252 Dr Wojciech Kozioł Kaedra Rachunkowości Uniwersye Ekonomiczny w Krakowie Sała poencjalnego wzrosu w rachunku kapiału ludzkiego WSTĘP Prowadzone do ej pory badania naukowe wskazują, że poencjał kapiału do wzrosu nie jes nieograniczony, mało ego, możliwe jes również oszacowanie jego rozmiaru. Doychczasowe badania nad dynamiką wzrosu kapiału prowadzone były w obszarze długoerminowych sóp zwrou na giełdzie papierów warościowych oraz w przedsiębiorswach. Badania wskazują, że roczne empo przyrosu kapiału wynosi około 8% rocznie. Charaker ej wielkości pozwala na określenie jej mianem sałej ekonomicznej poencjalnego wzrosu, na podobieńswo sałych funkcjonujących w naukach fizycznych. Celem ego arykułu jes weryfikacja hipoezy o isnieniu 8-procenowej sałej ekonomicznej w rachunku kapiału ludzkiego. Przyjęo dwa podsawowe założenia. Po pierwsze, na wolnym i efekywnym rynku nie mogą urzymywać się długorwałe różnice w sopie zwrou z zaangażowanego kapiału. Po drugie, choć kapiał ludzki sanowi szczególny rodzaj kapiału, o jednak jego naurę opisują e same zasady. Pozyywna weryfikacja pozwoli zrewidować wiele ekonomicznych poglądów oraz umożliwi prowadzenie odpowiedzialnej i efekywnej poliyki ekonomicznej. W niniejszym opracowaniu zasygnalizowano możliwe do uzyskania korzyści dla poliyki gospodarczej i społecznej kraju, kóre wynikają z uwzględnienia sałej ekonomicznej. WYNIKI POPRZEDNIKÓW Problemayka określania rozmiaru i naury właściwej sopy procenowej ma za sobą długą hisorię. Począkowo kwesia a ograniczała się do określenia zasadnej wysokości oprocenowania pożyczek. W sarożynym Rzymie oprócz reform agrarnych największym problemem gospodarczym było zadłużenie. Powszechną prakyką było naliczanie nadmiernych odseek, kóre nierzadko w ciągu roku wielokronie przekraczały kwoę pożyczonych pieniędzy. W efek-
Sała poencjalnego wzrosu w rachunku kapiału ludzkiego 253 cie normalne funkcjonowanie społeczeńswa zakłócały liczne bankrucwa i gwałowne spory między obywaelami. Udanej próby opanowania zasanej syuacji dokonał cesarz Jusynian usanawiając maksymalne odseki, kóre w zależności od rodzaju pożyczki i sausu społecznego sron umowy wynosiły od 4 do 12% rocznie. Z kolei w średniowieczu oprocenowanie kredyów zwane lichwą spokało się z surową oceną moralną. Dopiero w XV wieku pojawiły się zw. banki pobożne udzielające kilkuprocenowych kredyów. Z czasem nasąpił rozwój banków, kóre udzielając przysępnych kredyów odegrały niebagaelną rolę dla rozwoju handlu i rewolucji przemysłowej [Zwierz-Furak, 2000, s. 65 70; Pikulska-Robaszkiewicz, 1999, s. 100 109]. Króki wgląd w hisorię sosunków kredyowych wskazuje na isnienie przedziału godziwych odseek, czyli akich, kóre pozwalały zachować równowagę w społeczeńswie. Niskie odseki dawały szansę kredyobiorcy na całkowią spłaę kredyu, ponieważ ich rozmiar nie przekraczał kwoy spodziewanego przecięnego efeku gospodarczego. Współcześnie konynuowane są poszukiwania nauralnej długookresowej sopy zwrou z zainwesowanego kapiału. Badania akie przeprowadził J.J. Siegel poszukując sóp zwrou na amerykańskim rynku papierów warościowych w okresie od 1802 roku do la 90. XX wieku. Przedmioem badań było zarówno oprocenowanie obligacji pańswowych, jak i sopa zwrou z inwesycji w przedsięwzięcia gospodarcze. Analizy przeprowadzono dla rzech podokresów: 1802 1871, czyli okresu wczesnego rozwoju Sanów Zjednoczonych, 1872 1925, średniego okresu charakeryzującego się większą dosępnością danych saysycznych i 1926 1995, czasu rozwoju rynków kapiałowych [Siegel, Thaler, 1997, s. 193]. Tabela 1. Średnie realne oprocenowanie inwesycji w laach 1802 1995 w USA Okres Oprocenowanie bonów Sopa zwrou Premia skarbowych z akcji za ryzyko 1802 1871 5,4% 8,3% 2,9% 1872 1925 3,3% 8,0% 4,7% 1926 1995 0,7% 8,8% 8,1% Źródło: [Siegel, Thaler, 1997, s. 193]. Wyniki badań zamieszczone w abeli 1 wskazują na spadek oprocenowania bonów skarbowych i sałość realnych sóp zwrou z kapiału zaangażowanego w przedsięwzięcia biznesowe. Dowodzi o, że wszelkie przedsięwzięcia gospodarcze podjęe przez człowieka, prowadzą do powiększania jego kapiału w empie około 8% rocznie. Te swierdzenia wiele wnoszą do badań nad isoą kapiału. Tego rodzaju badania porównawcze pozwalają szacować warość premii za ryzyko, definiowanej jako różnica między sopą zwrou z inwesycji obarczonej ryzykiem a oprocenowaniem insrumenu finansowego pozbawionego ryzyka, jak przykładowo obligacje skarbowe. Auor badań wyjaśnia jednak, że we wcze-
254 snym okresie rozwoju amerykańskiej pańswowości (1802 1871), bony skarbowe wiązały się z pewnym ryzykiem, co uzasadniało wysokie oprocenowanie bonów skarbowych (5,4%). Osiągnięcie pełnej sabilizacji ekonomicznej USA nasąpiło w osanim okresie, zaem oprocenowanie obligacji skarbowych w osanich 70 laach można uznać za zysk bez ryzyka (0,7%). Znaczące badania zosały przeprowadzone przez R.G. Ibbosona i W. Goezmanna. Badacze ci przeanalizowali kszałowanie się sóp zwrou z rzech rodzajów papierów warościowych za laa 1926 2004. Wyniki badań zamieszczone w abeli 2 są bardzo podobne do ych uzyskanych przez J.J. Siegela (ab. 1), kóry w okresie krószym o 10 la oszacował średnią sopę zwrou z akcji na poziomie 8,8%. Objęcie badaniami rzech insrumenów finansowych o różnym sopniu ryzyka pozwala dosrzec związek między poziomem ryzyka owarzyszącym danej inwesycji a średnią sopą zwrou. Inwesycje w akcje obarczone są najwyższym ryzykiem i ym samym przynoszą najwyższy poziom sopy zwrou. Obliczenie sopy zwrou z akcji wymaga skorygowania warości podanej w abeli 2 o inflację. W efekcie sopa zwrou liczona według średniej arymeycznej wynosi 9,27%, a według średniej geomerycznej osiąga warość 7,30%. W podanym przedziale (7,30% 9,27%) mieści się średnia sopa zwrou osiągana na amerykańskim rynku kapiałowym w okresie osanich 80 la [Ibboson, Goezmann, 2005]. Obliczenie średniej arymeycznej ze skrajnych liczb ego przedziału pozwala na dokonanie punkowej oceny, uzyskujemy wówczas warość 8,285%. Tabela 2. Warości sóp zwrou na akcjach, obligacjach i kwiach skarbowych w USA w laach 1926 2004 Rodzaj papierów warościowych Średnia arymeyczna sopa zwrou Średnia geomeryczna sopa zwrou Odchylenie sandardowe Akcje 12,39% 10,43% 20,31% Obligacje rządowe długoerminowe 5,82% 5,44% 9,30% Kwiy skarbowe USA 3,76% 3,72% 3,14% Inflacja 3,12% 3,04% 4,32% Źródło: [Ibboson, Goezmann, 2005]. Na uwagę zasługują akże badania B. Kurka doyczące sóp zwrou w przedsiębiorswach zaliczanych do indeksu Sandard&Poor s 1500 Composie Index za laa 1986 2005. Jes o kaalog 1500 spółek wiarygodnie reprezenujących amerykański rynek. Zaliczają się do niego odpowiednio dobrze zarządzane firmy o różnym poziomie kapializacji. W analizowanym okresie zbadano sopę zwrou z akywów, liczoną jako relacja zysku przed opodakowaniem do średniej warości akywów (ROA). W rezulacie badań uzyskano średnią warość ROA na poziomie około 8,5% rocznie [Kurek, 2008, s. 343 344].
Sała poencjalnego wzrosu w rachunku kapiału ludzkiego 255 Przegląd rozważań naukowych na ema procenu pozwala dosrzec, że w gospodarce pojawia się sała ekonomiczna, kóra ujawnia się w różnych posaciach. W dalszej części arykułu dokonano weryfikacji isnienia sałej ekonomicznej oraz jej rozmiaru w rachunku kapiału ludzkiego. W ym przypadku sała ekonomiczna poencjalnego wzrosu przejawia się jako sałe wynagrodzenie (zasadnicze) dla pracownika będącego posiadaczem kapiału ludzkiego. MODEL KAPITAŁU LUDZKIEGO I ZASADY JEGO OPŁACANIA Do weryfikacji hipoezy o isnieniu 8-procenowej sałej ekonomicznej w rachunku kapiału ludzkiego zasosowano koncepcję kapiału, kórej auorem jes M. Dobija. W świele przyjęego modelu kapiał rozumiany jes jako absrakcyjna i poencjalna zdolność do wykonywania pracy. Naomias o warości kapiału przesądza warość nakładów pierwonych poniesionych na wyworzenie kapiału. W posaci maemaycznej model kapiału można przedsawić poniższym wzorem: C, s, p = C 0 e - s e p gdzie: C warości kapiału w chwili, C 0 kapiał począkowy, s wskaźnik nauralnej, sponanicznej i losowej sraności kapiału, p sała ekonomiczna poencjalnego wzrosu, zmienna upływu czasu. Fak, że osoba pracownik żyje i pracuje oznacza, że nauralna i losowa sraność kapiału (reprezenująca oddziaływanie ryzyka) zosała pokonana dzięki saraniom rodziców i społeczeńswa. Zaem sosując kaegorię własności kapiału kapiał ludzki można przedsawić nasępująco: H(T) = H 0 gdzie: H(T) warość kapiału ludzkiego, H 0 począkowy kapiał ludzki. W przypadku kapiału ludzkiego wspomniane pierwone nakłady reprezenowane są przez sumę skapializowanych warości wydaków na urzymanie (K) i profesjonalną edukację (E). Nakłady e są źródłem zdolności do wykonywania określonej pracy, kóre doskonalą się wraz ze sażem pracy. Ów przyros zdolności i efekywności w miejscu pracy reprezenowany jes przez czynnik doświadczenia Q(T). Należy pamięać, że koszy ponoszone są w sposób ciągły, dlaego wyraz H 0, reprezenujący ich warość ma charaker srumienia koszów, a nie jednorazowego nakładu, jak częso bywa w przypadku inwesycji rzeczowych i finansowych. Prawidłowość ę odzwierciedlają uzupełniające wzory, kóre przedsawiają proces konsyuowania się kapiału ludzkiego z koszów urzymania K oraz z wykszałcenia E. Formuły po lewej sronie przedsawiają powsawanie kapiału ludzkiego z koszów urzymania i wykszałcenia przy
256 założeniu kapializacji rocznej, naomias e po prawej sronie wykorzysują kapializację ciągłą. Uwzględniając powyższe uwagi kapiał ludzki definiowany jako źródło finansowania zasobów ludzkich można przedsawić jako sumę rzech składowych [M. Dobija, 2002]: K E H(T) = (K + E ) (1 + Q(T)) (1 + p) 1 = k 12 lub K p (1 + p) 1 = e 12 lub E p p e 1 = k 12 p p e 1 = e 12 p gdzie: K skapializowane koszy urzymania, E skapializowane koszy edukacji, Q(T) czynnik określający wzros kapiału ludzkiego w wyniku pracy zawodowej wykonywanej przez okres (T), T liczba la pracy zawodowej, k miesięczne niezbędne koszy urzymania, p sała ekonomiczna poencjalnego wzrosu, e miesięczne niezbędne koszy profesjonalnej edukacji, liczba la kapializacji niezbędnych koszów urzymania lub niezbędnych koszów profesjonalnej edukacji. Przyjęy model sanowi obiekywną meodę wyceny warości kapiału ludzkiego każdego z zarudnionych. Jak wiadomo, kapiał, w ym również kapiał ludzki, narażony jes na ryzyko rozproszenia swojej warości. Rozpraszanie warości jes procesem deerminisycznym, w konkrenym przypadku ryzyko manifesuje się w mniej lub bardziej regularnych zdarzeniach powodujących sray dla właściciela kapiału. Jako przykład można podać psucie się posiadanego owaru lub zdarzenie losowe, akie jak powódź. Urzymanie warości kapiału wymaga srumienia dochodów, kóry będzie równoważył koszy ryzyka. Sała ekonomiczna o należna właścicielowi kapiału premia za ryzyko wyznaczana przez efekywny rynek. Rozmiar premii za ryzyko zależy od niepewności owarzyszącej działalności człowieka. W warunkach ziemskich jej rozmiar wynosi 8% rocznie, naomias warość a może być inna w świecie, w kórym panuje inny poziom niepewności [Dobija, 2009, s. 174]. W przypadku kapiału ludzkiego urzymanie jego warości możliwe jes przez orzymywane wynagrodzenie. Innymi słowy o efekywny rynek przygoowuje oferę płacową dla właściciela kapiału ludzkiego na poziomie sałej ekonomicznej. Tak określona płaca równoważy koszy negaywnego oddziaływania ryzyka. Zaem model płacy godziwej (W) można przedsawić jako iloczyn 8-procenowej sałej ekonomicznej (p) i warości indywidualnego kapiału ludzkiego pracownika (H(T)): W = p H(T)
Sała poencjalnego wzrosu w rachunku kapiału ludzkiego 257 METODA BADAWCZA Rozmiar sałej ekonomicznej poencjalnego wzrosu określony w rakcie przyoczonych wcześniej badań poprzedników można zweryfikować na gruncie rachunku kapiału ludzkiego. Przyjęo założenie, że efekywny rynek przygoowuje oferę płacową dla właściciela kapiału ludzkiego na poziomie 8-procenowej sałej ekonomicznej. Zaem należy zbadać relację między warością indywidualnego kapiału ludzkiego pracowników a wysokością orzymywanego przez nich wynagrodzenia zasadniczego. Do realizacji celu arykułu przyjęo, że wynagrodzenie zasadnicze rozumiane jes jako sały składnik wynagrodzenia. Obejmuje zaem wszelkie dodaki o charakerze sałym. Wynagrodzenie pracownika o kwoa bruo, kóra jes powiększona o wszelkie świadczenia na rzecz pracowników, w ym m.in. ubezpieczenie społeczne opłacane przez pracodawcę. Odpowiednia operacjonalizacja koncepcji kapiału ludzkiego powoduje, że każdy pracownik sanowi jednoskę analizy. Dobierając dane empiryczne należy pamięać, że muszą one pochodzić z konkurencyjnego i efekywnego rynku, na kórym działają siły popyu i podaży. Siły e sanowią podsawę mechanizmu dochodzenia do warości godziwych, czyli wielkości określonych przez sałą ekonomiczną. Zaem z ego rodzaju badań należy wyłączyć m.in. pracowników sekora publicznego, kórych płace usalane są w wyniku pozarynkowych regulacji. Badaniami objęo pracowników firmy ABM Solid z Tarnowa oraz nieco mniejszej firmy, jaką jes Miejskie Przedsiębiorswo Gospodarki Komunalnej w Tarnowie. Badaniami objęo łącznie 702 pracowników. Są o osoby zarudnione na ypowych sanowiskach pracy. W przypadku ABM Solid przeważają pracownicy budowlani, naomias w MPGK o osoby świadczące prose usługi komunalne. Ponado w obu jednoskach z badań wyłączono osoby ze ścisłego kierownicwa firmy oraz zarudnionych na innych zasadach niż umowa o pracę. UZYSKANE WYNIKI BADAŃ W rakcie badań obliczono warość kapiału ludzkiego każdego z zarudnionych w podziale na rzy podsawowe składniki kapiału ludzkiego: kapiał z koszów urzymania, kapiał z koszów edukacji oraz kapiał z doświadczenia. Porównanie ak obliczonej warości kapiału ludzkiego z orzymanym w badanym okresie wynagrodzeniem zasadniczym pozwoliło na obliczenie sopy zwrou z kapiału ludzkiego każdego z pracowników. W abeli 3 podano fragmen obliczeń dokonanych na podsawie danych kadrowych firm zarudniających pracowników. Można swierdzić, że przeprowadzone badania cechują się dużą wiarygodnością, ponieważ zosały opare na obszernym maeriale empirycznym.
258 Lp. 1 Tabela 3. Fragmen wyników pomiaru warości i poziomu opłacenia kapiału ludzkiego w badanych firmach w złoych Sanowisko Cieśla- -zbrojarz Płaca zasadnicza roczna rzeczywisa Kapiał ludzki zarudnionych Sopa zwrou z kapiału ludzkiego Kapiał z koszów urzymania (K) Okres kapializacji koszów urzymania [laa] Kapiał z koszów edukacji (E) Okres edukacji [laa] Kapiał z doświadczenia 35830,08 333180 10,75% 280876 18 11687 3 40616 2 Mechanik 32123,52 317026 10,13% 280876 18 11687 3 24462 3 Mechanik 38301,12 320175 11,96% 280876 18 11687 3 27611 4 Moner konsrukcji salowych 21003,84 311554 6,74% 280876 18 11687 3 18990 ( ) 701 Spawacz 28416,96 321823 8,83% 280876 18 11687 3 29259 Robonik 702 27181,44 277235 9,80% 253126 17 0 0 24108 budowlany Średnia sopa zwrou z kapiału ludzkiego 8,13% Źródło: opracowanie własne. W rakcie obliczeń dokonanych na 702-osobowej próbie badawczej usalono nasępujące warości: średnia warość sopy zwrou z kapiału ludzkiego = 8,13%, odchylenie sandardowe = 1,91%, względny błąd oceny = 1,7%. Naomias przedział ufności dla esymowanej średniej warości sopy zwrou z kapiału ludzkiego w badanej grupie pracowników wynosi: P[7,99% - 8,27%] = 0,95 Warość 8% mieści się w ym przedziale, co oznacza, że nie ma podsaw do odrzucenia posawionej hipoezy. Można ym samym przyjąć, że średnia sopa zwrou z indywidualnego kapiału ludzkiego wynosi 8%. Powyższe wnioskowanie jes całkowicie uprawnione, ponieważ względny błąd oceny wynosi zaledwie 1,7%. Wyniki przyoczonych badań powierdzają rozmiar sałej ekonomicznej na poziomie 8% rocznie. W badaniach ych sała ekonomiczna znalazła podwójne zasosowanie. Po pierwsze, warość kapiału ludzkiego zosała obliczona jako suma nakładów zdyskonowanych z wykorzysaniem 8-procenowej sałej ekonomicznej. Po drugie, sała a wyznacza wysokość płac godziwych jako pro-
Sała poencjalnego wzrosu w rachunku kapiału ludzkiego 259 cenu od usalonej warości kapiału ludzkiego. W badanej próbie poziom płac kszałowany jes przez sałą ekonomiczną, dzięki czemu w grupie pracowników badanych przedsiębiorsw wysępuje san równowagi zabezpieczający ineresy pracowników i ich pracodawców. Waro również dodać, że rynek pracy, na kórym funkcjonuje badana grupa pracowników, zapewnia mechanizmy pozwalające na szybką i skueczną reakcję na pojawiające się odchylenia od sanu równowagi. PODSUMOWANIE I WNIOSKI W rakcie badań przeprowadzonych na licznej, 702-osobowej grupie pracowników, powierdzona zosała hipoeza o isnieniu 8-procenowej sałej ekonomicznej poencjalnego wzrosu w rachunku kapiału ludzkiego. Do realizacji celu arykułu zasosowano model kapiału ludzkiego, kóry zosał wyprowadzony z ogólnego modelu kapiału, kórego auorem był M. Dobija. Syuacja aka umożliwia pełną porównywalność z wynikami uzyskanymi w rakcie analiz w innych obszarach, np. na rynkach kapiałowych. Uzyskanie wyniku zbieżnego z wynikami badań w innych obszarach gospodarki powierdza homogeniczny charaker kapiału. Oznacza o, że kapiał niezależnie od posaci posiada jednorodne cechy, zwłaszcza zdolność do wzrosu. Ponado wyniki badań powierdzają sygnalizowaną w innych arykułach auora możliwość sosowania koncepcji kapiału ludzkiego do rozwiązywania ważnych problemów społecznych jak płaca minimalna, płace w sekorze publicznym, kszałowanie krajowych sosunków pracy czy eż określenie rozmiaru nauralnych nierówności dochodowych. LITERATURA Dobija M., 2009, Fundamenalne przyczyny kryzysów finansowych, ZN Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej nr 2(13)/2009, Tarnów. Dobija M., 2002, Srukura i kosz kapiału ludzkiego, Zeszyy Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie nr 562, Kraków. Goezmann W.N., Ibboson R.G., Hisory and he Equiy Risk Premium (April 6, 2005). Yale ICF Working Paper no. 05 04. hp://ssrn.com/absrac=702341 Kurek B., 2008, Premia za ryzyko w kszałowaniu warości godziwych [w:] Nierówności społeczne a wzros gospodarczy w konekście spójności społeczno-ekonomicznej, red. M.G. Woźniak, Wyd. Uniwersyeu Rzeszowskiego, Rzeszów. Pikulska-Robaszkiewicz A., 1999, Lichwa w pańswie i prawie republikańskiego Rzymu, Wyd. Uniwersyeu Łódzkiego, Łódź.
260 Siegel J.J., Thaler R.H., The Equiy Premium Puzzle, Journal of Economic Perspecives, vol. 11, Winer 1997. Zwierz-Furak J., 2000, Hisoryczne ujecie kredyu w gospodarce, Bank i Kredy, grudzień. Sreszczenie Celem arykułu jes idenyfikacja rozmiaru sałej ekonomicznej poencjalnego wzrosu w rachunku kapiału ludzkiego. Badania nad rozmiarem sałej ekonomicznej sięgają począku la siedemdziesiąych XX wieku. Wedy o podjęo pierwsze próby określenia długookresowej sopy wzrosu kapiału inwesowanego w papiery warościowe w Sanach Zjednoczonych. W ych hisorycznych badaniach rolę sałej ekonomicznej poencjalnego wzrosu pełni pojęcie premii za ryzyko. Do osiągnięcia celu niniejszego arykułu wykorzysano model kapiału ludzkiego, kórego auorem jes M. Dobija. Meodologia badawcza polega na obliczeniu warości kapiału ludzkiego każdego pracownika na podsawie danych kadrowych zarudniającego go przedsiębiorswa, a nasępnie porównanie uzyskanej warości indywidualnego kapiału ludzkiego z wynagrodzeniem zasadniczym orzymywanym przez ego pracownika. W efekcie pozwala o na obliczenie sopy zwrou z kapiału ludzkiego, czyli jednego z najważniejszych wskaźników z dziedziny analizy renowności przedsięwzięć inwesycyjnych. Wyniki badań przeprowadzone na 702-osobowej próbie pracowników powierdziły isnienie sałej ekonomicznej na poziomie około 8% rocznie. Economic Consan in Conex of Human Capial Accouning Summary The aim of aricle is o verify hypohesis of presence of economic consan in human capial accouning. Research on value of economic consan lass from early 70 s. There has been proved ha i is abou 8 percen per year. In ha research economic consan was refleced as long erm risk premium. To achieve aim of paper was applied model of capial provided by prof. Dobija. This model provides sric definiion of capial, measuremen mehodology and consider rules of capial owner remuneraion. In case of human capial, his remuneraion is refleced in base salaries of employees undersood as human capial owner. So, comparison base wages and value of human capial gives rae of reurn on human capial. Research conduced on large sample of 702 workers proved ha on effecive labor marke, 8-percen economic consan deermines base salaries.