Rozpoznanie typów strategii rozwojowych gmin z wykorzystaniem wielokryterialnych metod podejmowania decyzji

Transkrypt

1 Studa Regonalne Lokalne Nr 2(52)/2013 ISSN do: / Aleksandra Łuczak, Felks Wysock Unwersytet Przyrodnczy w Poznanu, Wydzał Ekonomczno-Społeczny, Katedra Fnansów Rachunkowośc, ul. Wojska Polskego 28, Poznań; e-mal: luczak@up.poznan.pl; wysock@up.poznan.pl. Rozpoznane typów strateg rozwojowych gmn z wykorzystanem welokryteralnych metod podejmowana decyzj Streszczene: Przedstawone podejśce do rozpoznana typów strateg rozwojowych gmn z wykorzystanem welokryteralnych metod podejmowana decyzj jest kompleksową procedurą, która może być użyteczna w programowanu rozwoju, szczególne przy ocene słabych mocnych stron jednostek admnstracyjnych oraz szans zagrożeń pojawających sę w ch otoczenu. Ma ona przewagę nad metodam klasycznym (opsowym) ze względu na możlwość kwantyfkowana ważnośc czynnków analzy SWOT, a węc elementów o charakterze zarówno jakoścowym, jak loścowym. Może też być pomocna przy dentyfkacj typów strateg rozwojowych realzowanych przez jednostk admnstracyjne. Proponowane podejśce zastosowano do ustalena pozycj strategcznej gmn powatu mędzyrzeckego. Słowa kluczowe: welokryteralne metody podejmowana decyzj (MCDM), analtyczny proces herarchczny (AHP), analza SWOT, stratege rozwoju. Mult-crtera decson-makng as a tool for dstngushng types of developmental strateges n communes Abstract: The approach the authors use n order to dstngush types of developmental strateges of communes, based on the mult-crtera decson-makng tool, s a complex procedure that can be useful n development programmng, and n partcular n assessng strengths and weaknesses of admnstratve unts, as well as the opportuntes and threats n ther envronment. Unlke the classc (descrptve) methods, the procedure allows the researcher to quantfy the mportance of the SWOT analyss factors,.e. both qualtatve and quanttatve elements. It can be a useful nstrument n dentfyng types of developmental strateges of admnstratve unts. In the present artcle, the approach has been used to determne the strategc poston of the communes n the Mędzyrzeck povat. Keywords: Mult-crtera decson-makng (MCDM), Analytc Herarchy Process (AHP), SWOT analyss, developmental strateges. W procese tworzena strateg rozwoju za punkt wyjśca przyjmuje sę opracowane analzy SWOT. Metoda ta łączy zarówno analzę wnętrza, jak otoczena jednostk admnstracyjnej, czyl służy do badana jej sły słabośc oraz szans zagrożeń. Henz Wehrch (1982) wyróżnł cztery modelowe sytuacje strategczne jednostk (stratege) w zależnośc od przewag czynnków pozytywnych

2 96 ALEKSANDRA ŁUCZAK, FELIKS WYSOCKI lub negatywnych wewnątrz jednostk w jej otoczenu: agresywną (max-max), konkurencyjną (mn-max), konserwatywną (max-mn) defensywną (mn- -mn) (zob. też: Gerszewska, Romanowska 2002; Łuczak, Wysock 2010). Stratega agresywna (max-max) dotyczy jednostk, wewnątrz której przeważają mocne strony, a w jej otoczenu szanse rozwoju. Takej sytuacj odpowada ekspansja przeważne zdywersyfkowany rozwój. Polega ona na najlepszym wykorzystanu sposobnośc wynkających ze sprzyjających uwarunkowań zewnętrznych wewnętrznych. Stratega konkurencyjna (mn-max) występuje wówczas, gdy jednostka wykazuje przewagę słabych stron nad mocnym, jednak korzystny jest dla nej układ uwarunkowań zewnętrznych. Istotą tego typu strateg jest elmnowane słabych stron jednostk oraz budowane jej sły konkurencyjnej poprzez wykorzystane pojawających sę szans w otoczenu. Stratega konserwatywna (max-mn) wykorzystuje przewagę mocnych stron nad słabym, przy czym w otoczenu stneje węcej zagrożeń nż szans. Podstawowe dzałana prowadzone w takej jednostce pownny być ukerunkowane na zmnejszene wpływu tych zagrożeń oraz efektywnejsze wykorzystane szans. Łączą sę tu cechy strateg agresywnej konkurencyjnej. Stratega defensywna (mn-mn) dotyczy sytuacj, w której jednostka ma ogranczone szanse rozwoju, czyl dzała w nesprzyjającym otoczenu. Jednocześne jej potencjał wewnętrzny jest znaczne mnejszy nż w przypadku jednostek realzujących stratege agresywną lub konserwatywną. Ne ma welu wyraźnych mocnych stron, które mogłaby przecwstawć zagrożenom wykorzystać do poprawena swoch stron słabych. Stratega ta ma zapewnć jednostce przetrwane poprzez podjęce przecwdzałana negatywnym uwarunkowanom. Celem nnejszej pracy jest próba zastosowana analtycznego procesu herarchcznego (AHP) w analze SWOT jednostek admnstracyjnych do oceny ważnośc czynnków wpływających na ch rozwój (słabych mocnych stron oraz szans zagrożeń), wyznaczene dla nch syntetycznych ocen uwarunkowań wewnętrznych zewnętrznych oraz na tej podstawe rozpoznane typów strateg rozwojowych. Proponowana metoda została zastosowana do dentyfkacj strateg rozwojowych gmn powatu mędzyrzeckego w województwe lubuskm. Podstawą badań była anketa pod tytułem Kerunk rozwoju gmn powatu mędzyrzeckego, przeprowadzona wśród 42 radnych gmn tego powatu w 2010 r. (Chudzak 2010). Metodyka badań W proponowanym podejścu do rozpoznawana typów strateg rozwojowych jednostek opartym na welokryteralnych metodach podejmowana decyzj można wyróżnć pęć etapów postępowana (zob. Łuczak, Wysock 2009, 2010): Etap 1. Konstrukcja dwóch decyzyjnych schematów herarchcznych dotyczących analzy zewnętrznych wewnętrznych czynnków SWOT jednostk. Każdy ze schematów obejmuje trzy pozomy: kryterum główne, krytera podrzędne (k = 1,, K; K lczba kryterów podrzędnych), oraz cechy reprezentujące słabe

3 ROZPOZNANIE TYPÓW STRATEGII ROZWOJOWYCH GMIN 97 mocne strony (czynnk wewnętrzne [w]) oraz szanse zagrożena (czynnk zewnętrzne [z]) (j = 1, ; oznacza lczbę cech w ramach k-tego kryterum podrzędnego) (zob. ryc. 1). Główne kryterum wewnętrzne/zewnętrzne Pozom I Kryterum główne Kryterum podrzędne 1 Cecha 1 Cecha n 1 Kryterum podrzędne K Cecha 1 Cecha n K Pozom II Krytera podrzędne Pozom III Cechy reprezentujące mocne słabe strony/szanse zagrożena Ryc. 1. Decyzyjny schemat herarchczny czynnków analzy SWOT Źródło: opracowane własne. Tab. 1. Dzewęcostopnowa skala preferencj mędzy dwoma porównywanym elementam według Saaty ego Defncja znaczena Równoważność Słabe lub umarkowane Istotne, zasadncze, mocne Zdecydowane lub bardzo mocne Absolutne Przechodność ocen Objaśnene Oba czynnk przyczynają sę równo do osągnęca celu (jeden czynnk ma take samo znaczene jak drug). Neprzekonywające znaczene lub słaba preferencja jednego czynnka nad drugm (jeden czynnk ma neco wększe znaczene nż drug). Zasadncze lub mocne znaczene lub mocna preferencja jednego czynnka nad nnym (jeden czynnk ma wyraźne wększe znaczene nż drug). Zdecydowane znaczene lub bardzo mocna preferencja jednego czynnka nad nnym (jeden czynnk ma bezwzględne wększe znaczene nż drug). Absolutne znaczene lub absolutna preferencja jednego czynnka nad nnym. Czasam stneje potrzeba nterpolacj numerycznej kompromsowych opn, poneważ ne ma odpowednego słownctwa do ch opsana, wtedy stosujemy pośredne wartośc mędzy dwoma sąsednm ocenam. Jeżel -ty czynnk ma przypsany jeden z powyższych stopn podczas porównana do j-tego czynnka, wtedy j-ty czynnk ma odwrotną wartość, gdy porównuje sę do -tego (jeżel porównując X z Y przyporządkowujemy wartość α, to wtedy automatyczne musmy przyjąć, że wynkem porównana Y z X mus być 1/ α). Źródło: opracowane własne na podst.: Saaty Sła ważnośc (α) , 4, 6 8 Dla porównań kompromsowych pomędzy powyższym wartoścam odwrotnośc powyższych wartośc

4 98 ALEKSANDRA ŁUCZAK, FELIKS WYSOCKI Etap 2. Oblczene wag ważnośc czynnków analzy SWOT z zastosowanem AHP (analtycznego procesu herarchcznego). Etap ten rozpoczyna porównane param czynnków SWOT na każdym pozome herarch przy wykorzystanu skal Saaty ego (1980) (tab. 1). Wynk porównań zestawa sę w macerze: 1 a a 12 1nk 1 1 a 2nk a A 12 k =, a1 n a k 2n k gdze oznacza alternatywne (w) lub (z) odpowedno dla uwarunkowań wewnętrznych zewnętrznych według następujących zasad: 1 jeżel ważność -tego czynnka nad j-tym jest α j = α, wtedy a j =, α 0 (zasada przechodnośc ocen), α jeżel -ty czynnk jest równe relatywne ważny jak j-ty, wtedy α j = α j = 1 (zasada równoważnośc ocen). Następne sprawdza sę, czy porównana zostały przeprowadzone poprawne. W tym celu oblcza sę wskaźnk zgodnośc CR, który merzy koherencję porównań param, czyl określa, w jakm stopnu wzajemne porównana ważnośc charakterystyk są zgodne (Łuczak, Wysock 2005): CI CR = 100%, RI λmax n w podanym wzorze CI = jest ndeksem zgodnośc, przy czym λ max jest n 1 maksymalną lub główną wartoścą własną macerzy porównań 1 A, a n jest lczbą werszy (kolumn) w macerzy A, natomast RI to średn losowy ndeks zgodnośc oblczony z losowo generowanej macerzy o wymarach n n. Wartośc RI mogą być ustalone w zależnośc od rzędu macerzy A (tab. 2). Tab. 2. Średn losowy ndeks nezgodnośc RI Rząd macerzy n Indeks losowy RI 0,00 0,00 0,58 0,90 1,12 1,24 1,32 1,41 1,45 1,49 Źródło: Hanratty, Joseph 1992; Łuczak, Wysock Wskaźnk zgodnośc określa, w jakm stopnu wzajemne porównana ważnośc są zgodne (konsekwentne). W analze procesu herarchcznego oczekuje sę, aby wskaźnk CR przyjmował wartośc mnejsze lub równe 10%. Wtedy porównana są konsekwentne. W przecwnym przypadku należy je (wszystke 1 Wartośc własne macerzy A są perwastkam welomanu charakterystycznego: w(λ) det(a λi), gdze I oznacza macerz jednostkową.

5 ROZPOZNANIE TYPÓW STRATEGII ROZWOJOWYCH GMIN 99 lub nektóre) powtórzyć w celu usunęca nezgodnośc porównań param 2. Jeżel porównana ważnośc czynnków zostały przeprowadzone poprawne, oblcza sę (w) (w) wag ważnośc cech prostych uwarunkowań wewnętrznych w j ( j = 1,,n ) (z) (z) zewnętrznych w j ( j = 1,,n ), którym są znormalzowane wektory własne (z) (w) macerzy A k oraz A k, czyl prorytety lokalne. Stanową one podstawę do oblczena prorytetów globalnych. Prorytet globalny uzyskuje sę przez przemnożene wartośc prorytetu lokalnego tego pozomu decyzj przez wartość prorytetu globalnego pozomu bezpośredno wyższego. Prorytety globalne danego pozomu reprezentują udzał każdego czynnka (z poszczególnych pozomów) w osąganu celu głównego (Harker, Vargas 1990). Etap 3. Ustalene wartośc oraz normalzacja cech w przekroju jednostek (np. j ( k ) gmn). Wartośc cech zestawone w macerze danych x = 1,, m, j = 1,, n, ( ) k (gdze n lczba cech w ramach k-tego kryterum, m lczba jednostek z badanego obszaru) poddaje sę normalzacj według wzorów (Wysock 2010): dla stymulant xj zj = ( ) max( ) ; xj dla destymulant mn ( ) ( x j ) zj = ; x 0 ( ) j x dla nomnant j xj zj = ( ) ; nom ( x j ) 0, gdy xj nom( xj ) ; nom x ( j ) ( j ) nom x zj = ; x j ( ) ( ) x 0, gdy x > nom x, j j ( ) ( j ) gdze ( ) max x ( ) jest wartoścą maksymalną j-tej cechy, a j mn x j mnmalną, przy czym zamast tych wartośc mogą być przyjęte wartośc modelowe. Etap 4. Oblczene wartośc współrzędnych położena jednostek admnstracyjnych względem wewnętrznych WW zewnętrznych WZ uwarunkowań rozwoju, które pokazują ch pozycję rozwojową według analzy SWOT (zob. Chang, Huang 2006; Łuczak, Wysock 2010): gdze: ( w n ) WW = SW IW, (1) ( w) ( w) SW = wj zj średna ważona z wartośc cech prostych wewnętrznych, j= 1 2 W przypadku pełnej zgodnośc porównań opn zachodz λ max = n, CI = 0 CR = 0.

6 100 ALEKSANDRA ŁUCZAK, FELIKS WYSOCKI 1 m SW m = 1 IW = wartość odnesena dla uwarunkowań wewnętrznych (benchmarkng value), gdze: ( z n ) WZ = SZ IZ, (2) ( z) ( z) SZ = wj zj średna ważona z wartośc cech prostych zewnętrznych, j = 1 1 m SZ m = 1 IZ = wartość odnesena dla uwarunkowań zewnętrznych (benchmarkng value), przy czym 1 WW 1; 1 WZ 1. Etap 5. Współrzędne określają położene jednostek admnstracyjnych względem wewnętrznych WW zewnętrznych WZ uwarunkowań rozwoju na płaszczyźne dagramu podzelonego na ćwartk reprezentujące cztery typy strateg rozwojowych: agresywną, konserwatywną, defensywną konkurencyjną. Ocena ważnośc czynnków (uwarunkowań) wewnętrznych zewnętrznych wpływających na pozom rozwoju społeczno-gospodarczego gmn powatu mędzyrzeckego Powyższa procedura została zastosowana do analzy SWOT gmn powatu mędzyrzeckego w województwe lubuskm. Ocene poddano gmny wejske (Bledzew, Przytoczna, Pszczew) oraz mejsko-wejske (Mędzyrzecz, Skwerzyna Trzcel). Dokonując oceny ważnośc czynnków rozwoju w układze gmnnym, posłużono sę metodą analtycznego procesu herarchcznego. W perwszym etape tej procedury przyjęto dwa krytera główne tj. uwarunkowana wewnętrzne zewnętrzne dotyczące społeczno-gospodarczego rozwoju jednostk admnstracyjnej, stnejące w nej samej oraz w jej otoczenu. W ch ramach dokonano wyboru zestawu 41 potencjalnych cech opsujących badane jednostk, które reprezentują krytera podrzędne rozwoju społeczno-gospodarczego, take jak: ludność, rynek praca, środowsko przyrodncze, nfrastruktura technczna, nfrastruktura społeczna, gospodarka, rolnctwo budżet (uwarunkowana wewnętrzne) oraz otoczene (uwarunkowana zewnętrzne) 3. W wynku analzy macerzy odwrotnej do macerzy korelacj mędzy potencjalnym cecham wyelmnowano cechy nadmerne skorelowane z nnym ostateczne do analzy przyjęto zbór 20 cech: 3 Poneważ nektóre z czynnków oddzaływają w tak sam sposób na badane gmny jak np. konunktura ogólnokrajowa lub zmana pozycj województwa lubuskego w przestrzen społeczno-gospodarczej kraju, ne różncują one ch pozycj strategcznej dlatego ne zostały uwzględnone w tych badanach.

7 ROZPOZNANIE TYPÓW STRATEGII ROZWOJOWYCH GMIN 101 Kryterum 1. Ludność (1) ludność w weku poprodukcyjnym/100 osób w weku przedprodukcyjnym; (2) zgony/1000 osób. Kryterum 2. Rynek pracy (3) udzał bezrobotnych zarejestrowanych w lczbe ludnośc w weku produkcyjnym (%). Kryterum 3. Środowsko przyrodncze (4) wydatk na gospodarkę komunalną ochronę środowska (zł/km 2 ); (5) odsetek obszarów prawne chrononych w % ogólnej powerzchn gmny. Kryterum 4. Infrastruktura technczna (6) odsetek ludnośc korzystającej z sec wodocągowej (%); (7) odsetek ludnośc korzystającej z sec kanalzacyjnej (%). Kryterum 5. Infrastruktura społeczna (8) lczba ludnośc/aptekę ogólnodostępną; (9) baza turystyczna (mejsca noclegowe/1000 meszkańców). Kryterum 6. Gospodarka (10) lczba zarejestrowanych podmotów gospodarczych/1000 meszkańców. Kryterum 7. Rolnctwo (11) odsetek UR w gospodarstwach powyżej 20 ha (%). Kryterum 8. Budżet (12) dochody własne/1 meszkańca (zł); (13) wydatk nwestycyjne/1 meszkańca (zł); (14) udzał dochodów własnych w dochodach ogółem (%); (15) środk pozyskane z budżetu Un Europejskej/1 meszkańca (zł). Kryterum 9. Uwarunkowana zewnętrzne (16) subwencje ogólne/1 meszkańca (zł); (17) dotacje z budżetu państwa/1 meszkańca (zł); (18) dotacje z funduszy celowych/1 meszkańca (zł); (19) saldo mgracj wewnętrznych (wewnątrzpowatowych)/1000 meszkańców; (20) saldo mgracj zagrancznych/1000 meszkańców. W przypadku cech zwązanych z pozyskwanem wydatkowanem środków fnansowych, tj.: (4), (12), (13), (15) (18), uwzględnono średną z pęcu lat, gdyż w każdym roku zachodzły stotne zmany w dochodach wydatkach gmn. W perwszym etape (I) proponowanej procedury zostały zbudowane dwa decyzyjne schematy herarchczne. Perwszy z nch dotyczył uwarunkowań społeczno-gospodarczego rozwoju jednostk admnstracyjnej stnejących w nej samej, czyl uwarunkowań wewnętrznych. Drug zaś odnosł sę do uwarunkowań społeczno-gospodarczego rozwoju jednostk stnejących w jej otoczenu, czyl uwarunkowań zewnętrznych.

8 102 ALEKSANDRA ŁUCZAK, FELIKS WYSOCKI Następnym etapem było oblczene wartośc prorytetów globalnych poszczególnych elementów decyzyjnych (etap II). Oblczena dokonano na podstawe wynków badań anketowych przeprowadzonych wśród radnych poszczególnych gmn powatu mędzyrzeckego ( Kerunk rozwoju gmn powatu mędzyrzeckego ) (Chudzak 2010). Łączne uzyskano 42 ankety, po jednej od każdego radnego. Istotą tego etapu było dokonane porównań param ważnośc elementów decyzyjnych na każdym pozome herarch z wykorzystanem dzewęcostopnowej skal preferencj Saaty ego. Na II pozome herarch porównano krytera w odnesenu do celu głównego, a na pozome III cechy w odnesenu do kryterów podrzędnych. Wynk tych porównań były podstawą do oblczena prorytetów globalnych (Łuczak, Wysock 2005), (tab. 3 4). Tab. 3. Prorytety globalne uwarunkowań wewnętrznych rozwoju społeczno-gospodarczego gmn powatu mędzyrzeckego Krytera cechy proste Wartość prorytetu globalnego Ludność 0,146 Ludność w weku poprodukcyjnym/100 w weku przedprodukcyjnym 0,111 Zgony/1000 osób 0,035 Rynek pracy 0,152 Udzał bezrobotnych zarejestrowanych w lczbe ludnośc w weku produkcyjnym 0,152 Środowsko przyrodncze 0,083 Wydatk na gospodarkę komunalną ochronę środowska 0,046 Obszary prawne chronone w % ogólnej powerzchn 0,037 Infrastruktura technczna 0,186 Odsetek korzystających z sec wodocągowej 0,093 Odsetek korzystających z sec kanalzacyjnej 0,093 Infrastruktura społeczna 0,085 Lczba ludnośc/aptekę ogólnodostępną 0,051 Mejsca noclegowe/1000 meszkańców 0,034 Gospodarka 0,144 Lczba zarejestrowanych podmotów gospodarczych/1000 meszkańców 0,144 Rolnctwo 0,061 Odsetek UR w gospodarstwach powyżej 20 ha 0,061 Budżet 0,143 Dochody własne/1 meszkańca 0,041 Wydatk nwestycyjne/1 meszkańca 0,036 Dochody własne w dochodach ogółem 0,021 Środk pozyskane z budżetu Un Europejskej/1 meszkańca 0,045 Źródło: opracowane własne na podst. wynków badań anketowych Kerunk rozwoju gmn powatu mędzyrzeckego przeprowadzonych wśród radnych gmn powatu mędzyrzeckego (Chudzak 2010).

9 ROZPOZNANIE TYPÓW STRATEGII ROZWOJOWYCH GMIN 103 Oszacowane prorytety globalne dotyczące uwarunkowań wewnętrznych pokazują, że dla gmn powatu mędzyrzeckego najwększy wpływ na osągnęce celu głównego, jakm jest rozwój społeczno-gospodarczy, ma modernzacja rozbudowa nfrastruktury techncznej (wartość prorytetu 0,186). Druge pod względem ważnośc było kryterum zwązane z rynkem pracy, z wartoścą prorytetu wynoszącą 0,152. Kolejne stotne trzy krytera mały zblżoną wartość prorytetu globalnego obejmowały: ludność (0,146), gospodarkę (0,144) oraz budżet gmny (0,143). Najmnejsze znaczene według radnych mało kryterum zwązane z rolnctwem, z prorytetem na pozome 0,061. Do najważnejszych cech wpływających na rozwój społeczno-gospodarczy radn zalczyl pozom bezroboca (0,152) oraz lczbę zarejestrowanych podmotów gospodarczych (0,144), natomast za mnej ważne uznal mejsca noclegowe, zgony dochody własne w dochodach ogółem. Tab. 4. Prorytety globalne uwarunkowań zewnętrznych rozwoju społeczno-gospodarczego gmn powatu mędzyrzeckego Cechy proste Wartość prorytetu globalnego Subwencje ogólne/1 meszkańca 0,435 Dotacje z budżetu państwa/1 meszkańca 0,250 Dotacje z funduszy celowych/1 meszkańca 0,159 Saldo mgracj wewnętrznych/1000 meszkańców 0,081 Saldo mgracj zagrancznych/1000 meszkańców 0,075 Źródło: Opracowane własne na podstawe wynków badań anketowych Kerunk rozwoju gmn powatu mędzyrzeckego przeprowadzonych wśród radnych gmn powatu mędzyrzeckego (Chudzak 2010). Prorytety globalne ustalone dla uwarunkowań zewnętrznych ujawnły, że dla osągnęca celu głównego najwększe znaczene mało w opn radnych pozyskane środków obcych w postac subwencj na rozwój gmny. Udzał tej cechy w osągnęcu celu głównego wynósł 44%. Najmnejsze znaczene mały cechy mgracje wewnętrzne (0,081) oraz zagranczne (0,075). Kolejnym etapem badań było zebrane danych dotyczących uwarunkowań wewnętrznych zewnętrznych, czyl ustalene wartośc cech uznanych jako stotne w procese społeczno-gospodarczego rozwoju gmn. Zostały podzelone na cechy stymulanty destymulanty. Do zboru destymulant zostały zalczone: ludność w weku poprodukcyjnym/100 osób w weku przedprodukcyjnym, zgony/1000 osób, udzał bezrobotnych zarejestrowanych lczbe ludnośc w weku produkcyjnym (%) oraz lczba ludnośc/aptekę ogólnodostępną. Pozostałe cechy mały charakter stymulant.

10 104 ALEKSANDRA ŁUCZAK, FELIKS WYSOCKI Rozpoznane typów strateg rozwojowych gmn Wartośc znormalzowane cech oraz przyporządkowane m wag ważnośc stanowły podstawę do oblczena współrzędnych uwarunkowań wewnętrznych zewnętrznych gmn powatu mędzyrzeckego ze względu na możlwośc ch społeczno-gospodarczego rozwoju na podstawe wzorów (1) (2) (tab. 5). Tab. 5. Średne ważone oraz współrzędne uwarunkowań wewnętrznych zewnętrznych rozwoju społeczno-gospodarczego gmn powatu mędzyrzeckego Średne ważone Współrzędne uwarunkowań Gmny wewnętrzne (SW ) zewnętrzne (SZ ) wewnętrzne (WW ) zewnętrzne (WZ ) Bledzew 0,375 0,477 0,043 0,013 Mędzyrzecz 0,463 0,362 0,045 0,128 Przytoczna 0,392 0,496 0,027 0,006 Pszczew 0,467 0,697 0,049 0,207 Skwerzyna 0,439 0,503 0,021 0,012 Trzcel 0,336 0,479 0,082 0,012 Powat mędzyrzeck 0,432 0,451 0,013 0,039 Województwo lubuske 0,443 0,459 0,025 0,032 Wartość odnesena 0,419 (IW) 0,490 (IZ) Źródło: opracowane własne na podst. danych z Banku Danych Regonalnych ( ) oraz tab Położene gmn powatu mędzyrzeckego w ćwartkach układu współrzędnych przedstawa ryc. 2. Ose dzelą płaszczyznę na cztery ćwartk odpowadające typom strateg rozwojowych: agresywnej, konserwatywnej, konkurencyjnej defensywnej. Należy zwrócć uwagę na fakt, że wartośc współrzędnych uwarunkowań wewnętrznych zewnętrznych dla badanych gmn rzadko przekraczają, co do wartośc bezwzględnej, welkość 0,1. Może to oznaczać, że w powece mędzyrzeckm stratege są jeszcze słabo wykształcone mają raczej charakter meszany. W tabel 6 zameszczono wartośc wybranych wskaźnków opsujących pozycję strategczną gmn powatu mędzyrzeckego w roku Tendencję do wykształcena sę agresywnej strateg rozwoju, która oparta jest na przewadze mocnych stron szans tkwących w otoczenu, wykazywały dwe gmny tj. Pszczew Skwerzyna. Stymulantą do aktywnego dzałana gmny Pszczew są walory środowska przyrodnczego krajobrazowego. Ponad 84% powerzchn gmny to obszary prawne chronone. Posada ona duże zasoby leśne (48% terenu gmny) (Bank Danych Lokalnych 2010) wodne (20 jezor) 4, które tworzą specyfczny klmat stanową dobre podstawy dla rozwoju turystyk rekreacj. Potencjał środowska naturalnego uzupełna baza turystyczna, o czym śwadczy lczba mejsc noclegowych na 1000 meszkańców ponad 237, przekraczają- 4 Zob.

11 ROZPOZNANIE TYPÓW STRATEGII ROZWOJOWYCH GMIN 105 ca pęcokrotne średną dla powatu dzesęcokrotne dla województwa. Na utrzymane dobrego stanu środowska przyrodnczego gmna wydaje też znaczne środk fnansowe, o czym śwadczy welkość wydatków na ochronę środowska gospodarkę komunalną (średnoroczne prawe 5400 zł na km 2 ), jednak prawe trzykrotne mnej nż średno w województwe (15,6 tys. zł/km 2 ) (tab. 6). Gmna ne tylko dokładała starań, by utrzymać poprawć stan środowska przyrodnczego, lecz równeż w 2010 r. podjęła m.n. nwestycje polegające na przebudowe dróg utwardzonych, modernzacj dróg gruntowych, rewtalzacj kna bblotek (Przekrój budżetu 2010). W latach średnoroczne na nwestycje w przelczenu na jednego meszkańca w gmne Pszczew wydawano 1300 zł; była to kwota najwyższa wśród gmn powatu mędzyrzeckego przewyższyła ponad dwukrotne średną powatu (589 zł) oraz średną wojewódzką (623 zł). Duże możlwośc gmny w tym zakrese zwązane są m.n. z samodzelnoścą fnansową gmny, co ujawnło sę w osągnęcu najwększych w 2010 r. w powece dochodów własnych na meszkańca, bo aż 1702,6 zł, czyl prawe 30% węcej nż średno w powece (1310,7 zł) o prawe 20% węcej nż średno w województwe (1423,8 zł). Stratega konkurencyjna 0,25 (WZ) Szanse 0,20 Stratega agresywna Pszczew 0,15 0,10 0,05 Słabe Przytoczna Skwerzyna Mocne strony 0,00 strony (WW) -0,10 Trzcel Bledzew -0,05 0,00 0,05 województwo 0,10-0,05 powat lubuske mędzyrzeck -0,10 Stratega defensywna -0,15 Zagrożena Mędzyrzecz Stratega konserwatywna Ryc. 2. Typy strateg rozwojowych dla gmn powatu mędzyrzeckego Źródło: opracowane własne na podst. danych zameszczonych w tab. 5.

12 106 ALEKSANDRA ŁUCZAK, FELIKS WYSOCKI Tab. 6. Wartośc wybranych wskaźnków opsujących pozycję strategczną gmn powatu mędzyrzeckego w 2010 roku Wskaźnk Stratege Gmny uwarunkowana wewnętrzne uwarunkowana zewnętrzne (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17) (18) (19) (20) Pszczew 74,7 8,8 11,9 5357,6 84,5 63,8 48,2 4174,0 237,8 86,5 79,6 1702,6 1309,9 47,1 107,8 796,0 812,7 65,4 0,5 0,2 Skwerzyna 71,5 7,7 10, ,3 18,0 89,4 65,4 2130,0 17,9 96,1 65,3 1056,3 435,2 37,6 99,8 1025,9 474,1 0,4 5,8 0,5 Przytoczna 78,3 9,2 13, ,3 23,6 88,6 36,2 5549,0 43,3 73,9 72,7 1451,7 507,6 42,2 155,6 754,7 680,0 8,2 2,3 0,2 Bledzew 78,3 9,5 14,9 2298,3 23,2 92,7 32,0 4507,0 29,5 65,7 80,7 1003,9 367,7 41,9 49,2 772,6 678,6 0,0 3,6 0,0 Trzcel 78,9 10,4 11,7 8558,9 15,8 58,8 26,0 6277,0 61,8 102,0 59,0 1098,7 432,1 40,1 115,5 889,5 504,1 7,2 5,6 0,2 Agresywna Konkurencyjna Defensywna Konserwatywna Mędzyrzecz 86,9 9,4 12,4 7673,6 34,1 92,5 84,6 2261,0 23,7 123,2 70,8 1454,0 645,6 55,7 97,8 516,4 380,3 21,3 0,7 0,6 80,2 9,1 12,2 7879,1 31,6 85,8 62,8 2769,0 44,2 103,2 71,8 1310,7 589,3 46,6 102,6 731,3 497,0 15,4 2,7 0,2 Powat mędzyrzeck Województwo lubuske 79,8 9,4 8, ,4 38,9 89,4 63,3 3416,0 20,8 105,0 57,3 1423,8 623,7 49,0 133,2 745,1 474,7 14,5 0,5 0,0 Wartośc 48,6 6,1 3, ,1 98,7 99,9 94,6 1259,0 282,2 192,2 85,0 2721,8 1470,5 70,7 928,6 1183,2 873,8 65,4 29,1 1,5 modelowe a) a) Wartośc modelowe ustalono przyjmując wartośc maksymalne (dla stymulant) mnmalne (dla destymulant) cech w zborze wszystkch gmn województwa lubuskego. (1) Ludność w weku poprodukcyjnym/100 w weku przedprodukcyjnym, (2) zgony/1000 osób, (3) udzał bezrobotnych zarejestrowanych w lczbe ludnośc w weku produkcyjnym (%), (4) wydatk na gospodarkę komunalną ochronę środowska (zł/km 2 ), (5) obszary prawne chronone w % ogólnej powerzchn, (6) odsetek korzystających z sec wodocągowej (%), (7) odsetek korzystających z sec kanalzacyjnej (%), (8) lczba ludnośc/aptekę ogólnodostępną, (9) mejsca noclegowe/1000 meszkańców, (10) lczba zarejestrowanych podmotów gospodarczych/1000 meszkańców, (11) odsetek UR w gospodarstwach powyżej 20 ha (%), (12) dochody własne/1 meszkańca (zł), (13) wydatk nwestycyjne/1 meszkańca (zł), (14) dochody własne w dochodach ogółem (%), (15) środk pozyskane z budżetu Un Europejskej/1 meszkańca (zł), (16) subwencje ogólne/1 meszkańca (zł), (17) dotacje z budżetu państwa/1 meszkańca (zł), (18) dotacje z funduszy celowych/ 1 meszkańca (zł), (19) saldo mgracj wewnętrznych/1000 meszkańców, (20) saldo mgracj zagrancznych/1000 meszkańców. Źródło: opracowane własne na podst. danych Banku Danych Regonalnych ( ).

13 ROZPOZNANIE TYPÓW STRATEGII ROZWOJOWYCH GMIN 107 Ponadto gmna Pszczew uzyskwała średnoroczne najwyższe dotacje celowe w przelczenu na meszkańca (węcej nż 812 zł), czyl o ponad 60% wyższe nż średno w powece mędzyrzeckm oraz o ponad 70% nż średno w województwe lubuskm. Wykorzystywała też zewnętrzne środk fnansowe z budżetu Un Europejskej dotacje z funduszy celowych. W okrese pozyskwała z UE średnoroczne w przelczenu na meszkańca około 107 zł, a z dotacj celowych 65 zł. W gmne Skwerzyna zarysował sę równeż kerunek rozwoju oparty na strateg agresywnej, jednak w dużo mnejszym natężenu nż w gmne Pszczew. W 2010 r. gmna mała najlepszą w powece strukturę demografczno-społeczną. Na 100 osób w weku przedprodukcyjnym przypadało około 71 w weku poprodukcyjnym (średno w powece w województwe około 80). Mała najnższy wskaźnk umeralnośc około 8 osób na 1000 meszkańców. Ponadto bezroboce ukształtowało sę także na najnższym pozome w powece (około 11%). Mocne strony ujawnły sę równeż w zakrese nfrastruktury techncznej. Ponadprzecętne była rozwnęta seć wodno-kanalzacyjna. W gmne ponoszono znaczące wydatk na gospodarkę komunalną ochronę środowska. Ich welkość od 2006 do 2010 r. wynosła ponad 11 tys. zł w przelczenu na km 2, co przekroczyło o około 56% średną dla powatu. Gmna Skwerzyna wykorzystywała szanse zwązane z pozyskwanem środków fnansowych z zewnętrznych źródeł. W latach uzyskała najwększe w powece subwencje ogólne przecętne 1025 zł w przelczenu na meszkańca. Nepokojący był jednak ujemny wskaźnk salda mgracj zewnętrznych ( 5,8 osoby na 1000). Gmna Przytoczna realzowała strategę meszaną ze słabym wskazanem do stosowana strateg konkurencyjnej. Cechowała sę nekorzystną strukturą społeczno-demografczną. Na 100 osób w weku przedprodukcyjnym przypadało w nej ponad 78 w weku poprodukcyjnym, co wskazywałoby na starzene sę ludnośc. Ponadto problemem okazało sę bezroboce (13,3%), przekraczające średną w powece (12,2%) w województwe (8,9%). Jedną z przyczyn takego stanu była stosunkowo newelka lczba podmotów gospodarczych w przelczenu na 1000 meszkańców (74), przy średnej w powece 103, a w województwe 105. W gmne występowały równeż znaczące dysproporcje w rozwoju sec wodno-kanalzacyjnej. Seć wodocągowa była dość dobrze rozwnęta (88,6% ludnośc z nej korzystającej), ale brak występowały w rozbudowe sec kanalzacyjnej (tylko mnej węcej 36% ludnośc z dostępem do nej). Gmna jednak prowadzła ogranczone nwestycje. W okrese od 2006 do 2010 r. welkość środków przeznaczona na ten cel w przelczenu na meszkańca wynosła średnoroczne około 507 zł była to kwota nższa nż średnoroczne w powece (589 zł) województwe (623 zł). Lepej za to wykorzystywała szanse pojawające sę w otoczenu, szczególne te zwązane z pozyskwanem zewnętrznych środków fnansowych z budżetu państwa. Dotacje z budżetu na meszkańca średnoroczne w latach wynosły 680 zł prawe o 37% przekroczyły średną dla powatu o 43% dla województwa. Kolejne dwe gmny powatu mędzyrzeckego Trzcel Bledzew wykazywały tendencje do stosowana strateg defensywnej. Ujawnła sę tam neznaczna

14 108 ALEKSANDRA ŁUCZAK, FELIKS WYSOCKI przewaga słabych stron nad mocnym przy nesprzyjającym układze warunków zewnętrznych. Słabośc gmny Trzcel dotyczyły przede wszystkm nfrastruktury techncznej. Z sec wodocągowej korzystało 58,8% meszkańców, a z sec kanalzacyjnej tylko 26%. Ponadto gmna charakteryzowała sę dosyć słabą samodzelnoścą fnansową. Udzał dochodów własnych w dochodach ogółem wynosł 40%, a w cągu roku gmna potrafła wypracować przecętne 1098 zł dochodów własnych w przelczenu na meszkańca, czyl o ponad 200 zł mnej nż średno w powece (1310 zł) ponad 325 zł mnej nż w województwe (1423 zł). Ne prowadzła też znaczących nwestycj, o czym śwadczy średnoroczna w latach wartość wydatków nwestycyjnych w przelczenu na meszkańca: 432 zł. Nekorzystna sytuacja gmny była powodem odpływu meszkańców. Saldo mgracj wewnętrznych na 1000 osób wynosło: 5,6. Strategę meszaną z cecham strateg defensywnej realzowała równeż gmna Bledzew. Gmnę tę cechował najwększy udzał bezrobotnych zarejestrowanych w ogólnej lczbe ludnośc w weku produkcyjnym (prawe 15% w 2010 r.). Bezroboce było jedną z przyczyn odpływu ludnośc z tej gmny. Saldo mgracj wewnętrznych na 1000 meszkańców to 3,6 osoby. Na problem dużego bezroboca nakładały sę też słabośc w gospodarce. W 2010 r. lczba zarejestrowanych podmotów gospodarczych w przelczenu na 1000 meszkańców wynosła tu tylko 65. Pod tym względem gmna zajmowała ostatne mejsce w powece. Kolejne słabośc ujawnły sę w obszarze nfrastruktury techncznej. Występowały dysproporcje w zakrese dostępu do sec wodocągowo-kanalzacyjnej. Pommo bardzo dobrego pozomu rozwoju sec wodocągowej (korzystało z nej prawe 93% ludnośc), tylko 32% mało dostęp do sec kanalzacyjnej. Przy raczej nekorzystnym układze uwarunkowań wewnętrznych gmne ne sprzyjały równeż uwarunkowana zewnętrze, które m.n. ujawnały sę w braku dotacj z funduszy celowych w okrese pęcu lat ( ). W gmne Mędzyrzecz zarysował sę kerunek rozwoju oparty na strateg konserwatywnej. Mocną stroną była dobrze rozbudowana nfrastruktura technczna. Z sec wodocągowej korzystało w 2010 r. prawe 93% ludnośc, a z kanalzacyjnej 84%. Gmna ponosła też znaczne wydatk na nwestycje w przelczenu na meszkańca średnoroczne 645 zł w latach Było to zwązane ze znaczną jej samodzelnoścą fnansową. Udzał dochodów własnych w dochodach ogółem wynosł ponad 55%, co przekładało sę średnoroczne na kwotę 1454 zł w przelczenu na meszkańca. Korzystna była równeż sytuacja w sferze dzałalnośc gospodarczej. W 2010 r. lczba zarejestrowanych podmotów gospodarczych w przelczenu na 100 meszkańców sęgnęła ponad 123. W tym zakrese gmna zajmowała perwsze mejsce w powece równeż znaczene przekroczyła średną wartość dla województwa. Pommo korzystnych uwarunkowań wewnętrznych ne wykorzystywała w pełn zewnętrznych szans, szczególne tych zwązanych z pozyskwanem środków fnansowych z budżetu państwa. Subwencje ogólne (516 zł) dotacje z budżetu (380 zł) były ponżej przecętnej dla powatu. Zagrożenem dla gmny pozostawał też odpływ ludnośc (saldo mgracj wewnętrznych wynosło 0,7, a zewnętrznych 0,6 w przelczenu na 1000 meszkańców).

15 Podsumowane ROZPOZNANIE TYPÓW STRATEGII ROZWOJOWYCH GMIN 109 Na podstawe przeprowadzonych badań emprycznych można stwerdzć, że: Zaproponowane zntegrowane podejśce do analzy SWOT oparte na wykorzystanu welokryteralnych metod podejmowana decyzj, tj. metody analtycznego procesu herarchcznego (AHP) oraz metody konstrukcj syntetycznych mernków rozwoju, umożlwa ocenę ważnośc kryterów cech dotyczących uwarunkowań wewnętrznych zewnętrznych rozwoju oraz pozwala na wyznaczene współrzędnych położena jednostek admnstracyjnych względem tych uwarunkowań na płaszczyźne w układze współrzędnych. Jego kwadranty reprezentują cztery typy strateg rozwojowych: agresywną, konkurencyjną, konserwatywną defensywą. Z tego względu proponowane podejśce ma przewagę nad klasycznym, w którym wększą rolę odgrywają ntucja osobste preferencje autorów przeprowadzających analzę SWOT w sposób opsowy. Realzowane przez gmny stratege są jeszcze słabo wykształcone mają raczej charakter meszany, tylko z pewnym atrybutam wskazującym na kerunek rozwoju. Tendencję do wykształcena sę strateg agresywnej wykazywała zwłaszcza gmna Pszczew, w mnejszym zakrese Skwerzyna, konkurencyjnej Przytoczna, konserwatywnej Mędzyrzecz, a defensywnej Bledzew Trzcel. Oszacowane na podstawe metody AHP prorytety globalne dotyczące uwarunkowań wewnętrznych pokazują, że dla gmn powatu mędzyrzeckego najwększy wpływ na osągnece celu głównego, jakm jest rozwój społeczno-gospodarczy jednostk admnstracyjnej, mała modernzacja rozbudowa nfrastruktury techncznej oraz rynek pracy. Natomast najmnejsze znaczene według radnych mało kryterum zwązane z rozwojem rolnctwa. Za najważnejsze uwarunkowana wewnętrzne radn uznal cechy zwązane z sytuacją demografczną, lczbą podmotów gospodarczych oraz bezrobocem, a za mnej stotne wydatk na ochronę środowska gospodarkę komunalną oraz samodzelność fnansową gmn. Natomast w ramach uwarunkowań zewnętrznych jako najważnejsze zostały uznane subwencje, a mnej stotne mgracje. Opracowane do tej pory stratege województw są bardzo różnorodne, zwłaszcza pod względem zastosowanej metodolog trybu ch opracowana (Gorzelak, Jałoweck 2001). Grzegorz Gorzelak Bohdan Jałoweck (bdem) wnoskują, że nezbędne jest uczynene znaczącego postępu w metodolog tworzena strateg regonalnych. Zaproponowane podejśce wychodz zatem naprzecw tym postulatom dotyczącym ujednolcena metodolog tworzena strateg rozwoju jednostek admnstracyjnych. Ma wymar praktyczny może być wykorzystane przez władze jednostek admnstracyjnych przy ustalanu ch pozycj strategcznej opracowanu programów rozwoju.

16 110 ALEKSANDRA ŁUCZAK, FELIKS WYSOCKI Lteratura Bank Danych Regonalnych, 2010, GUS, [dostęp: paźdzernk grudzeń 2011]. Chang H.H., Huang W.C., 2006, Applcaton of a quantfcaton SWOT analytcal method, Mathematcal and Computer Modellng, t. 43, nr 1/2. Chudzak K., 2010, Rozpoznane typów strateg rozwojowych gmn powatu mędzyrzeckego, Materał źródłowy, Poznań: Unwersytet Przyrodnczy w Poznanu. Gerszewska G., Romanowska M., 2002, Analza strategczna przedsęborstwa (wyd. III, zmenone), Warszawa: Wydawnctwo PWE. Gorzelak G., Jałoweck B., 2001, Stratege rozwoju regonalnego województw: próba oceny, Studa Regonalne Lokalne, nr 1. Hanratty P.J., Joseph B., 1992, Decson makng n chemcal engneerng and expert systems: Applcaton of the analytc herarchy process to reactor selecton, Computers & Chemcal Engneerng, t. 16, nr 9. Harker P.T., Vargas L.G., 1987, The theory of rato scale estmaton: Saaty s Analytc Herarchy Process, Management Scence, t. 33, nr 11. Łuczak A., Wysock F., 2005, Wykorzystane metod taksonometrycznych analtycznego procesu herarchcznego do programowana rozwoju obszarów wejskch, Poznań: Wydawnctwo AR w Poznanu. Łuczak A., Wysock F., 2009, Wykorzystane analtycznego procesu herarchcznego w analze SWOT jednostek admnstracyjnych, Taksonoma 16, Klasyfkacja analza danych. Teora zastosowana, Wrocław: Wydawnctwo Akadem Ekonomcznej we Wrocławu. Łuczak A., Wysock F., 2010, Analza SWOT jednostek admnstracyjnych z wykorzystanem analtycznego procesu herarchcznego, Wadomośc Statystyczne, nr 3. Przekrój budżetu Gmny Pszczew lata (2010). Urząd Gmny Pszczew, menu=p8 [dostęp: ]. Saaty T.L., 1980, The Analytc Herarchy Process Plannng. Prorty Settng. New York London: MacGraw-Hll Internatonal Book Company. Urząd Gmny Pszczew, [dostęp: ]. Wehrch H., 1982, The TOWS matrx A tool for stuatonal analyss, Long Range Plannng, t. 15, nr 2. Wysock F., 2010, Metody taksonomczne w rozpoznawanu typów ekonomcznych rolnctwa obszarów wejskch. Poznań: Wydawnctwo Unwersytetu Przyrodnczego w Poznanu.