SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE UWARUNKOWANIA KSZTAŁTOWANIA SIĘ WYDATKÓW ŻYWNOŚCIOWYCH W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH W POLSCE. Marek Gałązka

Transkrypt

1 SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE UWARUNKOWANIA KSZTAŁTOWANIA SIĘ ROCZNIKI EKONOMII ROLNICTWA I ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH, T. 100, z. 1, 2013 SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE UWARUNKOWANIA KSZTAŁTOWANIA SIĘ WYDATKÓW ŻYWNOŚCIOWYCH W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH W POLSCE Marek Gałązka Katedra Ekonom Badań nad Gospodarką Kujawsko-Pomorskej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy Kerownk: prof. nadzw. KPSW, dr hab. Aleksandr Grzelak Słowa kluczowe: wydatk żywnoścowe gospodarstw domowych, społeczno-demografczne determnanty konsumpcj żywnośc Key words: households food expendtures, soco-demographc determnants of food consumpton S y n o p s s. W artykule podjęto próbę oceny wpływu cech społeczno-demografcznych gospodarstw domowych determnujących pozom wydatków żywnoścowych, uwzględnających równeż wydatk dokonywane w punktach gastronomcznych. Oceny wpływu takch cech gospodarstw, jak przynależność do grupy społeczno-ekonomcznej, typ bologczny, klasa mejscowośc zameszkana oraz pozom wykształcena członków gospodarstwa domowego, na kształtowane sę wydatków żywnoścowych dokonano za pomocą modelu ekonometrycznego (ze zmennym zero-jedynkowym) oszacowanego na podstawe ndywdualnych danych budżetów gospodarstw domowych w Polsce w 2009 roku (około 37 tysęcy budżetów). Społeczno-demografczne uwarunkowana determnują kształtowane sę wydatków żywnoścowych przez wpływ na sytuację dochodową gospodarstw domowych, a także przez oddzaływane na system preferencj konsumpcyjnych. Pozom struktura wydatków żywnoścowych w gospodarstwach domowych o różnym proflu społeczno-demografcznym będze odmenna nawet przy jednakowym pozome sły nabywczej tych gospodarstw. WPROWADZENIE Kształtowane sę pozomu struktury wydatków żywnoścowych w gospodarstwach domowych uwarunkowane jest jednoczesnym oddzaływanem welu czynnków, do których zalcza sę determnanty ekonomczne (sła nabywcza), bologczne, psychologczne, kulturowe, a także społeczno-demografczne [Sojkn 1994, s ]. Gospodarstwo domowe jako podstawowy podmot sfery konsumpcj w gospodarce 1 cechuje sę względną trwałoścą, natomast jego charakter (cechy społeczno-zawodowe oraz demografczne) ulega modyfkacj w toku rozwoju społeczno-gospodarczego 2. Zmenność proflu społeczno-demografcznego gospodarstw domowych wydaje sę 1 Gospodarstwo domowe stanow pewnego rodzaju wspólnotę majątkowo-budżetową, w ramach której zaspokajane są wspólne ndywdualne potrzeby osób je tworzących [Zalega 2012, s ]. 2 Przy swojej trwałośc gospodarstwo domowe jest tworem hstoryczne zmennym, na co obok czynnków ekonomcznych, składają sę czynnk społeczne kulturowe [Hodoly 1971, s. 22].

2 24 MAREK GAŁĄZKA stotnym czynnkem, który należy uwzględnać w badanach kształtowana sę popytu na żywność. Welkość (merzona lczbą osób) zwązany z ną typ bologczny gospodarstwa, przynależność do grupy społeczno-zawodowej, mejsce zameszkana czy też wykształcene członków gospodarstwa, poza wpływem na pozom dochodów, oddzałują równeż na układ preferencj konsumpcyjnych gospodarstw domowych. Badane wpływu tego rodzaju determnant konsumpcj żywnośc jest stotne z dwóch powodów. Perwszy wynka z faktu, że w marę rozwoju społeczno-ekonomcznego, któremu towarzyszy poprawa zamożnośc gospodarstw domowych, waga czynnków społeczno-demografcznych w wyjaśnanu zmennośc popytu na żywność wzrasta kosztem czynnków ekonomcznych. Zgodne z prawem Engla, wydatk żywnoścowe rosną coraz wolnej wraz ze wzrostem pozomu dochodów. Dlatego o różncowanu sę spożyca żywnośc zwązanych z nm wydatków w coraz wększym stopnu mogą decydować czynnk pozaekonomczne. Potwerdza to charakter badań przeprowadzanych w krajach wyżej rozwnętych, które koncentrują sę na wpływe zmennych społeczno-demografcznych na pozom popytu na żywność [Poczta, Mchota-Katulska 2007, s. 10]. Drug powód uzasadnający podjęce problematyk oddzaływana zmennośc proflu demografcznego gospodarstw domowych na kształtowane sę wydatków na żywność wynka z tego, że w Polsce od około dwóch dzesęcolec obserwuje sę względne wyraźne przemany demografczne. Starzene sę polskego społeczeństwa, spadek tzw. wskaźnków dzetnośc czy też poprawa pozomu wykształcena ne pozostają bez wpływu na zmany pozomu struktury wydatków konsumpcyjnych (w tym żywnoścowych) w gospodarstwach domowych [Gałązka 2012, s. 225]. Tendencje demografczne mają charakter długookresowy, węc rozpoznane wpływu czynnków społeczno-demografcznych jest ważne z punktu wdzena prognozowana popytu na żywność w kolejnych latach w Polsce. Zmany demografczne gospodarstw domowych (m.n. wzrost lczby jednoosobowych gospodarstw domowych czy też poprawa pozomu wykształcena kobet w Polsce) mogą sprzyjać zwększanu zanteresowana tzw. spożycem żywnośc poza domem. Dlatego w nnejszym badanu w łącznej kwoce wydatków żywnoścowych, oprócz wydatków na żywność napoje bezalkoholowe, ujęto także kwoty przeznaczane na spożyce żywnośc w punktach gastronomcznych 3. Uwzględnene tej grupy wydatków daje pełnejszy obraz kształtowana sę łącznego popytu na żywność gospodarstw domowych w Polsce [Kwasek 2012, s. 61] 4. Celem artykułu jest ocena wpływu takch cech gospodarstw domowych, jak przynależność do grupy społeczno-ekonomcznej, klasa mejscowośc zameszkana, typ bologczny oraz pozom wykształcena członków gospodarstw na kształtowane sę wydatków żywnoścowych, uwzględnających równeż konsumpcję żywnośc poza domem (wydatk na gastronomę). 3 Według metodolog badań GUS, wydatk w jednostkach gastronomcznych wydatk na żywność napoje bezalkoholowe stanową odrębne kategore wydatków konsumpcyjnych. Wydatk na gastronomę obejmują wydatk w placówkach żywena zborowego (kawarne, restauracje, bary punkty gastronomczne) łączne z posłkam gotowym kuponym na wynos, produktam do bezpośrednej konsumpcj (kanapk, przekąsk, kawa z automatu), oraz wydatk na żywene w stołówkach oraz bufetach. Udzał wydatków na gastronomę w wydatkach żywnoścowych ogółem zwększył sę w okrese poakcesyjnym z 5,9% w 2005 r. do 7,8% w 2011 r. [Budżety gospodarstw domowych w 2011 r. 2011]. 4 W lteraturze zagrancznej od lat 80. XX weku przedmotem badana popytu na żywność jest tzw. konsumpcja żywnośc poza domem. Poza wpływem pozomu dochodów na kształtowane sę tego rodzaju wydatków żywnoścowych, bada sę równeż oddzaływane czynnków społeczno-demografcznych [por. McCracken, Brandt 1987, s , Byrne n. 1996, s , Stewart, Yen 2004, s , Blsard n. 2004].

3 SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE UWARUNKOWANIA KSZTAŁTOWANIA SIĘ METODYKA BADAŃ Ocenę oddzaływana wybranych determnant społeczno-demografcznych na kształtowane sę wydatków żywnoścowych (łączne z wydatkam na gastronomę) w gospodarstwach domowych przeprowadzono przy wykorzystanu modelowana ekonometrycznego. Estymacj modelu wydatków dokonano na podstawe próby przekrojowej budżetów gospodarstw domowych (nepublkowane dane GUS dotyczące ndywdualnych budżetów gospodarstw domowych za 2009 rok) 5. Za model wydatków przyjęto model logarytmczno-hperbolczny (tzw. model Worknga 6 ) zawerający zmenne objaśnające, które reprezentują społeczno-demografczne cechy gospodarstw domowych 7 : 5 13 = E k exp α0 α1 / Gk βsk γ Tk δck λwk ωm k + ε (1) = 2 = 2 = 2 = 2 = 2 gdze: E pozom mesęcznych wydatków żywnoścowych (łączne z wydatkam w jednostkach gastronomcznych) na osobę w gospodarstwe domowym, G pozom całkowtych wydatków na towary usług konsumpcyjne na osobę w gospodarstwe domowym, S przynależność gospodarstwa domowego do grupy społeczno-ekonomcznej (2 rolnków, 3 pracujących na własny rachunek, 4 emerytów rencstów, 5 utrzymujących sę z nezarobkowych źródeł), T typ bologczny gospodarstwa 8 (2 małżeństwo z 1 dzeckem, 3 małżeństwo z 2 dzec, 4 małżeństwo z 3 dzec, 5 małżeństwo z 4 węcej dzec, 6 matka z dzećm, 7 ojcec z dzećm, 8 małżeństwo z dzećm na utrzymanu nnym osobam, 9 matka z dzećm nnym osobam, 10 ojcec z dzećm nnym osobam, 11 nne osoby z dzećm, 12 gospodarstwo jednoosobowe, 13 pozostałe gospodarstwa), C klasa mejscowośc (2 powyżej 500 tys. meszkańców, tys. meszkańców, tys. meszkańców, tys. meszkańców, 6 ponżej 20 tys. meszkańców), W pozom wykształcena osoby odnesena 9 (2 wyższe, 3 polcealne, 4 średne zawodowe, 5 średne ogólnokształcące, 6 gmnazjalne, 7 podstawowe, 8 bez wykształcena), M mesąc roku kalendarzowego 10 (2 luty, 3 marzec, td.), k numer badanego gospodarstwa domowego, ε składnk losowy, α, α, 0 1 β, γ, δ, λ, ω parametry modelu. 5 Wynk badań (tab. 1.) oraz ch analza są autorskm materałem. GUS ne ponos odpowedzalnośc za wnosk zawarte w publkacj. 6 Weryfkacja merytoryczna statystyczna uzasadnła przyjęce takej postac modelu wydatków. Potwerdzają to równeż dotychczasowe badana empryczne w Polsce, wskazujące, że model Worknga najlepej opsuje kształtowane sę pozomu wydatków żywnoścowych gospodarstw domowych. [por. Gulbcka 2000, Szwacka-Salmonowcz 2003, Kwasek, Śwetlk 2010]. 7 Podobną postać modelu metodykę badań przyjęto w pracy Marka Gałązk [2012, s. 226], w której zbadano oddzaływane społeczno-demografcznych cech gospodarstw domowych na kształtowane sę wydatków na żywność napoje bezalkoholowe (czyl bez wydatków na gastronomę). W nnejszym artykule (w porównanu do cytowanej pracy) w zborze zmennych objaśnających pomnęto welkość gospodarstwa domowego (ze względu na slną korelację ze zmennym reprezentującym typ bologczny gospodarstwa domowego) oraz zmenną regon zameszkana gospodarstw domowych (nestotność statyczna wpływu tej zmennej na kształtowane sę wydatków uwzględnających równeż spożyce żywnośc poza domem). Z uwag na to, że wykształcene w stotny sposób determnuje pozom wydatków na gastronomę, w artykule poszerzono zbór zmennych objaśnających o zmenną reprezentującą pozom wykształcena członków (osoby odnesena) gospodarstw domowych. 8 Od 2011 roku GUS w opracowanach budżetów gospodarstw domowych w ramach pojęca małżeństwo uwzględna równeż tzw. zwązk neformalne. Poneważ nnejsze badane dotyczy danych z 2009 roku, w określanu typów bologcznych gospodarstw w artykule użyto termnu małżeństwo zamast para. 9 Zgodne z metodologą GUS, o zakwalfkowanu gospodarstwa domowego do określonej kategor wykształcena decyduje pozom wykształcena tzw. osoby odnesena (jest to osoba, która ukończyła 16 lat osąga najwyższy dochód w gospodarstwe) [Metodologa badana 2011, s. 38]. 10 Uwzględnene tej zmennej wynka z charakteru danych (dane GUS ndywdualnych budżetów gospodarstw domowych dotyczą poszczególnych mesęcy roku kalendarzowego).

4 26 MAREK GAŁĄZKA Wśród zmennych objaśnających występują zmenne zero-jedynkowe, dlatego w celu wyelmnowana zjawska doskonałej ch współlnowośc w modelu (1) pomnęto następujące zmenne dla: typu bologcznego małżeństwo bez dzec, klasy mejscowośc weś, wykształcena zasadnczego zawodowego, przynależnośc do grupy społeczno- -ekonomcznej gospodarstw pracownków oraz mesąca styczna 11. Rozpoznana wpływu zmennych społeczno-demografcznych na kształtowane sę wydatków żywnoścowych per capta dokonano za pomocą tzw. współczynnków wzrostu (lub spadku) wydatków wyznaczonych na podstawe oszacowanych parametrów modelu (1) [Welfe 1978, s ]: exp θ (2) ( ( ) ) % exp( θ ) % (3) exp( ) θ j j;, j 2 gdze: θ oszacowany parametr ( β, γ, δ, λ, ω) dla zmennej zero-jedynkowej modelu (1)., j Współczynnk (2) nformuje, o le procent węcej lub mnej gospodarstwo domowe reprezentujące określoną cechę społeczno-demografczną (lub mesąc badana) skłonne jest przeznaczać na żywność per capta w porównanu do gospodarstw, dla których parametr pomnęto w modelu, przy założenu ceters parbus. Natomast współczynnk (3) pozwol ustalć procentową różncę w skłonnośc do konsumpcj żywnośc (wydatk na osobę) gospodarstw domowych (dla danej cechy społeczno-demografcznej oraz przy założenu ceters parbus), dla których parametry ujęto w modelu (1) 12. W zborze zmennych objaśnających ujęto równeż zmenną reprezentującą pozom zamożnośc gospodarstw domowych, za którą w nnejszym badanu przyjęto pozom całkowtych wydatków konsumpcyjnych (w przelczenu na osobę) w gospodarstwach domowych. Uzasadnenem takego podejśca (poza aspektem metodycznym 13 ) może być fakt neujawnana wszystkch źródeł dochodów (lub częścowego zanżana ch pozomu) przez nektóre gospodarstwa domowe objęte badanem GUS. Dlatego wydaje sę, że łączne wydatk konsumpcyjne są nekedy lepszym przyblżenem pozomu zamożnośc gospodarstw domowych nż dochód rozporządzalny Za kryterum pomnęca tych zmennych przyjęto stosowaną w praktyce zasadę, w której pomja sę kategorę o najwększej lczbe obserwacj w ramach próby badawczej. Ponadto, w zborze zmennych objaśnających pomnęto ceny, co jest uzasadnone w badanach opartych na próbach przekrojowych. W przypadku takch badań można w przyblżenu przyjąć, że ceny są stałe jednakowe dla wszystkch gospodarstw z próby przekrojowej [Woś 1961, s. 11]. 12 Dla zmennej określającej przynależność do grupy społeczno-ekonomcznej współczynnk (2) wynoszą: (exp(β ) 100%, = 2, 3, 4, 5 wskazują, o le procent węcej lub mnej gospodarstwa domowe odpowedno rolnków, osób pracujących na własny rachunek, emerytów rencstów lub utrzymujących sę ze źródeł nezarobkowych wydają na żywność per capta w porównanu do gospodarstw pracownków, przy założenu ceters parbus (w tym danego pozomu zamożnośc reprezentowanego przez wydatk ogółem per capta). Natomast współczynnk (3) wynoszą: (exp(β )/(exp(β j ) 1)100%, j, nformują, o le procent mnej lub węcej gospodarstwa domowe należące do danej grupy społeczno-ekonomcznej (np. rolncy), wydają na żywność na osobę w porównanu do gospodarstw z nnej grupy społeczno-ekonomcznej (poza gospodarstwam pracownków), przy założenu ceters parbus. 13 W przypadku nektórych gospodarstw domowych zarejestrowano ujemny lub zerowy pozom mesęcznego dochodu rozporządzalnego. Zastąpene dochodu rozporządzalnego wydatkam całkowtym zastosowano m.n. w [Stansławska, Wysock 2011,Wysock, Kurzawa 2004]. 14 Choć to podejśce ma charakter założena upraszczającego. Mnej zamożne gospodarstwa domowe mogą legtymować sę wysokm pozomem mesęcznych wydatków per capta w przypadku zakupu relatywne drogch artykułów trwałego użytku. Ponadto, nektóre pozycje wydatków ne są równeż ujawnane przez gospodarstwa domowe objęte badanem GUS.

5 SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE UWARUNKOWANIA KSZTAŁTOWANIA SIĘ Estymacj parametrów modelu (1) dokonano za pomocą tzw. uogólnonej metody najmnejszych kwadratów 15, wykorzystując przy tym do oblczeń oprogramowane GRETL. Końcową postać modelu uzyskano dzęk procedurze elmnacj zmennych objaśnających a posteror 16. WYNIKI BADAŃ Wynk oblczeń 17 przedstawone w tabel 1. pozwalają stwerdzć, że rozpatrywane w badanu zmenne społeczno-demografczne w sposób statystyczne stotny (na pozome stotnośc 0,05) determnują pozom wydatków żywnoścowych per capta w gospodarstwach domowych 18. Jedną z tych zmennych jest przynależność gospodarstw do grupy społeczno-ekonomcznej. Gospodarstwa rolnków skłonne były przeznaczać wyższe kwoty na żywność per capta w porównanu do gospodarstw osób pracujących na własny rachunek oraz emerytów rencstów średno o około 14,2, 9,5 12,3%, przy założenu ceters parbus (w tym jednakowego pozomu dochodu per capta reprezentowanego w badanu przez wydatk ogółem na osobę) 19. Wskazane różnce wynkają z odmennej herarch potrzeb konsumpcyjnych ludnośc rolnczej w porównanu do pozostałych grup gospodarstw przekroju społeczno- -ekonomcznego. Relatywne wysoka skłonność rolnków do konsumpcj żywnośc (w ujęcu wartoścowym) może być równeż z przyczyn metodycznych częścowo zawyżona. Wąże sę to z występowanem w gospodarstwach rolnków zjawska samozaopatrzena, które zgodne z metodologą GUS ujmowane jest według cen rynkowych (zamast kosztów wytworzena) w kwoce wydatków żywnoścowych 20. Ne zmena to faktu, że żywność zajmuje ważną domnującą pozycję w strukturze wydatków konsumpcyjnych ludnośc rolnczej. Gospodarstwa emerytów rencstów równeż cechują sę względne wysoką skłonnoścą do konsumpcj żywnośc. Śwadczy o tym chocażby to, że emeryc rencśc legtymują sę najwyższym pozomem wydatków żywnoścowych na osobę, mmo że ch dochody rozporządzalne per capta ne są najwyższe w przekroju społeczno-zawodowym gospodarstw. Gospodarstwa emerytów rencstów skłonne były przeznaczać na żywność (na osobę) kwoty średno o około 1,7% wększe nż gospodarstwa pracownków, ceters parbus. Z racj odmennych preferencj konsumpcyjnych tej grupy ludnośc (efekt nnej fazy cyklu życa) wynkającego z nch relatywne nższego obcążena budżetu wydatkam na edukację transport, wększa część dochodów tej grupy ludnośc może być przeznaczana na zakup artykułów żywnoścowych (w szczególnośc żywnośc o wysokch walorach zdrowotnych). Gospodarstwa osób pracujących na własny rachunek jako grupy ludnośc 15 Przy estymacj za pomocą klasycznej metody najmnejszych kwadratów wystąpło zjawsko heteroskedastycznośc składnka losowego. 16 Metoda ta polega na teracyjnym elmnowanu nestotnych statystyczne (test t-studenta pozom stotnośc równy 0,05) zmennych objaśnających. 17 Współczynnk determnacj estymowanego modelu wynósł 50,5%. Borąc pod uwagę wynkający z charakteru danych (mesęczne dane ndywdualnych gospodarstw domowych) wysok ndywdualzm decyzj nabywczych gospodarstw domowych oraz bardzo dużą lczbę obserwacj (próba ponad 37 tys.), wynk ten należy uznać jako satysfakcjonujący z punktu wdzena przyjętych celów badawczych. 18 Wartość krytyczna statystyk t-studenta dla stopn swobody wynosła 1, Perwsze oblczena wyznaczono dzęk formule (2), a dwa pozostałe według formuły (3). 20 Uwagę tą poczynono w pracy M. Gałązk [2012, s. 233]. W opracowanu tym uzyskano neco wyższe wartośc współczynnków skłonnośc do konsumpcj żywnośc (bez wydatków na gastronomę) dla gospodarstw rolnków. Oznacza to, że tzw. spożyce żywnośc poza domem w przypadku rolnków jest mnejsze w porównanu do pozostałych grup społeczno-ekonomcznych gospodarstw.

6 28 MAREK GAŁĄZKA Tabela 1. Wynk estymacj modelu wydatków żywnoścowych gospodarstw domowych (2009 rok) Zmenna Ocena Błąd t-student parametru standardowy Constans 6,021 0, ,5 G wydatk ogółem na osobę -307,964 2, ,8 M3 marzec 0,053 0,006 8,5 M4 kweceń 0,106 0,006 16,8 M5 maj 0,070 0,006 11,1 M6 czerwec 0,096 0,006 15,5 M7 lpec 0,124 0,007 18,5 M8 serpeń 0,100 0,007 14,9 M9 wrzeseń 0,043 0,007 6,5 M10 paźdzernk 0,052 0,006 8,2 M12 grudzeń 0,147 0,007 22,3 C1 powyżej 500 tys. meszkańców -0,026 0,006-4,3 C tys. meszkańców -0,055 0,006-8,9 C tys. meszkańców -0,064 0,007-9,5 C tys. meszkańców -0,064 0,005-13,8 C5 ponżej 20 tys. meszkańców -0,050 0,006-9,1 T2 małżeństwo z 1 dzeckem -0,172 0,006-26,8 T3 małżeństwo z 2 dzec -0,241 0,006-38,1 T4 małżeństwo z 3 dzec -0,257 0,010-24,9 T5 małżeństwo z 4 węcej dzec -0,212 0,015-14,6 T6 matka z dzećm na utrzymanu -0,155 0,013-12,2 T7 ojcec z dzećm na utrzymanu -0,110 0,031-3,6 T8 małżeństwo z dzećm nnym osobam na utrzymanu -0,247 0,007-38,0 T9 matka z dzećm nnym osobam na utrzymanu -0,215 0,011-19,8 T10 ojcec z dzećm nnym osobam na utrzymanu -0,204 0,034-5,9 T11 nne osoby z dzećm -0,228 0,015-15,3 T12 gospodarstwo jednoosobowe 0,096 0,006 16,8 T13 pozostałe gospodarstwa -0,124 0,005-23,3 S2 gospodarstwo rolnków 0,133 0,007 20,0 S3 gospodarstwo pracujących na własny rachunek 0,043 0,007 6,1 S4 gospodarstwo emerytów rencstów 0,017 0,004 4,1 W2 wykształcene wyższe 0,024 0,004 5,7 W4 wykształcene średne ogólnokształcące -0,027 0,006-4,6 Źródło: opracowane własne na podstawe nepublkowanych danych GUS dotyczących ndywdualnych budżetów gospodarstw domowych za 2009 rok. legtymującej sę najwyższym pozomem dochodów na osobę w przekroju społeczno-ekonomcznym były skłonne wydawać na żywność per capta średno o około 4,4% węcej w porównanu do gospodarstw pracownków (ceters parbus). Jest to po częśc zwązane z tym, że wydatk na gastronomę zajmują relatywne ważną pozycję w strukturze popytu na żywność pracujących na własny rachunek Zauważmy, że w pracy M. Gałązk [2012, s. 234] dla pracujących na własny rachunek uzyskano nższy (3,0%) współczynnk skłonnośc wydatków na żywność napoje bezalkoholowe (bez wydatków na gastronomę). Jest to zatem potwerdzene rosnącego zanteresowana tej grupy ludnośc spożycem żywnośc poza domem.

7 SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE UWARUNKOWANIA KSZTAŁTOWANIA SIĘ Klasa mejsca zameszkana to kolejny demografczny czynnk determnujący pozom wydatków żywnoścowych w gospodarstwach domowych. Gospodarstwa osób zameszkujących w mastach lczących powyżej 500 tys. meszkańców, nawet przy jednakowym pozome dochodów na osobę (wydatków ogółem per capta), przeznaczały na żywność per capta stotne wyższe kwoty w porównanu do pozostałych typów gospodarstw domowych w danym przekroju. Może to częścowo wynkać z relatywne wysokego zapotrzebowana tej grupy gospodarstw na droższe artykuły żywnoścowe o wysokm stopnu przetworzena 22 oraz względne dużego zanteresowana konsumpcją żywnośc poza domem 23. Jedyne w przypadku gospodarstw wejskch współczynnk skłonnośc do konsumpcj żywnośc były wyższe w porównanu do gospodarstw osób meszkających w najwększych mastach 24. Oznacza to, że spożyce naturalne żywnośc redukuje do pewnego stopna różnce pozomu wydatków żywnoścowych per capta, jake wynkałyby z odmennego pozomu zamożnośc gospodarstw mejskch wejskch. W śwetle przedstawonych wynków, typ bologczny gospodarstwa (na tle pozostałych badanych cech społeczno-demografcznych) najslnej determnuje kształtowane sę wydatków żywnoścowych per capta w gospodarstwach domowych. Śwadczą o tym najwyższe wartośc (bezwzględne) statystyk t-studenta dla rozpatrywanej zmennej (tab. 1., kol. 4.). Oszacowana parametrów dla zmennych reprezentujących typ bologczny gospodarstw wskazują na występowane tzw. efektu skal gospodarowana w zakrese wydatków żywnoścowych. Efekt ten oznacza, że m wększe lczebne gospodarstwo domowe, tym wydatk na żywność na osobę w gospodarstwe domowym są nższe, przy założenu jednakowego pozomu dochodu na osobę (ujętego w badanu jako wydatk konsumpcyjne ogółem per capta) 25. Jednoosobowe gospodarstwa domowe były skłonne przeznaczać na żywność kwoty per capta średno wększe o około 10,1% od gospodarstw małżeństw bez dzec, przy założenu ceters parbus (czyl wydatków ogółem per capta, a także bez względu na przynależność społeczno-ekonomczną, klasę mejscowośc zameszkana td.) 26. Relatywne wysoka skłonność gospodarstw jednoosobowych do konsumpcj żywnośc w ujęcu wartoścowym może wynkać z tego, że ta grupa ludnośc we względne dużym zakrese korzysta z gastronom 27, dokonuje zakupów relatywne drogej żywnośc wysoko przetworzonej, grupę 22 Zamożnejs konsumenc zgłaszają coraz wększe zapotrzebowane na artykuły żywnoścowe, które w coraz wększym stopnu materalzują w sobe usług zwązane z przetworzenem żywnośc, są wygodnejsze do spożyca łatwejsze do przyrządzena [zob. Rembsz n. 2011, s. 48]. 23 Badane wpływu tej cechy na kształtowane sę wydatków żywnoścowych bez uwzględnena wydatków w jednostkach gastronomcznych dało odmenne wynk. Gospodarstwa z mnejszych mast skłonne były (przy założenu takego samego pozomu dochodu na osobę) przeznaczać na żywność per capta węcej nż gospodarstwa z najwększych mast [zob. Gałązka 2012, s. 231, 234]. 24 Z przedstawonych szacunków wynka, że gospodarstwo domowe osób meszkających na ws, przy danym jednakowym pozome dochodu na osobę (wydatków) przeznaczało na żywność średno o około 2,7% wydatków na osobę węcej nż gospodarstwo osób meszkających w najwększych mastach (powyżej 500 tys. meszkańców). 25 Efekt skal gospodarowana przejawa sę w gospodarstwach domowych w zjawsku wspólnego spożywana posłków, które zwłaszcza w przypadku gospodarstw najwększych wyzwala koneczność oszczędnego gospodarowana budżetem domowym. 26 Jednoosobowe gospodarstwa domowe zgodne z formułą (2) wydają na żywność per capta węcej nż gospodarstwa małżeństw z jednym, dwojgem trojgem dzec odpowedno o około 30,7, 40,0 42,3%, przy założenu ceters parbus. 27 Zgodne z danym GUS dla budżetów gospodarstw domowych wydatk na gastronomę per capta gospodarstw jednoosobowych w porównanu do gospodarstw małżeństw bez dzec były dwukrotne wyższe w 2009 r. Gospodarstwa jednoosobowe wydają per capta na żywność napoje bezalkoholowe (czyl bez uwzględnena wydatków na gastronomę) średno węcej o około 1,8% w porównanu do gospodarstw małżeństw bez dzec, ceters parbus [Gałązka 2012, s. 231]. Potwerdza to nejako wnosek, że wydatk na gastronomę gospodarstw jednoosobowych sprawają, że skłonność do łącznych wydatków żywnoścowych jest wyższa w porównanu do gospodarstw małżeństw bez dzec.

8 30 MAREK GAŁĄZKA tę tworzą wyłączne osoby dorosłe. Wyższą skłonność do konsumpcj żywnośc per capta gospodarstw jednoosobowych, w porównanu do gospodarstw małżeństw bez dzec, można równeż tłumaczyć odmennoścą fazy cyklu życa wynkającą z nej nną strukturę potrzeb konsumpcyjnych obu typów gospodarstw. Gospodarstwa małżeństw bez dzec, jako typ bologczny gospodarstw znajdujący sę zasadnczo w początkowej faze cyklu życa rodzny, przeznaczały relatywne dużą część budżetu na wydatk na transport (w tym zakup samochodu) oraz wydatk zwązane z wyposażenem meszkana 28. Może to wymuszać oszczędnośc na wydatkach żywnoścowych poprzez zakup relatywne tańszych artykułów żywnoścowych. Gospodarstwa małżeństw z jednym dzeckem, z dwojgem trojgem dzec, w porównanu do gospodarstw małżeństw bez dzec, wydawały na żywność per capta średno mnej o około 15,8, 21,4 22,7%, przy założenu ceters parbus. Z kole gospodarstwa małżeństw z czworgem wększą lczbą dzec były skłonne przeznaczać na konsumpcję żywnośc w przelczenu na osobę kwoty wększe nż małżeństwa z trojgem dzec, ceters parbus. Neznaczne zakłóca to zaobserwowany efekt skal gospodarowana. Można to wyjaśnać tym, że najwększe lczebne gospodarstwa domowe reprezentowane są przede wszystkm przez ludność rolnczą, w której część wydatków żywnoścowych jest zaspokajana jako samozaopatrzene 29. Wydatk żywnoścowe per capta w gospodarstwach weloosobowych są mnejsze równeż z tego względu, że w strukturze ch składu osobowego występują dzec, których loścowe spożyce żywnośc w przyczyn fzjologcznych jest mnejsze nż osób dorosłych. Ponadto, z badań wynka, że gospodarstwa ojców z dzećm (lub nnym osobam) cechowały sę wyższą skłonnoścą do konsumpcj żywnośc (o 4,6% wydatków) w porównanu do gospodarstw matek z dzećm. Może to wynkać z przesłanek czysto bologcznych (zasadnczo ojcowe spożywają węcej żywnośc nż matk). Wydaje sę równeż, że gospodarstwa domowe bez matek mogą częścej korzystać z punktów gastronomcznych, dlatego pozom ch wydatków żywnoścowych per capta jest wyższy. Interpretując wpływ lczby osób w gospodarstwe na kształtowane sę wydatków żywnoścowych (na osobę), należy wskazać, że welkość gospodarstwa determnuje równeż jego pozom dochodów per capta. Z danych GUS dotyczących budżetów gospodarstw domowych wynka, że stneje względne wyraźna ujemna korelacja pomędzy welkoścą gospodarstwa a pozomem dochodów per capta. Gospodarstwa jednoosobowe uzyskują dochody rozporządzalne na osobę o około 50% wyższe od średnej dla ogółu gospodarstw (dwuosobowe o około 35%, trzyosobowe 11%). Natomast gospodarstwa z czworgem dzec wększą ch lczbą legtymują sę dochodam per capta nższym od średnej (czteroosobowe o 10%, pęcoosobowe o 28%, a sześcoosobowe wększe o 41%) [Budżety gospodarstw 2012]. Zatem poza efektem skal gospodarowana, welkość gospodarstwa poprzez wpływ na pozom dochodów per capta determnowała kształtowane sę wydatków żywnoścowych (na osobę). Zgodne z danym GUS, przecętna welkość gospodarstw domowych w ostatnch latach zmnejszała sę (z 3,08 do 2,87 osoby) [Budżety gospodarstw 2006, 2012]. Jest to po częśc zwązane z wcześnejszym usamodzelnanem sę młodych ludz, a także ze zjawskem starzena sę polskego społeczeństwa. Ne pozostaje to bez wpływu na kształtowane sę wydatków żywnoścowych w skal makro- 28 Wydatk per capta na transport oraz na wyposażene meszkana małżeństw bez dzec w 2009 r. były o ok. 22% 14% wyższe w porównanu do tych wydatków gospodarstw jednoosobowych [Budżety 2010]. 29 Zgodne z metodyką GUS, kryterum klasyfkacj gospodarstw domowych do grup społecznoekonomcznych stanow główne lub przeważające źródło dochodu. Może to oznaczać, że gospodarstwo prowadzące dzałalność rolnczą, z uwag na występowane przeważającego pozarolnczego źródła dochodu, jest zakwalfkowane do nnej nż rolncy grupy społeczno-ekonomcznej.

9 SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE UWARUNKOWANIA KSZTAŁTOWANIA SIĘ ekonomcznej. Spadek średnej welkośc gospodarstw domowych w okrese poakcesyjnym w Polsce przy stablnej lczbe ludnośc w Polsce 30 dodatno wpłynął na pozom wydatków żywnoścowych w ujęcu makroekonomcznym (wydatk ogółu gospodarstw domowych). Jednak utrzymywane tej tendencj w długm okrese w Polsce może negatywne wpływać na kształtowane sę popytu na żywność w ujęcu makro. Wykształcene osoby odnesena w gospodarstwach domowych w neco mnejszym stopnu determnowało pozom wydatków żywnoścowych. Oznacza to, że różnce w kształtowanu sę wydatków żywnoścowych per capta w gospodarstwach osób legtymujących sę odmennym pozomem wykształcena wynkały przede wszystkm z różnc w pozome zamożnośc. Jedyne w przypadku gospodarstw osób z wyższym wykształcenem można wskazać na dodatkowy, newynkający z różnc w pozome dochodów, wpływ tej cechy na pozom strukturę wydatków na żywność. Przy założenu jednakowego pozomu zamożnośc per capta (w badanu de facto wydatków ogółem na osobę), gospodarstwa te skłonne były przeznaczać na konsumpcję żywnośc (na osobę) średno o około 2,5% wyższe kwoty w porównanu do pozostałych typów gospodarstw w rozpatrywanym przekroju 31. Zatem poza wpływem lepszej sytuacj materalnej, o wyższym pozome wydatków na żywność na osobę przesądza równeż odmenność preferencj żywenowych tej grupy ludnośc. W przypadku osób z wyższym wykształcenem można spodzewać sę wększego zapotrzebowana na wysokej jakośc (pod względem odżywczym smakowym) artykuły żywnoścowe 32. Zaprezentowane wynk (tab. 1.) śwadczą także o występowanu w Polsce zjawska sezonowośc w konsumpcj żywnośc w ujęcu wartoścowym. W letnch mesącach oraz w okrese śwąt (bożonarodzenowych welkanocnych) gospodarstwa domowe wydają na żywność per capta stotne wyższe kwoty w porównanu do wydatków kształtujących sę w pozostałych mesącach (np. w grudnu średno o około 15,8%, w kwetnu o około 11,1%, a w lpcu serpnu o około 13,2 10,5% wyższe od pozomu wydatków ze styczna, przy założenu ceters parbus) 33. Przeprowadzone badane wskazuje równeż na to, ż sytuacja dochodowa gospodarstw domowych jest jednym z głównych czynnków różncującym kształtowane sę popytu na artykuły żywnoścowe (potwerdza to względne wysoka wartość bezwzględna statystyk t-studenta dla zmennej reprezentującej pozom zamożnośc gospodarstw domowych, czyl wydatków konsumpcyjnych ogółem per capta, która de facto jest najwyższa spośród ujętych w modelu zmennych objaśnających). 30 Przy stablnej lczbe ludnośc w Polsce w latach spadek średnej welkośc gospodarstw domowych oznacza, że w Polsce lczba mnejszych gospodarstw domowych zwększyła sę poprzez redukcję efektu skal gospodarowana wyższy pozom dochodów per capta w gospodarstwach, co może sę przyczynać do wzrostu popytu na żywność w skal makro. 31 W porównanu do gospodarstw, w których osoba odnesena legtymuje sę wykształcenem średnm ogólnokształcącym, różnce te są wększe wynoszą około 5,3%. Najnższa skłonność do konsumpcj żywnośc tej grupy gospodarstw może wynkać z tego, ż gospodarstwa te w najmnejszym zakrese są gospodarstwam zajmującym sę dzałalnoścą rolnczą. 32 Wyższy pozom wydatków żywnoścowych gospodarstw domowych osób z wyższym wykształcenem ne tyle jest efektem różnc w loścowym spożycu żywnośc, le wynka z jakoścowo odmennej struktury konsumpcj żywnośc. Śwadczą o tym dane dotyczące loścowego spożyca żywnośc w grupach gospodarstw domowych w przekroju według pozomu wykształcena. W gospodarstwach osób odnesena z wyższym wykształcenem w porównanu do średnej krajowej spożywa sę (na osobę) węcej: wędln wysokogatunkowych kełbas trwałych, ryb, jogurtów, serów (twarogowych, dojrzewających toponych), owoców (w szczególnośc połudnowych), orzechów, pomdorów, przetworów warzywnych, czekolad, wyrobów cukernczych, a także wód mneralnych źródlanych oraz soków owocowych warzywnych. I chocaż wyższy pozom wykształcena można wązać z wększą śwadomoścą zdrowotną w zakrese konsumpcj żywnośc, to jednak nektóre badana tego ne potwerdzają [por. Jeżewska-Zychowcz 1996]. 33 Wyższy pozom wydatków żywnoścowych w letnch mesącach można tłumaczyć zwększenem konsumpcj owoców, a przede wszystkm napojów bezalkoholowych [Gałązka 2012, s. 236].

10 32 MAREK GAŁĄZKA WNIOSKI Z przeprowadzonych badań wynka, że cechy społeczno-demografczne, take jak przynależność do grupy społeczno-zawodowej, typ bologczny, klasa mejsca zameszkana oraz wykształcene członków (osoby odnesena) gospodarstw domowych, w stotny sposób determnowały (przez wpływ na herarchę potrzeb konsumpcyjnych) pozom wydatków żywnoścowych per capta w gospodarstwach domowych 34. W badanu stwerdzono występowane zjawska skal gospodarowana w zakrese wartoścowego spożyca żywnośc per capta w gospodarstwach domowych. Ponadto wskazano, że samozaopatrzene (w szczególnośc u ludnośc rolnczej) przyczynało sę do wzrostu pozomu konsumpcj żywnośc w porównanu do tego, jak wynkałby z samej sytuacj materalnej gospodarstw domowych. Osoblwoścą czynnków społeczno-demografcznych jest ch wpływ na pozom wydatków na żywność zarówno poprzez oddzaływane na sytuację dochodową, jak na zmany preferencj żywenowych w gospodarstwach domowych. Borąc pod uwagę zaobserwowane w Polsce tendencje demografczne zbadany w artykule kerunek wpływu poszczególnych cech gospodarstw na kształtowane sę łącznych wydatków żywnoścowych per capta (uwzględnających wydatk na gastronomę), należy wskazać, ż zmany proflu społeczno-demografcznego sprzyjają zwększanu sę popytu na żywność per capta (w ujęcu wartoścowym) w gospodarstwach domowych. Spadek średnej welkośc gospodarstw zwązane z tym zwększene lczebnośc mnejszych gospodarstw (w szczególnośc jednoosobowych 35 ), wzrost pozomu wykształcena członków gospodarstwa 36 mogą sprzyjać wzrostowej tendencj popytu na relatywne droge artykuły żywnoścowe o wysokm stopnu przetworzena. Można równeż przypuszczać, że w warunkach poprawy sytuacj dochodowej ludnośc zwększy sę zanteresowane tzw. konsumpcją żywnośc poza domem (co jest cechą przeman strukturalnych popytu na żywność w krajach wyżej rozwnętych) 37. O le spadek welkośc gospodarstw domowych jest korzystny z punktu wdzena zwększana sę pozomu wydatków żywnoścowych (na osobę) w skal mkroekonomcznej (mnejsze gospodarstwa są z reguły bardzej zamożne ne występuje w ch przypadku efekt skal gospodarowana), o tyle w dłuższym czase tendencja ta może nekorzystne wpłynąć na kształtowane sę popytu na żywność w skal makroekonomcznej 38. Starzene sę społeczeństwa, spadek lczby dzec w gospodarstwach domowych w długm okrese prowadz do zmnejszana sę lczby ludnośc, a także ograncza możlwośc wzrostu gospodarczego w wynku powększana sę udzału ludnośc w weku poprodukcyjnym w strukturze ludnośc ogółem w Polsce Nadal jednak sytuacja materalna jest kluczowym czynnkem kształtującym pozom wydatków żywnoścowych w przelczenu na osobę w gospodarstwach domowych w Polsce. 35 Zgodne z prognozam GUS, udzał gospodarstw jednoosobowych w strukturze polskch gospodarstw domowych będze zwększał sę w kolejnych latach. W 2035 r. prawe co trzece gospodarstwo domowe w Polsce będze gospodarstwem jednoosobowym [Prognoza gospodarstw ]. 36 W latach udzał osób z wyższym wykształcenem w gospodarstwach domowych zwększył sę z 10,7% do 15,9%. Poprawę wykształcena odnotowano w szczególnośc w przypadku kobet [por. Budżety gospodarstw 2006, 2012]. 37 Konfrontacja wynków badań zaprezentowanych w nnejszym artykule z wynkam badań dotyczących wpływu cech społeczno-demografcznych gospodarstw determnujących pozom wydatków na żywność napoje bezalkoholowe (bez wydatków na gastronomę) [Gałązka 2012] pozwolła wstępne zdentyfkować grupy gospodarstw domowych, dla których spożyce żywnośc poza domem może w przyszłośc wzrastać. Są to przede wszystkm gospodarstwa: jednoosobowe, osób pracujących na własny rachunek, zameszkujących najwększe masta oraz gospodarstwa osób z wykształcenem wyższym. 38 Sztywność ogranczoność popytu na artykuły rolno-żywnoścowe w skal makroekonomcznej wymenana jest w lteraturze przedmotu jako jeden z podstawowych czynnków ogranczających rozwój rolnctwa [zob. Czyżewsk 2007, s. 20]. 39 Według prognoz GUS, lczba ludnośc w Polsce w kolejnych latach będze stopnowo zmnejszać sę do 2020 r., a następne tempo tego spadku zwększy sę (w 2035 r. lczba ludnośc w Polsce spadne ponżej 36 mln) [Prognoza ludnośc 2009].

11 SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE UWARUNKOWANIA KSZTAŁTOWANIA SIĘ LITERATURA Blsard N., Bhuyan S., Nayga Jr R.M. 2004: The Demand for Food Away From Home Full-Servce or Fast Food? Economc Research Servce, U.S. Department of Agrculture, Agrcultural Economc Report, No Budżety gospodarstw domowych w 2005 r r. 2006, 2011: GUS, Warszawa. Byrne P.J., Capps Jr O., Saha A. 1996: Analyss of food-away-from-home expendture patterns for U.S. households , Amercan Journal of Agrcultural Economcs, Vol. 78, No. 3. Czyżewsk A. 2007: Makroekonomczne uwarunkowana rozwoju sektora rolnego, [w] Unwersala poltyk rolnej w gospodarce rynkowej. Ujęce makro- mkroekonomczne, A. Czyżewsk (red.), Wydawnctwo Akadem Ekonomcznej w Poznanu, Poznań. Gałązka M. 2012: Wpływ społeczno-demografcznych determnantów kształtowana sę wydatków na żywność napoje bezalkoholowe w gospodarstwach domowych w Polsce, Rocznk Ekonomczne Kujawsko-Pomorskej Szkoły Wyższe w Bydgoszczy, nr 5. Gulbcka B. 2000: Wyżywene polskego społeczeństwa w ostatnej dekadze XX weku, Studa Monografe, IERGŻ, Warszawa. Hodoly A. 1971: Gospodarstwo domowe jego rola społeczno-ekonomczna, KW, Warszawa. Jeżewska-Zychowcz M. 1996: Zachowana żywenowe konsumentów a proces edukacj żywenowej, Wydawnctwo SGGW, Warszawa. Kwasek M. 2012: Wzorce konsumpcj żywnośc w Polsce, Studa Monografe, IERGŻ-PIB, Warszawa. Kwasek M., Śwetlk K. 2010: Popyt na żywność, [w] Analza produkcyjno-ekonomcznej sytuacj rolnctwa gospodark żywnoścowej w 2009 roku, A. Kowalsk (red.), IERGŻ-PB, Warszawa. McCracken V.A., Brandt J.A. 1987: Household Consumpton of Food-Away-from-home: Total Expendture and by Type of Food Faclty, Amercan Journal of Agrcultural Economcs, Vol. 69, No 2. Metodologa badana budżetów gospodarstw domowych. 2011: GUS, Warszawa. Poczta W., Mchota-Katulska E. 2007: Zmany pozomu konsumpcj w gospodarstwach domowych rolnków w warunkach gospodark rynkowej, Wydawnctwo AR, Poznań. Prognoza gospodarstw domowych według województw na lata : GUS, Warszawa. Prognoza ludnośc na lata : GUS, Warszawa. Rembsz W., Selska A., Bezat A. 2011: Popytowo uwarunkowany model wzrostu produkcj rolno- -żywnoścowej, IERGŻ-PIB, Warszawa. Sojkn B. 1994: Determnanty konsumpcj żywnośc. Analza herarchczna, Zeszyty Naukowe sera II, Prace habltacyjne, Zeszyt 135, Wydawnctwo Akadem Ekonomcznej w Poznanu, Poznań. Stansławska J., Wysock F. 2011: Dochodowa elastyczność wydatków na artykuły żywnoścowe gospodarstw domowych rolnków według grup dochodowych, Rocznk Naukowe SERIA, t. XIII, z. 3. Stewart H., Yen S.T. 2004: Changng household characterstcs and the away-from-home food market. A censored equaton system approach, Food Polcy, 29(6). Szwacka-Salmonowcz J. 2003: Zmany zachowań nabywców jako determnanta kształtowana strateg segmentacyjnych przedsęborstw przemysłu spożywczego w Polsce, Rozprawy Naukowe Monografe, Wydawnctwo SGGW, Warszawa. Welfe W. 1978: Funkcje popytu konsumpcyjnego, [w] Ekonometryczne modele rynku. Analza prognozy symulacja. Modele konsumpcj. Tom 2, W. Welfe (red.), PWE, Warszawa. Woś A. 1961: Elastyczność spożyca żywnośc na ws, PWE, Warszawa. Wysock F., Kurzawa I. 2004: Preferencje konsumpcyjne żywnośc gospodarstw domowych rolnków na tle nnych grup społeczno-ekonomcznych ludnośc, Zagadnena Ekonomk Rolnej, nr 2. Zalega T. 2012: Konsumpcja. Determnanty teore modele, PWE, Warszawa.

12 34 MAREK GAŁĄZKA Marek Gałązka SOCIO-DEMOGRAPHIC DETERMINANTS OF HOUSEHOLDS FOOD EXPENDITURES IN POLAND Summary There was an attempt n the artcle to assess the nfluence of socal and demographc features of households determnng the level of food expenses wth takng nto account expenses made n gastronomcal shops as well. Assessment of the nfluence of such household features as afflaton to socal & economc group, bologcal type, class of place of resdence and educatonal level of household members on formaton of food expenses was made wth the use of econometrc model (wth zero-one varables) estmated on the bass of ndvdual data of household budgets n Poland n 2009 (data of Central Statstcal Offce about 37 thousand budgets). Socal & demographc condtonngs determne formaton of food expenses through nfluence on ncome stuaton of households as well as effects on a system of consumer preferences. Level and structure of food expenses n households wth a varous socal & demographc profle wll be dfferent even n case of the same level of purchasng power of those households. Adres do korespondencj: mgr Marek Gałązka Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa w Bydgoszczy ul. Potrowskego Bydgoszcz e-mal: marek.galazka@ntera.pl