z jednej srony zubożene endencj merycznych w uworach peśnowych (przeznaczonych do śpewu), o z drugej srony wąże sę z peśną o zjawsko, że w werszu peśnowym zagneźdzły sę endencje sprzeczne" z językem. Tak właśne w werszu czeskm powsał jamb, a w polskm, wbrew wyłącznej endencj rochecznej wersza mówonego, endencja dakylczna. Wśród uworów XV w. mamy ją w peśnach O cało boga żywego, O św. Sansławe w ośmozgłoskowcach peśn Radośc wam powedam. 70
Rozmeszczene przycsków wyrazowych w peśn O cało boga żywego sawa sę nasępująco: przedzgloska I II III IV V VI VII VIII o/o przycsków 6,36 56,89 43, 54,54 22,7 9,09 95,4 4,5 yoo 00 «0 70-60 60 40 30 20 o s "l» ł «ł % ł» % ł przedzał mędzywyrazowy, przycsk. II III IV V VI Wykres 4: Peśń o św. Anne. VII VIII Tak oo analza endencj merycznych ukazuje nam zarówno nadzwyczajne pokreweńswa orm werszowych saropolskch saroczeskch, jak eż z drugej srony samosny rozwój wersza saropolskego. Powsają swose endencje meryczne (dakyle), wyodrębna sę wersz epck lryczny d. Pozorne bezkszałny oómozgloskowec ukazuje sę we właścwym śwele. Wdzmy, że ne chodz u o wersze nedoskonale" czy kulawe", lecz o prawdzwy aryzm; o subelne precyzyjne kszałowane maerału językowego. BIBLIOGRAFIA Bruckner A., Średnoweczna peśń relgjna polaka. Kraków 923. Jakobson R., Saroesky verś. Ceskoslovenska vlasveda, III. Jazyk. Praha 934. Jakobson R., Merka. Ouv naulny slovnk. Praha 935. 7
loś, J., Gramayka polska, Kraków 922. Łoś, J., Począk pśmenncwa polskego. Lwów 922. Łoś J., Wersze polske w ch dzejowym rozwoju. Warszawa 920. Mukaovsky J., Obecne zasady a vyvoj novoćeskćho vere. Ceskoslovenshd vasvda, III. Jazyk. Praba 934. Mukaovsky J., Eseckd unkce, norma a hodnoa jako socdnl aky. Praha 936. Rowńsk M., Meryka polska. Encyklopedja polska,. III, dzał III, cz. II. Kraków 95. Rowńsk M., Uwag o wersykacj polskej. Prace lologczne, IY. Warszawa 890 89. Sedleck F., Z dzejów naszego wersza. Skamander, serpeń 935. Vrel-Werczyńsk S., Średnoweczna poezja polska śwecka. Kraków 923. Vrel-Werczyńsk S., Wybór eksów saropolskch. Lwów 930. Wóycck K., Polsk omozgloskowec rocheczny. Warszawa 96. 937 Sedov k polska osmslaben ver$ Jedna z nejsarch auorovych prąc. Do souboru je zaadena proo, ze v n było prvn na meznarodnlm óru po ukazano na velkou shodu mez sedovćkym verem óeskym a polskym. Sbody jsou prokaz&ny sasckym rozborem, srovnavaj(clm dsrbuc slovnlch celku dsrbuc slovnch pzvuku ve ver. IIoabCRHł CpenHeBCCOBU BOCbMHCHJUaSH^eCRH CTHX HacTonman eram HBJIH TCH OHHOH HS nepsuz paóot aaropa. OHa BKjncweHa B Hacroamee cospahhe Tpy^oB BBHly Toro, YTO aarop ykaaaj B Heń BnepBue Ha MeagryHapolHOM nonpume Ha oojn>moe CZOACTBO uempy lemckhm H nojckhm cpe^hebekobbm CTHXOM. CXOACTBO lo- KaaaHO CTaTHCTHecKHM aaajmsou, cpabhbbaon^hm AHCTpróynuo cnobechux nejns H pacnpe^ejehhh cjobecmjs y«apchhh B CTHXG. 72