8. Wykluczenie społeczne

Transkrypt

1 Diagoza społecza Aby zacytować te rozdział ależy podać źródło: Paek, T. (2013). Wykluczeie społecze. Ubóstwo. Diagoza Społecza 2013 Waruki i Jakość Życia Polaków - Raport. [Special issue]. Cotemporary Ecoomics, 7, DOI: /ce Wykluczeie społecze 8.1. Ubóstwo Tomasz Paek Defiicja i metody pomiaru ubóstwa Ubóstwo dylematy defiicyje Zdefiiowaie kategorii ubóstwa jest pierwszym i zarazem kluczowym krokiem a drodze jego pomiaru. Wybór kokretej defiicji ubóstwa ma podstawowe zaczeie dla uzyskaych wyików tego pomiaru (Hageaars, 1986). W zależości od tej defiicji róże grupy społeczeństwa mogą zostać uzae za ajbardziej zagrożoe ubóstwem. Jedocześie sposób zdefiiowaia ubóstwa i metody jego pomiaru wpływają a sposób tworzeia programów, formułowaych przez politykę społeczą, akierowaych a ograiczeie ubóstwa. Występujące w praktyce rozbieżości w oceach ubóstwa, a w astępstwie rozbieżości, co do kocepcji walki z ubóstwem, są spowodowae brakiem precyzyjej i ogólie akceptowaej defiicji tego zjawiska. Poadto kategoria ta jest zmiea w czasie i zróżicowaa terytorialie (Se, 1983). We wszystkich defiicjach występujących w literaturze przeiotu ubóstwo wiązae jest z faktem iezaspokojeia pewych podstawowych potrzeb a pożądaym poziomie (Drewowski, 1977, Paek 2007). Formułowae w literaturze przeiotu defiicje ubóstwa mają a tyle ogóly charakter, że ie wzbudzają większych sporów i są w zasadzie powszechie akceptowale. Akceptacja ta wyika z faktu, że pozostawiają oe otwartymi podstawowe kwestie będące przeiotem wielu kotrowersji, a miaowicie, które potrzeby ależy traktować jako podstawowe oraz jaki poziom ich zaspokojeia ależy uzać za pożąday. W prezetowaej aalizie przyjęto tzw. fiasową defiicję ubóstwa (Paek, 2011). Ubóstwem będziemy określali sytuację, w której gospodarstwo domowe ie dyspouje wystarczającymi środkami fiasowymi (zarówo środkami pieiężymi w postaci dochodów bieżących i dochodów z poprzedich okresów jak i w formie agromadzoych zasobów materialych) pozwalających a zaspokojeie jej podstawowych potrzeb. Ubóstwo jest w tym przypadku traktowae jako jede z wymiarów wykluczeia społeczego, a miaowicie wymiar fiasowy. Ubóstwem ie jest atomiast sytuacja związaa z pozbawieiem możliwości zaspokojeia podstawowych potrzeb przez gospodarstwo domowe wyikająca z iych przyczy iż fiasowe jak a przykład z iepełosprawości człoków gospodarstwa domowego czy też iskiego poziomu ich wykształceia Sposób pojmowaia i pomiaru ubóstwa Największe kotrowersje przy pomiarze ubóstwa związae są ze sposobem określaia poziomu zaspokojeia potrzeb uzaego za pożąday, czyli sposobem pojmowaia ubóstwa. Ubóstwo moża pojmować w sposób absoluty lub względy 106. Kategoria ubóstwa w ujęciu absolutym opiera się a pojęciu stopia zaspokojeia potrzeb, zdefiiowaych w kokretych kategoriach ilościowych i wartościowych. Jedostki (osoby, rodziy, gospodarstwa domowe) określae są jako ubogie kiedy ich potrzeby ie są zaspokojoe w sposób wystarczający (Drewowski, 1997). Poziom zaspokojeia ich potrzeb ie jest przy tym odoszoy do poziomu zaspokojeia potrzeb iych człoków społeczeństwa. Problem ubóstwa według zwoleików podejścia absolutego zostaje rozwiązay, gdy wszystkim człokom społeczeństwa zostaie zapewioe zaspokojeie ich podstawowych potrzeb. Ubóstwo w sesie absolutym może tym samym zostać całkowicie wyelimiowae poprzez wzrost ekoomiczy. Należy zauważyć, że podejście absolute zawsze osi w sobie pewą dozę relatywizmu. Ustaleie zbioru podstawowych potrzeb oraz miimalego poziomu ich zaspokojeia zależy zawsze od poziomu rozwoju społeczo-ekoomiczego kraju, dla którego przeprowadzaa jest aaliza. Kategoria ubóstwa w ujęciu względym (relatywym) opiera się a odiesieiu poziomu zaspokojeia potrzeb jedostek (osób, rodzi, gospodarstw domowych) do poziomu zaspokojeia tych potrzeb przez iych człoków społeczeństwa. Ubóstwo jest tutaj utożsamiae z aierymi rozpiętościami w poziomie zaspokojeia potrzeb w społeczeństwie. Ubóstwo w tym sesie ie może zostać w praktyce całkowicie wyelimiowae lecz tylko zmiejszoe, poprzez zmiejszeie ierówomierości w poziomie zaspokojeia potrzeb. 106 Szeroki przegląd absolutej i relatywej kocepcji podejścia do sposobu pojmowaia ubóstwa moża zaleźć p. w opracowaiu C. Seidla (1988).

2 Diagoza społecza Podstawową wadą podejścia relatywego jest brak stałego puktu odiesieia dla porówań zmia ubóstwa w czasie i w przestrzei, a tym samym utrudia oceę efektywości polityk akierowaych a walkę z ubóstwem. Poadto uzyskaie w ujęciu relatywym ocey wskazującej, że astąpił wzrost poziomu zaspokojeia potrzeb może być wyikiem ie tyle faktyczego wzrostu ich zaspokojeia ile zmiejszeia ierówości w poziomie zaspokojeia tych potrzeb w badaej populacji. Wybór wariatu sposobu pojmowaia ubóstwa staowi wstępy etap przy podejmowaiu decyzji co do sposobu jego pomiaru oraz kryteriów jego idetyfikacji. Podjęcie decyzji co do sposobu pomiaru ubóstwa wiąże się z wyborem pomiędzy rozpatrywaiem ubóstwa w sposób obiektywy lub też w sposób subiektywy (Hageaars, 1986, Paek 2011). Każdy z tych sposobów pomiaru może być stosoway zarówo w podejściu absolutym, jak i w podejściu relatywym. Określeń obiektywy oraz subiektywy ie ależy przy tym wiązać ze stopiem arbitralości w pomiarze ubóstwa. W każdym z tych ujęć pomiarowych występują pewe ustaleia o charakterze arbitralym. W przypadku ujęcia obiektywego ocea poziomu zaspokojeia potrzeb badaych jedostek (osób, rodzi, gospodarstw domowych) jest dokoywaa iezależie od ich osobistych wartościowań w tym zakresie. Najczęściej ocey takiej dokoują eksperci. W ujęciu subiektywym ocea poziomu zaspokojeia potrzeb odbywa się przez same badae jedostki (osoby, rodziy, gospodarstwa domowe). W opracowaiu zastosowao oba sposoby pomiaru ubóstwa jako awzajem uzupełiające się. Z tych też powodów w opracowaiu ubóstwo pojmowae jest w sposób absoluty. Koleją decyzją jaką ależy podać przed pomiarem ubóstwa jest ustaleie kryteriów ubóstwa. W badaiach zjawiska ubóstwa prowadzoych do lat siedemdziesiątych domiowało podejście klasycze, bazujące wyłączie a wskaźikach moetarych. W podejściu tym ocea poziomu zaspokojeia potrzeb odbywała się wyłączie przez pryzmat dochodów (wydatków) wyrażaych w formie moetarej. Stopiowo jedak coraz więcej zwoleików zaczął zyskiwać pogląd, że idetyfikacja ubogich w oparciu jedyie o mieriki moetare (poziom uzyskiwaych dochodów lub wydatków) jest dalece iewystarczająca. Nie chodziło tutaj przy tym wyłączie o fakt iedoszacowywaia dochodów deklarowaych przez osoby i rodziy (gospodarstwa domowe) biorące udział w badaiach empiryczych. O wiele istotiejsze było przekoaie, że ubóstwo jest zjawiskiem wielowymiarowym i przy jego idetyfikacji ależałoby uwzględiać także czyiki pozamoetare. Poadto, co jest iezwykle istote w badaiach ubóstwa, podejście klasycze przy oceie wielkości środków fiasowych jakimi dyspouje jedostka bierze pod uwagę wyłączie jej dochody bieżące (strumieie) pomijając dochody i zasoby materiale agromadzoe w poprzedich okresach (zasoby). W opracowaiu zastosowao, ze względu a koieczość zachowaia możliwości aalizy zmia w sferze ubóstwa przede wszystkim podejście jedowymiarowe. Poadto dla aktualej rudy badaia aalizę ubóstwa rozszerzoo, włączając do iej także czyiki pozamoetare Metody idetyfikacji ubogich Róże sposoby pojmowaia ubóstwa oraz uwzględiaie różych kryteriów ubóstwa, a także róże podejścia do samego pomiaru ubóstwa (podejście obiektywe oraz podejście subiektywe) prowadzą do różych metod idetyfikacji gospodarstw ubogich. W przypadku podejścia klasyczego dla wyodrębieia podpopulacji ubogich wyzaczay jest pewie krytyczy poziom dochodów lub wydatków zway graicą ubóstwa, poiżej którego zaspokojeie podstawowych potrzeb ie jest możliwe. W przypadku podejścia wielowymiarowego dla idetyfikacji subpopulacji ubogich możliwe są róże rozwiązaia. Obok ocey bieżących dochodów gospodarstw domowych (ubóstwa moetarego) włączoo także ocey ich ubóstwa iemoetarego (deprywacji materialej). Puktem wyjścia do pomiaru ubóstwa iemoetarego było określeie jego iemoetarych wymiarów, ściśle powiązaych z grupami potrzeb gospodarstw domowych, a astępie wybór zmieych bieżących symptomami ubóstwa iemoetarego w poszczególych jego wymiarach. O zaliczeie daego gospodarstwa domowego do podpopulacji zdeprywowaych materialie w daym wymiarze decydowała liczba symptomów ubóstwa w tym wymiarze, występujących w tym gospodarstwie domowym. Natomiast o tym, czy gospodarstwo domowe podlega ubóstwu iemoetaremu (deprywacji materialej), decyduje liczba wymiarów, w których gospodarstwo domowe jest zdeprywowae materialie. Ostateczie gospodarstwo domowe jest ubogie, gdy jedocześie jest ubogie moetarie i ubogie iemoetarie. W oceach ubóstwa zastosowao agregatowe ideksy ubóstwa. Są to formuły statystycze agregujące idywiduale mieriki ubóstwa (dotyczące pojedyczych gospodarstw domowych) umożliwiające ocey tego zjawiska w skali kraju, w przekrojach terytorialych czy też dla grup typologiczych gospodarstw domowych. Ze względu a fakt, że ie istieje jeda uiwersala formuła w tym zakresie, w badaiach stosuje się róże formuły ideksów agregatowych dostarczających iformacji o różych aspektach ubóstwa. Ideksy ubóstwa kocetrują się a czterech jego podstawowych aspektach a miaowicie: zasięgu, głębokości, itesywości i dotkliwości ubóstwa. W aalizach zjawiska ubóstwa iezwykle waża jest ocea zmia tego zjawiska w czasie. W badaiu przeprowadzoo aalizę mobilości gospodarstw domowych ze względu a przyależość do sfery ubóstwa. Oceę mobilości oparto a tabelach przepływów. Poadto a podstawie tabel przepływów zostały oszacowae

3 Diagoza społecza ideksy mobilości107. W ostatim etapie dokoao idetyfikacji tych cech gospodarstw domowych, które determiują ubóstwo. Szczegółowe iformacje a temat metodyki badaia ubóstwa przyjętej w iiejszym opracowaiu zajdują się w Aeksie Wyiki aalizy sfery ubóstwa w podejściu jedowymiarowym Zasięg i głębokość ubóstwa Ideksy ubóstwa wykorzystywae w aalizach zawierają podstawowe iformacje staowiące cel każdego badaia ubóstwa. Ze względu a umowość pojęcia graica ubóstwa ie ależy jedak przeceiać wagi iformacji, jaką wskaźiki te iosą. Zaczie istotiejsze z puktu realizowaych celów badaia są zmiay ich wartości w czasie oraz rozkłady w przekroju wyróżioych grup typologiczych gospodarstw domowych. Wartość obliczaego przez Istytut Pracy i Spraw Socjalych miimum egzystecji, staowiącego graicę ubóstwa dla jedoosobowych gospodarstw domowych pracowików, przyjęto dla lutego 2013 r. a poziomie 520 zł. Ze względu a sposób defiicji kategorii miimum egzystecji (por. Aeks 5) ależy traktować go jako graicę skrajego ubóstwa. W przypadku ujęcia subiektywego będziemy stosować termi graica iedostatku, gdyż gospodarstwa domowe wskazując a ajiższy poziom dochodów iezbędych do związaia końca z końcem, staowiący jede z parametrów decydujących o wartości tej graicy (por. Aeks 5), biorą pod uwagę wyższy poziom dochodów od poziomu dochodów zabezpieczających wyłączie miimum egzystecji. Graicę iedostatku w ujęciu subiektywym oszacowao dla gospodarstw domowych jedoosobowych a poziomie 1718 zł. Jest oa poad 3 razy wyższa iż w ujęciu obiektywym. Ozacza to, że aspiracje gospodarstw domowych odośie ich sytuacji dochodowej zapewiającej zaspokojeie potrzeb a akceptowalym przez ie miimalym poziomie są zacząco wyższe iż wyika to z miimalych orm ustalaych w tym zakresie przez ekspertów. Gospodarstwa domowe porówują po prostu swoją sytuację materialą z sytuacją gospodarstw lepiej od ich sytuowaych fiasowo. Poiżej graicy skrajego ubóstwa żyło w Polsce w lutym/marcu 2013 r. 5,1 proc. gospodarstw domowych (według ujęcia obiektywego), a poiżej graicy iedostatku (według ujęcia subiektywego) 44,7 proc. gospodarstw (tabele i 8.1.2). Wielkości te ależy uzać jedak za zawyżoe, gdyż gospodarstwa domowe mają zazwyczaj tedecję do zaiżaia swoich dochodów w składaych deklaracjach. Ideksy głębokości ubóstwa osiągęły 26,3 proc. w ujęciu obiektywym oraz 33,1 proc. w ujęciu subiektywym (tabele i 8.1.2). Ozacza to, że przecięty dochód ekwiwalety grupy gospodarstw domowych skrajie ubogich był w Polsce w lutym/marcu 2013 r. o 26,3 proc. iższy od miimum egzystecji, a przecięty dochód ekwiwalety gospodarstw domowych żyjących w tym czasie w iedostatku o 33,1 proc. iższy od graicy iedostatku (subiektywej graicy ubóstwa). Ideks itesywości skrajego ubóstwa, będący wypadkową zasięgu i głębokości skrajego ubóstwa łączie, przyjął w lutym/marcu 2013 r. wielkość 1,4 proc., a itesywości iedostatku 14,8 proc. Wielkości te ozaczają, że w lutym/marcu 2013 r. ależałoby przetrasferować przeciętie do każdego skrajie ubogiego gospodarstwa domowego 7,0 zł (0,0135 x 520 zł) aby zlikwidować skraje ubóstwo. W celu likwidacji iedostatku wielkość przeciętego trasferu do każdego gospodarstwa domowego żyjącego w iedostatku powia atomiast wyieść 254 zł (0,1478 x 1718 zł). Ideks dotkliwości skrajego ubóstwa, będący wypadkową zasięgu i głębokości ubóstwa oraz ierówości dochodowych pomiędzy ubogimi, osiągął w lutym/marcu 2013 r. 0,59 proc., a ideks dotkliwości iedostatku 6,82 proc. Najwyższy procet gospodarstw żyjących w ubóstwie, biorąc pod uwagę oba podejścia łączie, charakteryzował grupy gospodarstw domowych utrzymujących się z iezarobkowych źródeł oraz recistów (odpowiedio 40,1 i 12,4 proc. skrajie ubogich gospodarstw w ujęciu obiektywym oraz 88,6 i 77,6 proc. żyjących w iedostatku, tabele i 8.1.2). Natomiast ajmiejszy zasięg skraje ubóstwo miało w grupach gospodarstw domowych emerytów, pracowików i pracujących a własy rachuek (wartość stopy skrajego ubóstwa była w tych grupach gospodarstw domowych iższa od 2.7 proc.). Natomiast w ujęciu subiektywym wyraźie ajiższe wartości przyjęła oa w grupach gospodarstw domowych pracujących a własy rachuek i pracowików (odpowiedio 22,3 i 32,7 proc.). Ideksy głębokości ubóstwa w ujęciu obiektywym osiągęły ajwyższe wartości w grupach gospodarstw utrzymujących się z iezarobkowych źródeł oraz pracujących a własy rachuek. Wyiosły oe dla pierwszej z grup 35,4 proc., a dla drugiej 25,7 proc. Duża głębokość skrajego ubóstwa w grupie gospodarstw domowych pracujących a własy rachuek związaa jest z występującym aktualie kryzysem gospodarczym, w wyiku którego wiele firm rodziych upadło lub też zacząco zmiejszyło swoje dochody. 107 Aalizę zmia w czasie w sferze ubóstwa przeprowadzoo dla ubóstwa moetarego.

4 Diagoza społecza Największa głębokość iedostatku (w ujęciu subiektywym) występowała w lutym/marcu 2013 r. w gospodarstwach domowych utrzymujących się z iezarobkowych źródeł oraz recistów. Ideksy głębokości iedostatku przyjęły w tych grupach gospodarstw domowych odpowiedio wielkości 55,4 proc. i 39,7 proc. Skraje ubóstwo jak i iedostatek były ajbardziej itesywe i dotkliwe także w grupie gospodarstw domowych utrzymujących się z iezarobkowych źródeł. Ideks itesywości ubóstwa przyjął w tej grupie wielkość 14,2 proc. w podejściu obiektywym oraz 49,1 proc. w ujęciu subiektywym. Natomiast ideks oceiający dotkliwość ubóstwa osiągął w tej grupie gospodarstw domowych wielkość 7,3 proc. w ujęciu obiektywym oraz 32,3 proc. w ujęciu subiektywym. Aż 18,1 proc. gospodarstw domowych z bezrobotymi żyło w lutym/marcu 2013 r. w skrajym ubóstwie i 67,8 proc. w iedostatku, podczas gdy w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotych tylko 3,0 proc. w ujęciu obiektywym i 41,0 proc. w ujęciu subiektywym (tabele i 8.1.2). Także głębokość ubóstwa w obu podejściach pomiaru była w pierwszej grupie gospodarstw wyższa iż w drugiej. Ideks luki dochodowej żyjących w skrajym ubóstwie wyiósł w tych grupach odpowiedio 29,5 proc. i 23,1 proc. Ideksy głębokości iedostatku wyiosły w tych grupach odpowiedio 43,2 proc. i 30,3 proc. Podobe relacje wielkości ideksów pomiędzy rozważaymi grupami gospodarstw domowych obserwujemy w przypadku oce itesywości i dotkliwości ubóstwa (tabele i 8.1.2). Tabela Agregatowe ideksy skrajego ubóstwa według grup społeczo-ekoomiczych i typu aktywości ekoomiczej w marcu/kwietiu 2013 r. - podejście obiektywe Grupa społeczoekoomicza Agregatowe ideksy skrajego ubóstwa 100 i typ aktywości Itesywość Dotkliwość Zasięg ubóstwa Głębokość ubóstwa ekoomiczej ubóstwa ubóstwa Pracowicy 2,65 23,01 0,61 0,25 Rolicy 10,85 20,16 2,19 0,81 Emeryci 2,32 18,73 0,43 0,13 Reciści 12,36 21,66 2,68 0,91 Pracujący a własy rachuek 2,63 25,74 0,68 0,31 Utrzymujący się z iezarobkowych źródeł 40,08 35,44 14,20 7,30 Bez bezrobotych 3,01 23,09 0,70 0,28 Z bezrobotymi 18,11 29,50 5,34 2,48 Ogółem 5,14 26,27 1,35 0,59 Tabela Agregatowe ideksy iedostatku według grup społeczo-ekoomiczych i typu aktywości ekoomiczej w marcu/kwietiu 2013 r. - podejście subiektywe Grupa Agregatowe ideksy iedostatku 100 społeczo-ekoomicza i typ aktywości ekoomiczej Zasięg iedostatku Głębokość iedostatku Itesywość iedostatku Dotkliwość iedostatku Pracowicy 32,69 29,43 9,62 4,03 Rolicy 57,45 37,37 21,47 10,54 Emeryci 53,70 28,82 15,47 6,07 Reciści 77,57 39,73 30,82 15,50 Pracujący a własy rachuek 22,25 30,02 6,68 2,92 Utrzymujący się z iezarobkowych źródeł 88,61 55,35 49,05 32,26 Bez bezrobotych 40,95 30,29 12,40 5,30 Z bezrobotymi 67,78 43,20 29,28 16,08 Ogółem 44,73 33,05 14,78 6,82 Wśród typów gospodarstw domowych sfera ubóstwa w ujęciu obiektywym miała ajwiększy zasięg w lutym/marcu 2013 r. w grupie gospodarstw małżeństw wielodzietych i rodzi iepełych (odpowiedio 13,5 proc. oraz 8,5 proc.), a zasięg iedostatku był ajwiększy w grupie gospodarstw ierodziych jedoosobowych, małżeństw wielodzietych i rodzi iepełych (odpowiedio 67,0 proc., 57,7 proc. i 56,8 proc., tabele i 8.1.4). Głębokość ubóstwa jest o wiele miej zróżicowaa według typu gospodarstw domowych iż jego zasięg. Najwyższe wartości ideksy głębokości skrajego ubóstwa przyjęły w grupie gospodarstw małżeństw z 1 dzieckiem -- 32,6 proc. Natomiast ajwyższe wartości ideksu głębokości iedostatku obserwujemy w grupach gospodarstw ierodziych wieloosobowych i rodzi iepełych prawie 39 proc. Itesywość i dotkliwość ubóstwa były także ajwiększe w tych grupach gospodarstw domowych, w których ubóstwo miało ajwiększy zasięg i głębokość. W przypadku podejścia obiektywego ideksy itesywości i dotkliwości skrajego ubóstwa przyjęły zdecydowaie ajwyższe wartości w grupie gospodarstw domowych małżeństw wielodzietych (odpowiedio 3,0 proc. i 1,1 proc.). Natomiast itesywość i dotkliwość iedostatku była ajwiększa w grupach gospodarstw domowych ierodziych jedoosobowych oraz rodzi iepełych.

5 Diagoza społecza Ideksy itesywości iedostatku przyjęły w tych grupach gospodarstw odpowiedio wielkości 22,2 proc. i 21,9 proc., a ideksy dotkliwości iedostatku 10,3 proc. i 10,7 proc. Tabela Agregatowe ideksy skrajego ubóstwa według typu gospodarstwa w marcu/kwietiu 2013 r. - podejście obiektywe Typ gospodarstwa Zasięg ubóstwa Agregatowe ideksy skrajego ubóstwa 100 Itesywość Głębokość ubóstwa Dotkliwość ubóstwa ubóstwa Jedorodzie: Małżeństwa bez dzieci 3,03 28,28 0,86 0,37 Małżeństwa z 1 dzieckiem 2,41 32,59 0,79 0,38 Małżeństwa z 2 dzieci 3,50 20,58 0,72 0,26 Małżeństwa z 3 i więcej dzieci 13,48 22,07 2,98 1,07 Rodziy iepełe 8,46 22,91 1,94 0,73 Wielorodzie 4,56 25,81 1,18 0,51 Nierodzie: jedoosobowe 6,11 30,24 1,85 0,92 Wieloosobowe 8,00 25,53 2,04 0,76 Itesywość i dotkliwość ubóstwa były także ajwiększe w tych grupach gospodarstw domowych, w których ubóstwo miało ajwiększy zasięg i głębokość. W przypadku podejścia obiektywego ideksy itesywości i dotkliwości skrajego ubóstwa przyjęły zdecydowaie ajwyższe wartości w grupie gospodarstw domowych małżeństw wielodzietych (odpowiedio 3,0 proc. i 1,1 proc.). Natomiast itesywość i dotkliwość iedostatku była ajwiększa w grupach gospodarstw domowych ierodziych jedoosobowych oraz rodzi iepełych. Ideksy itesywości iedostatku przyjęły w tych grupach gospodarstw odpowiedio wielkości 22,2 proc. i 21,9 proc., a ideksy dotkliwości iedostatku 10,3 proc. i 10,7 proc. Tabela Agregatowe ideksy iedostatku według typu gospodarstwa w marcu 2013 r. - podejście subiektywe Typ gospodarstwa Zasięg iedostatku Agregatowe ideksy iedostatku 100 Głębokość Itesywość iedostatku iedostatku Dotkliwość iedostatku Jedorodzie: Małżeństwa bez dzieci 31,41 31,52 9,90 4,41 Małżeństwa z 1 dzieckiem 28,80 31,45 9,06 4,03 Małżeństwa z 2 dzieci 34,02 30,62 10,42 4,52 Małżeństwa z 3 i więcej dzieci 57,66 33,63 19,39 9,21 Rodziy iepełe 56,84 38,51 21,89 10,69 Wielorodzie 33,54 28,11 9,43 4,02 Nierodzie: jedoosobowe 67,04 33,12 22,20 10,34 Wieloosobowe 52,27 38,77 20,26 10,15 Uzyskae wyiki wskazują a wpływ wielkości miejscowości zamieszkaia a zasięg sfery ubóstwa (tabele i 8.1.6). Procet gospodarstw domowych żyjących w ubóstwie w lutym/marcu 2013 r. wyraźie rośie wraz ze spadkiem wielkości miejscowości zamieszkaia. Wśród gospodarstw domowych zamieszkujących wieś 8,4 proc. dyspoowało dochodami poiżej graicy skrajego ubóstwa, a 57,4 proc. poiżej graicy iedostatku. Natomiast stopy skrajego ubóstwa i iedostatku w ajwiększych miastach wyiosły w tym okresie tylko odpowiedio 2,5 proc. i 28,5 proc. Zróżicowaie głębokości ubóstwa pomiędzy klasami miejscowości ie było zbyt duże. Największą głębokość biedy w ujęciu subiektywym obserwujemy a wsi, dla której ideks głębokości iedostatku osiągął 38,8 proc. Natomiast ajwiększą głębokością skrajego ubóstwa w ujęciu obiektywym charakteryzowały się gospodarstwa zamieszkujące średiej wielkości miasta o liczbie mieszkańców tys. (ideks głębokości skrajego ubóstwa przyjął w tej grupie gospodarstw wielkość 31,2 proc.). Największą itesywością zarówo skrajego ubóstwa jak i iedostatku charakteryzowała się wieś (ideksy itesywości ubóstwa przyjęły a wsi odpowiedio wielkości 2,1 proc. oraz 20,8 proc.). Dotkliwość biedy tak w ujęciu obiektywym jak i w ujęciu subiektywym była także ajwyższa w grupie gospodarstw domowych wiejskich (ideksy dotkliwości przyjęły w tej grupie gospodarstw odpowiedio wartości 0,9 proc. i 10,1 proc.). Najwyższym odsetkiem gospodarstw domowych ubogich w ujęciu obiektywym charakteryzowały się w lutym/marcu 2013 r. województwa lubuskie, świętokrzyskie oraz lubelskie (odpowiedio 8,0 proc., 7,8 proc. i 7,5 proc. gospodarstw żyło w tych województwach w skrajym ubóstwie, tabela 8.1.7). Natomiast w ujęciu subiektywym ajwiększy zasięg iedostatku występował w województwie lubelskim (58,6 proc., tabela 8.1.8). Największą głębokością ubóstwa charakteryzowały się w badaym okresie województwa lubelskie i dolośląskie, w których ideks luki dochodowej skrajie ubogich przyjął odpowiedio wartości 33,9 i 33,6 proc.

6 Diagoza społecza Natomiast relatywie ajwiększą głębokość iedostatku obserwujemy w województwach lubelskim, łódzkim i podkarpackim. Ideks luki dochodowej żyjących w iedostatku przyjął w tych województwach odpowiedio wartości 35,7, 34,8 i 34,5 proc. Ozacza to, że w województwach tych zamieszkiwały gospodarstwa domowe skrajie ubogie (w ujęciu obiektywym) albo żyjące w iedostatku (w ujęciu subiektywym) przeciętie ajmiej zamoże. Największą itesywością skrajego ubóstwa, charakteryzowały się w lutym/marcu 2013 r. województwa lubelskie, świętokrzyskie i lubuskie. Ideks itesywości skrajego ubóstwa osiągął dla ich wielkość powyżej 2 proc. Ideks itesywości iedostatku ajwiększe wartości osiągął atomiast w województwie lubelskim i świętokrzyskim (ideks dotkliwości iedostatku osiągął w ich odpowiedio wielkości 9,9 i 9,1 proc.). Tabela Agregatowe ideksy skrajego ubóstwa według klasy miejscowości zamieszkaia w marcu/kwietiu 2013 r. - podejście obiektywe Agregatowe ideksy skrajego ubóstwa 100 Klasa miejscowości Itesywość zamieszkaia Zasięg ubóstwa Głębokość ubóstwa Dotkliwość ubóstwa ubóstwa Miasta powyżej 500 tys. 2,48 25,87 0,64 0,29 Miasta tys. 2,44 25,43 0,62 0,28 Miasta tys. 4,06 31,29 1,27 0,57 Miasta tys. 4,08 28,66 1,17 0,56 Miasta poiżej 20 tys. 4,43 26,52 1,18 0,53 Wieś 8,42 24,99 2,10 0,87 Tabela Agregatowe ideksy iedostatku według klasy miejscowości zamieszkaia w marcu/kwietiu 2013r. - podejście subiektywe Agregatowe ideksy iedostatku 100 Klasa miejscowości Głębokość Itesywość Dotkliwość zamieszkaia Zasięg iedostatku iedostatku iedostatku iedostatku Miasta powyżej 500 tys. 28,45 29,85 8,49 3,69 Miasta tys. 34,20 28,79 9,85 4,08 Miasta tys. 38,46 30,70 11,81 5,44 Miasta tys. 43,61 31,64 13,80 6,20 Miasta poiżej 20 tys. 45,60 31,34 14,29 6,29 Wieś 57,41 36,19 20,78 10,05 Tabela Agregatowe ideksy skrajego ubóstwa według województw w marcu/kwietiu 2013 r. - podejście obiektywe Agregatowe ideksy skrajego ubóstwa 100 Województwa Itesywość Zasięg ubóstwa Głębokość ubóstwa ubóstwa Dotkliwość ubóstwa Dolośląskie 4,76 33,60 1,60 0,80 Kujawsko-pomorskie 6,21 28,01 1,74 0,84 Lubelskie 7,51 33,90 2,55 1,32 Lubuskie 8,01 25,28 2,02 0,83 Łódzkie 5,24 20,04 1,05 0,42 Małopolskie 3,93 14,67 0,58 0,13 Mazowieckie 4,84 22,32 1,08 0,43 Opolskie 5,43 27,91 1,52 0,60 Podkarpackie 6,92 26,36 1,82 0,83 Podlaskie 3,81 15,43 0,59 0,16 Pomorskie 4,81 29,93 1,44 0,58 Śląskie 4,46 30,08 1,34 0,61 Świętokrzyskie 7,84 31,26 2,45 1,34 Warmińsko-mazurskie 5,73 24,55 1,41 0,54 Wielkopolskie 3,83 24,59 0,94 0,35 Zachodiopomorskie 3,84 24,30 0,93 0,34

7 Diagoza społecza Tabela Agregatowe ideksy iedostatku według województw w marcu/kwietiu 2013 r. - podejście subiektywe Agregatowe ideksy iedostatku 100 Województwa Głębokość Itesywość Dotkliwość Zasięg iedostatku iedostatku iedostatku iedostatku Dolośląskie 41,97 32,04 13,45 6,29 Kujawsko-pomorskie 53,59 34,16 18,31 8,66 Lubelskie 58,55 35,65 20,87 9,89 Lubuskie 44,49 35,56 15,82 7,89 Łódzkie 51,21 34,78 17,81 8,08 Małopolskie 42,21 29,84 12,59 5,36 Mazowieckie 38,60 34,05 13,14 6,07 Opolskie 47,28 33,99 16,07 7,38 Podkarpackie 53,14 34,47 18,32 8,72 Podlaskie 49,63 33,75 16,75 7,51 Pomorskie 41,89 32,05 13,42 6,04 Śląskie 35,20 33,21 11,69 5,59 Świętokrzyskie 53,69 34,28 18,41 9,08 Warmińsko-mazurskie 50,51 31,78 16,05 7,29 Wielkopolskie 46,05 28,81 13,26 5,59 Zachodiopomorskie 39,15 32,27 12,63 5, Zmiay w sferze ubóstwa W okresie marzec 2011-marzec 2013 obserwujemy zarówo wzrost zasięgu skrajego ubóstwa jak i iedostatku (odpowiedio o poad 1 i o około 11 p.p., tabela i ). Wpłyął a to spadek w badaym okresie wartości realych dochodów ekwiwaletych. W badaym okresie ie astąpiły zaczące zmiay głębokości skrajego ubóstwa (podejście obiektywe) przy jedoczesym wzroście (o poad 2 p.p.) głębokości iedostatku (tabele i ). Ozacza to, że gospodarstwa domowe żyjące w skrajym ubóstwie były w 2013 r. przeciętie tak samo zamoże jak w 2011 r. Natomiast przecięta zamożość gospodarstw domowych żyjących w iedostatku zacząco wzrosła w badaym okresie. Itesywość biedy mierzoa ideksem luki dochodowej, wzrosła zacząco w okresie marzec 2011-marzec 2013 w podejściu subiektywym (o poad 4 p.p.), a w ujęciu obiektywym ie uległa istotym zmiaom (tabele i ). Podobą tedecję zmia obserwujemy w przypadku dotkliwości biedy (tabele i ). Wartość ideksu dotkliwości iedostatku wzrosła w badaym okresie w skali ogólopolskiej o poad 2 p.p., a ubóstwa ie zmieiła się zacząco. Wzrost zasięgu skrajego ubóstwa miał w okresie marzec 2011-marzec 2013 różą skalę w grupach społeczo-ekoomiczych gospodarstw domowych (tabela 8.1.9). Wzrost tego zasięgu był ajwiększy w grupach gospodarstw domowych utrzymujących się z iezarobkowych źródeł oraz rolików. Stopa skrajego ubóstwa wzrosła w tych grupach gospodarstw odpowiedio o prawie 7 i o poad 5 p.p.. W ujęciu subiektywym w badaym okresie ajsiliejszy wzrost odsetka gospodarstw domowych żyjących w iedostatku astąpił w grupach gospodarstw domowych utrzymujących się z iezarobkowych źródeł, emerytów i recistów (w grupach tych stopa iedostatku wzrosła odpowiedio o prawie 17, o poad 15 i o prawie 15 p.p., tabela ). Głębokość skrajego ubóstwa zwiększyła się zacząco w badaym okresie w grupach gospodarstw domowych recistów i utrzymujących się z iezarobkowych źródeł (ideksy głębokości skrajego ubóstwa wzrosły w tych grupach odpowiedio o poad 4 i o prawie 4 p.p., tabela 8.1.9). Jedocześie głębokość skrajego ubóstwa zmiejszyła się zacząco w grupach gospodarstw domowych pracujących a własy rachuek i rolików (spadek wartości ideksów głębokości ubóstwa odpowiedio o prawie 9 i o prawie 5 p.p.). Wartości ideksów głębokości iedostatku wzrosły zacząco we wszystkich grupach społeczo-ekoomiczych gospodarstw, przy czym ajsiliej w grupach gospodarstw rolików i utrzymujących się z iezarobkowych źródeł (wzrost ideksu głębokości iedostatku odpowiedio o poad 6 i o poad 5 p.p.). Itesywość skrajego ubóstwa wzrosła zacząco w okresie marzec 2011-marzec tylko w przypadku grup gospodarstw domowych utrzymujących się z iezarobkowych źródeł (wzrost wartości ideksu itesywości skrajego ubóstwa o prawie 4 p.p., tabela 8.1.9). Itesywość iedostatku zwiększyła się atomiast w badaym okresie we wszystkich grupach społeczoekoomiczych gospodarstw, przy czym ajsiliej w grupach gospodarstw utrzymujących się z iezarobkowych źródeł i recistów (wzrost ideksu itesywości iedostatku odpowiedio o prawie 13 i o około 8 p.p., tabela ). Dotkliwość skrajego ubóstwa zwiększyła się zacząco wyłączie w grupie gospodarstw domowych utrzymujących się z iezarobkowych źródeł (wartość ideksu wzrosła odpowiedio o poad 2 p.p., tabela 8.1.9).

8 Diagoza społecza Natomiast dotkliwość iedostatku zacząco wzrosła we wszystkich grupach społeczo-ekoomiczych gospodarstw poza grupą pracujących a własy rachuek (tabela ), przy czym ajbardziej w grupach gospodarstw domowych utrzymujących się z iezarobkowych źródeł i recistów (wzrost wartości ideksów odpowiedio o poad 9 i prawie 5 p.p.). Tabela Zmiay agregatowych ideksów skrajego ubóstwa, w ujęciu jedowymiarowym, według grup społeczo-ekoomiczych i typu aktywości ekoomiczej w okresie marzec 2011-marzec podejście obiektywe Grupa społeczo-ekoomicza Agregatowe ideksy skrajego ubóstwa 100 (marzec 2013-marzec 2011) i typ aktywości ekoomiczej Itesywość Zasięg ubóstwa Głębokość ubóstwa ubóstwa Dotkliwość ubóstwa Pracowicy 0,03-0,44 0,00 0,04 Rolicy 5,41-4,50 0,94 0,39 Emeryci 0,91 1,46 0,19 0,06 Reciści 2,05 4,32 0,94 0,47 Pracujący a własy rachuek 0,50-8,45-0,01 0,03 Utrzymujący się z iezarobkowych źródeł 6,64 3,79 3,59 2,15 Bez bezrobotych 0,42 2,37 0,17 0,10 Z bezrobotymi 5,10-0,57 1,36 0,67 Ogółem 1,05 0,03 0,27 0,14 Tabela Zmiay agregatowych ideksów iedostatku w ujęciu jedowymiarowym, według grup społeczoekoomiczych i typu aktywości ekoomiczej w okresie marzec 2011-marzec podejście subiektywe Grupa społeczo-ekoomicza Agregatowe ideksy iedostatku 100 (marzec 2013-marzec 2011) i typ aktywości ekoomiczej Zasięg iedostatku Głębokość iedostatku Itesywość iedostatku Dotkliwość iedostatku Pracowicy 7,64 3,06 2,99 1,23 Rolicy 6,18 6,13 5,27 3,18 Emeryci 15,35 1,08 4,82 2,06 Reciści 14,64 3,54 8,01 4,67 Pracujący a własy rachuek 3,41 4,65 1,81 0,66 Utrzymujący się z iezarobkowych źródeł 16,51 5,33 12,74 9,45 Bez bezrobotych 9,76 1,67 3,52 1,61 Z bezrobotymi 16,84 6,31 10,08 5,75 Ogółem 10,71 2,60 4,40 2,16 W grupie gospodarstw domowych z bezrobotymi astąpił w okresie marzec marzec 2013 zaczący wzrost zasięgu skrajego ubóstwa (o poad 5 p.p.), podczas gdy w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotych zmiay były ieistote. Natomiast głębokość skrajego ubóstwa wzrosła zacząco w aalizowaych okresie w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotych (o poad 2 p.p.), podczas gdy jej zmiay w grupie gospodarstw z bezrobotymi były ieistote (tabele i ). Pozostałe charakterystyki skrajego ubóstwa ie zmieiły się w tym okresie zacząco, poza wzrostem itesywości skrajego ubóstwa w grupie gospodarstw z bezrobotymi (o poad 1 p.p.). W przypadku sfery iedostatku wzrosły wartości wszystkich charakterystyk biedy zarówo w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotych jak i z bezrobotymi. Wzrost te miał zdecydowaie siliejszy charakter w grupie gospodarstw domowych z bezrobotymi iż w grupie gospodarstw bez bezrobotych. Zasięg skrajego ubóstwa w okresie marzec 2011-marzec 2013 zwiększył się zacząco w grupach gospodarstw domowych małżeństw wielodzietych oraz ierodziych jedoosobowych (odpowiedio o prawie 3 i o poad 2 p.p., tabela ). Zasięg sfery iedostatku uległ atomiast w badaym okresie zaczącemu zwiększeiu we wszystkich grupach społeczo-ekoomiczych gospodarstw, ajbardziej w grupach gospodarstw domowych ierodziych jedoosobowych, małżeństw bez dzieci oraz rodzi iepełych (wzrost wartości stopy iedostatku odpowiedio o prawie 17 i po poad 12 p.p., tabela ). Zmiay głębokości skrajego ubóstwa były w typach gospodarstw domowych w badaym okresie różokierukowe. Najsiliejszy wzrost głębokości skrajego ubóstwa obserwujemy w grupie gospodarstw domowych wieloosobowych oraz wielorodziych (wzrost wartości ideksu głębokości skrajego ubóstwa o poad 13 i o poad 11 p.p., tabela ). Natomiast głębokość iedostatku zwiększyła się zacząco w badaym okresie we wszystkich typach gospodarstw domowych poza grupą gospodarstw ierodziych jedoosobowych. Największy wzrost ideksu głębokości iedostatku astąpił w grupach gospodarstw domowych małżeństw z 2

9 Diagoza społecza dzieci, wieloosobowych oraz rodzi iepełych (odpowiedio o prawie 7, o przeszło 6 i o prawie 6 p.p., tabela ). Zarówo itesywość skrajego ubóstwa jak i jego dotkliwość ie zmieiły się zacząco w okresie marzec 2011-marzec 2013 w żadym z typów gospodarstw domowych (zmiay wartości odpowiedich ideksów były miejsze iż 1 p.p., tabela ). W podejściu subiektywym we wszystkich typach gospodarstw domowych obserwujemy zaczący spadek itesywości i dotkliwości iedostatku (tabela ). Najsiliejszy wzrost astąpił przy tym w grupach gospodarstw domowych rodzi iepełych oraz wieloosobowych. Wartości ideksu itesywości iedostatku wzrosły w tych grupach gospodarstw odpowiedio o około 7 i o prawie 6 p.p., a ideksów dotkliwości iedostatku po o prawie 3 p.p.. Tabela Zmiay agregatowych ideksów skrajego ubóstwa, w ujęciu jedowymiarowym, według typu gospodarstwa w okresie marzec marzec podejście obiektywe Typ gospodarstwa Zasięg ubóstwa Agregatowe ideksy skrajego ubóstwa 100 (marzec 2013-marzec 2011) Itesywość Głębokość ubóstwa ubóstwa Dotkliwość ubóstwa Jedorodzie: Małżeństwa bez dzieci 0,59 2,58 0,21 0,10 Małżeństwa z 1 dzieckiem 0,32 1,85 0,12 0,05 Małżeństwa z 2 dzieci 0,20-4,88-0,11-0,03 Małżeństwa z 3 i więcej dzieci 2,83-0,93 0,56 0,24 Rodziy iepełe 0,68-2,30-0,02-0,04 Wielorodzie -0,23 11,31 0,38 0,35 Nierodzie: jedoosobowe 2,24 3,56 0,82 0,45 Wieloosobowe 2,28 13,17 1,00 0,41 Tabela Zmiay agregatowych ideksów iedostatku w ujęciu jedowymiarowym, według typu gospodarstwa w okresie marzec marzec podejście subiektywe Typ gospodarstwa Zasięg iedostatku Agregatowe ideksy iedostatku 100 (marzec 2013-marzec 2011) Głębokość Itesywość iedostatku iedostatku Dotkliwość iedostatku Jedorodzie: Małżeństwa bez dzieci 12,18 3,30 4,39 2,03 Małżeństwa z 1 dzieckiem 9,69 2,38 3,38 1,54 Małżeństwa z 2 dzieci 1,46 6,53 2,31 1,03 Małżeństwa z 3 i więcej dzieci 6,70 3,75 4,08 2,09 Rodziy iepełe 12,07 5,70 7,01 3,54 Wielorodzie 5,87 1,44 1,95 0,81 Nierodzie: jedoosobowe 16,88 0,11 5,69 2,97 Wieloosobowe 9,40 6,08 5,99 3,62 Zasięg skrajego ubóstwa w okresie marzec 2011-marzec 2013 wzrósł istotie w grupie gospodarstw domowych wiejskich oraz zamieszkujących ajwiększe miasta (o prawie 2 i o poad 1 p.p., tabela )). Wzrost zasięgu iedostatku ie był zacząco zróżicoway ze względu a klasę miejscowości zamieszkaia (8.1.14). Głębokość skrajego ubóstwa wzrosła w badaym okresie ajsiliej w średiej wielkości miastach, o liczbie mieszkańców tys. i ajmiejszych (wzrost wartości ideksu głębokości skrajego ubóstwa o prawie 10 i o poad 5 p.p.). Natomiast przecięta zamożość gospodarstw domowych żyjących w iedostatku ajsiliej wzrosła w tym okresie w grupie gospodarstw domowych wiejskich (wzrost wartości ideksu głębokości iedostatku o prawie 6 p.p.). Zmiay itesywości i dotkliwości skrajego ubóstwa w okresie marzec 2011-marzec 2013 ie były zaczące. Natomiast w ujęciu subiektywym astąpił w tym okresie zaczący wzrost zarówo itesywości jak i dotkliwości iedostatku we wszystkich klasach miejscowości zamieszkaia. Najsiliej itesywość iedostatku wzrosła a wsi (wzrost wartości ideksu o prawie 6 p.p.), a dotkliwość iedostatku także a wsi oraz w małych miastach o liczbie mieszkańców tys. (wzrost wartości ideksu odpowiedio o prawie 3 i o poad 2 p.p.). W okresie marzec 2011-marzec 2013 obserwujemy wzrost zasięgu skrajego ubóstwa w zdecydowaej większości województw, w tym ajsiliejszy w województwie opolskim (stopa skrajego ubóstwa wzrosła w tym województwie o prawie 5 p.p., tabela ). Zasięg iedostatku wzrósł istotie w tym okresie we wszystkich województwach (tabela ). Najsiliejszy wzrost stopy iedostatku miał miejsce w województwach kujawskopomorskim i łódzkim (odpowiedio o prawie 16 oraz poad 15 p.p.).

10 Diagoza społecza W badaym okresie zmiay głębokości skrajego ubóstwa w województwach były różokierukowe (tabela ). Największy wzrost ideksów głębokości ubóstwa miał przy tym miejsce w okresie marzec 2011-marzec 2013 w województwach dolośląskim i lubelskim (odpowiedio o prawie 11 i o prawie 9 p.p.). Jedocześie obserwujemy spadek głębokości skrajego ubóstwa w kilku województwach, w tym ajwiększy w województwach łódzkim i podlaskim (odpowiedio o prawie 8 i o poad 6 p.p.). Głębokość iedostatku uległa atomiast zwiększeiu w tym okresie we wszystkich województwach, poza województwem wielkopolskim, w tym ajsiliej w województwach kujawsko-pomorskim i łódzkim (wzrost ideksu głębokości iedostatku odpowiedio o prawie 16 i o poad 15 p.p., tabela ). Zmiay itesywości skrajego ubóstwa w okresie marzec 2011-marzec 2013 ie były zaczące w żadym z województw (tabela ). Natomiast itesywość iedostatku zwiększyła się w tym okresie we wszystkich województwach (tabela ). Najsiliej wartość ideksu itesywości iedostatku wzrosła w województwie opolskim (o przeszło 7 p.p.). Tabela Zmiay agregatowych ideksów skrajego ubóstwa, w ujęciu jedowymiarowym, według klasy miejscowości zamieszkaia w okresie marzec marzec podejście obiektywe Klasa miejscowości zamieszkaia Agregatowe ideksy skrajego ubóstwa 100 (marzec 2013-marzec 2011) Zasięg ubóstwa Głębokość ubóstwa Itesywość ubóstwa Dotkliwość ubóstwa Miasta powyżej 500 tys. 1,03 2,62 0,29 0,18 Miasta tys. 0,04-0,20 0,00 0,06 Miasta tys. 0,73 9,94 0,51 0,20 Miasta tys. 0,84 1,60 0,29 0,20 Miasta poiżej 20 tys. 1,00 5,14 0,46 0,22 Wieś 1,59-0,25 0,38 0,19 Tabela Zmiay agregatowych ideksów iedostatku w ujęciu jedowymiarowym, według klasy miejscowości zamieszkaia w marzec marzec podejście subiektywe Klasa miejscowości zamieszkaia Agregatowe ideksy iedostatku 100 (marzec 2013-marzec 2011) Zasięg iedostatku Głębokość Itesywość Dotkliwość iedostatku iedostatku iedostatku Miasta powyżej 500 tys. 10,35 2,04 3,57 1,61 Miasta tys. 11,68-0,05 3,15 1,24 Miasta tys. 8,32 1,64 2,93 1,38 Miasta tys. 11,12 3,30 4,56 2,23 Miasta poiżej 20 tys. 10,40 2,13 4,03 1,94 Wieś 11,01 3,45 5,53 2,91 Tabela Zmiay agregatowych ideksów skrajego ubóstwa, w ujęciu jedowymiarowym, według województw w okresie marzec marzec podejście obiektywe Agregatowe ideksy skrajego ubóstwa 100 Województwa (marzec 2013-marzec 2011) Zasięg ubóstwa Głębokość ubóstwa Itesywość ubóstwa Dotkliwość ubóstwa Dolośląskie 2,24 10,67 1,08 0,61 Kujawsko-pomorskie 0,71-4,84-0,07-0,15 Lubelskie -0,83 8,94 0,45 0,47 Lubuskie 2,24 7,75 0,93 0,54 Łódzkie 1,67-7,97 0,00-0,04 Małopolskie 1,48-5,47 0,05-0,02 Mazowieckie 0,32 0,45 0,09 0,11 Opolskie 4,66-5,27 1,16 0,48 Podkarpackie 1,48 7,39 0,78 0,51 Podlaskie 1,26-6,31-0,03-0,09 Pomorskie 1,94 3,25 0,69 0,12 Śląskie 1,44 2,29 0,52 0,25 Świętokrzyskie 2,02 6,97 1,01 0,69 Warmińsko-mazurskie -0,59 2,20-0,09 0,02 Wielkopolskie -1,14-1,99-0,35-0,09 Zachodiopomorskie 0,68-5,87-0,14-0,16

11 Diagoza społecza Tabela Zmiay agregatowych ideksów iedostatku w ujęciu jedowymiarowym, według województw w okresie marzec marzec podejście subiektywe Agregatowe ideksy iedostatku 100 Województwa (marzec 2013-marzec 2011) Zasięg iedostatku Głębokość Itesywość Dotkliwość iedostatku iedostatku iedostatku Dolośląskie 8,33 3,46 3,90 2,36 Kujawsko-pomorskie 15,84 3,58 6,61 2,91 Lubelskie 11,59 1,61 4,86 2,42 Lubuskie 8,00 4,72 4,24 2,44 Łódzkie 15,14 2,77 6,24 2,86 Małopolskie 10,06 2,00 3,62 1,69 Mazowieckie 6,95 1,84 2,91 1,36 Opolskie 13,49 6,28 7,14 4,17 Podkarpackie 11,80 2,69 5,08 2,87 Podlaskie 12,91 3,19 5,51 2,76 Pomorskie 13,65 5,26 6,02 2,90 Śląskie 9,17 2,00 3,43 1,81 Świętokrzyskie 5,27 5,98 4,56 2,83 Warmińsko-mazurskie 13,80 2,34 5,17 2,07 Wielkopolskie 12,29-1,53 2,94 0,86 Zachodiopomorskie 9,64 1,85 3,75 1,65 Przeprowadzoe aalizy ubóstwa i iedostatku w okresie marzec 2011-marzec 2013 wskazują, że ocea kieruku i skali tych zmia zależy od przyjętej graicy biedy, czyli od tego, kogo uważamy za biedego. Jedakże przyjmując jako graicę biedy zarówo wartość miimum egzystecji, czyli aalizując skraje ubóstwo, jak i aalizując iedostatek -- zmiay w badaym okresie ależy uzać za egatywe Trwałość ubóstwa Skraje ubóstwo (według ujęcia obiektywego) ie miało dla większości gospodarstw domowych uczesticzących w dwóch ostatich rudach badaia trwałego charakteru. Tylko 2,1 proc. gospodarstw domowych żyło w skrajym ubóstwie w obu badaych latach. Jedakże spośród 4,10 proc. gospodarstw domowych dotkiętych skrajym ubóstwem w marcu 2011 r. aż 49 proc. zalazło się w sferze ubóstwa także w marcu 2013 r. (tabela ). W sferze iedostatku w obu badaych latach pozostawało 28,6 proc. gospodarstw. Spośród gospodarstw żyjących w iedostatku w marcu 2011 r. aż 84 proc. żyło adal w iedostatku w marcu 2013 r. (tabela ), co ozacza, że iedostatek miał w badaym okresie dla większości gospodarstw domowych charakter trwały. Około 5,2 proc. gospodarstw domowych zmieiło w marcu 2013 r. swoje usytuowaie pomiędzy sferą skrajego ubóstwa i sferą poza skrajym ubóstwem (tabela ). Wystąpiła przy tym przewaga gospodarstw domowych, które w miioych dwóch latach weszły do sfery skrajego ubóstwa (3,13 proc. gospodarstw) ad tymi, które w tym czasie z tej sfery wyszły (2,09 proc.). Taką samą tedecję mobilości obserwujemy w przypadku statusu przyależości gospodarstw domowych do sfery iedostatku (tabela ). Swoje usytuowaie pomiędzy sferą iedostatku i sferą poza iedostatkiem zmieiło w badaym okresie prawie 21,5 proc. gospodarstw domowych. Sytuacja dochodowa w poad 5 proc. gospodarstw domowych polepszyła się w marcu 2013 r. w stosuku do marca 2011 r. a tyle, że wyszły oe ze sfery iedostatku. Zaczące pogorszeie się sytuacji dochodowej w tym okresie spowodowało wpadięcie do sfery iedostatku aż poad 11 proc. gospodarstw domowych. Tabela Przepływy gospodarstw domowych pomiędzy statusami przyależości do sfery skrajego ubóstwa w okresie marzec 2011-marzec 2013 Wyszczególieie Gospodarstwa domowe ie ubogie w marcu 2013 (w proc.) Gospodarstwa domowe ubogie w marcu 2013 (w proc.) Ogółem Gospodarstwa domowe ieubogie w marcu 2011 (w proc.) 92,77 3,13 95,90 Gospodarstwa domowe ubogie w marcu 2011 (w proc.) 2,09 2,01 4,10 Ogółem 94,86 5,14 100,00

12 Diagoza społecza Tabela Przepływy gospodarstw domowych w Polsce pomiędzy statusami przyależości do sfery iedostatku w okresie marzec 2011-marzec 2013 Wyszczególieie Gospodarstwa domowe dostatie w marcu 2013 (w proc.) Gospodarstwa domowe iedostatie w marcu 2013 (w proc.) Ogółem Gospodarstwa domowe dostatie w marcu 2011 (w proc.) 49,86 16,11 65,97 Gospodarstwa domowe iedostatie w marcu 2011 (w proc.) 5,41 28,62 34,03 Ogółem 55,87 44,73 100,00 Tabela Mobilość gospodarstw domowych ze względu a przyależość do sfery ubóstwa w okresie marzec 2011-marzec Ideksy mobilości Wartości ideksów mobilości 100 Skraje ubóstwo Niedostatek S 5,22 21,52 SU + 2,09 5,41 SU - 3,13 16,11 CM -1,05-10, Determiaty ubóstwa W tabeli przedstawioo wyiki aaliz probitowych ryzyka ubóstwa oczywistego. Podao w iej ocey parametrów modelu probitowego, stadardowe błędy szacuku parametrów, wartości statystyki t-studeta oraz empirycze poziomy istotości P>t, przy których odrzuca się hipotezę o ieistotości parametru prawdopodobieństwo, że bezwzględa wartość zmieej losowej o rozkładzie t-studeta przyjmuje wartość ie miejszą iż otrzymaa wartość statystyki t-studeta. Porówaie wartości statystyki 2 rówej 508,5 (przy 23 stopiach swobody) z odpowiadający jej empiryczym poziomie istotości rówymi 0,000 wskazuje a wysoką dobroć modelu i istotość wszystkich występujących w im zmieych iezależych (wariatów cech) traktowaych łączie. Badając istotość wyróżioych w modelu poszczególych zmieych iezależych (wariatów cech) przyjęto poziom istotości rówy 0,05. Ozacza to, że daa zmiea (wariat cechy) jest istota gdy odpowiadający jej empiryczy poziom istotości jest miejszy od 0,05. Grupa społeczo-ekoomicza (źródło utrzymaia głowy gospodarstwa domowego) Puktem odiesieia dla ocey wpływu główego źródła utrzymaia gospodarstwa domowego (jego przyależości do daej grupy społeczo-ekoomiczej) a zagrożeie ubóstwem była grupa gospodarstw pracujących a własy rachuek. Ozacza to, że stopień zagrożeia ubóstwem grup gospodarstw domowych, wyróżioych ze względu a główe źródło utrzymaia, był rozpatryway w odiesieiu do tego stopia w grupie gospodarstw domowych pracujących a własy rachuek. Grupami gospodarstw domowych o ajwiększym ryzyku ubóstwa są gospodarstwa utrzymujących się z iezarobkowych źródeł iych iż emerytura lub reta oraz gospodarstwa domowe recistów. Świadczą o tym wyraźie ajwyższe, dodatie wartości oce parametrów stojących przy tych kategoriach. W przypadku pierwszej grupy gospodarstw są to często gospodarstwa z osobami bezrobotymi, a tym samym o relatywie ajiższych dochodach. Jedocześie pozostałe grupy gospodarstw wyróżioe ze względu a źródło utrzymaia ie różią się istotie, od grupy gospodarstw domowych pracujących a własy rachuek, ze względu a ryzyko ubóstwa108. Liczba osób w gospodarstwie domowym Odiesieiem dla ocey wpływu liczby osób w gospodarstwie domowym a ryzyko zalezieia się gospodarstwa w sferze ubóstwa były gospodarstwa jedoosobowe. Liczba osób w gospodarstwie domowym w sposób istoty oddziałuje a ryzyko zalezieia się gospodarstwa domowego w sferze skrajego ubóstwa z wyjątkiem gospodarstw domowych składających się z 2 osób (tabela ). Jest oo zacząco wyższe iż w grupie gospodarstw domowych jedoosobowych i w zasadzie rośie wraz ze zwiększeiem się liczby osób w gospodarstwie. Przyczy tej sytuacji ależy upatrywać w tym, że ajczęściej gospodarstwa wieloosobowe staowią rodziy wielodziete, w których większość osób ie pracuje zawodowo. 108 Szereg determiat ubóstwa jest silie skorelowaa, co ozacza, że przeoszą oe te same iformacje dotyczące ryzyka ubóstwa. Najsiliejszy wpływ a to ryzyko ma poziom wykształceia. Po wyelimiowaiu tej zmieej z modelu okazało się, że istoty wpływ a zwiększeie ryzyka ubóstwa ma przyależość gospodarstw domowych do grupy gospodarstw domowych rolików oraz zamieszkiwaie a wsi.

13 Diagoza społecza Klasa miejscowości zamieszkaia Dla ocey wpływu klasy miejscowości zamieszkaia a ryzyko zagrożeia ubóstwem przyjęto jako pukt odiesieia gospodarstwa domowe zamieszkujące ajwiększe miasta. Wszystkie oszacowaia parametrów modelu, stojących przy zmieych reprezetujących klasy miejscowości zamieszkaia, ie są istote (tabela ). Tabela Wyiki estymacji modelu probitowego ryzyka ubóstwa według ujęcia obiektywego w marcu/kwietiu 2013 r. Predyktory Oszacowaia parametrów Stadardowe błędy szacuku Statystyka t-studeta (Wyraz woly) -1,972 0,301-6,550 0,000 Grupa społeczo-ekoomicza: Pracowicy 0,001 0,211 0,000 0,997 Rolicy 0,284 0,238 1,190 0,000 Pracujący a własy rachuek Ref. Emeryci -0,103 0,239-0,430 0,665 Reciści 0,449 0,237 1,890 0,058 Utrzymujący się z iezarobkowych źródeł 1,123 0,232 4,830 0,000 Liczba osób w gospodarstwie 1 Ref. 2-0,106 0,107-0,990 0, ,321 0,132-2,420 0, ,245 0,148-1,650 0, ,263 0,147-1,790 0,073 6 i więcej -0,112 0,152-0,740 0,461 Klasa miejscowości zamieszkaia: Miasta powyżej 500 tys. Ref. Miasta tys. -0,093 0,175-0,530 0,250 Miasta tys. 0,116 0,176 0,660 0,462 Miasta tys. -0,110 0,158-0,700 0,200 Miasta poiżej 20 tys. -0,266 0,174-1,530 0,075 Wieś -0,044 0,153-0,290 0,255 Wykształceie głowy gospodarstwa: Podstawowe i iższe 1,274 0,205 6,210 0,000 Zasadicze zawodowe 0,924 0,194 4,770 0,000 Średie 0,353 0,198 0,790 0,074 Wyższe Ref. Wiek głowy gospodarstwa domowego: poiżej 35 lat 0,057 0,154 0,370 0, lata -0,381 0,172-2,220 0, lat i więcej Ref. Status gospodarstwa a ryku pracy: Przyajmiej 1 osoba bezrobota Ref. Brak osób bezrobotych -0,804 0,086-9,320 0,000 Status iepełosprawości gospodarstwa: Przyajmiej 1 osoba iepełosprawa Ref. Brak osób iepełosprawych -0,209 0,078-2,680 0,007 P>t Wykształceie głowy gospodarstwa domowego Poziom wykształceia głowy gospodarstwa domowego w sposób jedozaczy determiuje ryzyko zalezieia się w sferze ubóstwa (tabele ). Puktem odiesieia oce wpływu wyróżioych w modelach poziomów wykształceia głowy rodziy a ryzyko ubóstwa była grupa gospodarstw, których głowa posiada wykształceie wyższe. Wszystkie oszacowaia parametrów są statystyczie istote i przyjmują dodatie wartości. Ozacza to, że wyraźie ajiższe ryzyko wejścia w sferę ubóstwa mają gospodarstwa domowe, których głowa ma wykształceie wyższe. Im iższy poziom wykształceia głowy gospodarstwa tym w zasadzie większe ryzyko ubóstwa. Jedak gdy głowa gospodarstwa domowego posiada wykształceie średie ryzyko ubóstwa jego gospodarstwa domowego jest wyższe iż gospodarstwa domowego z głową o wykształceiu zasadiczym zawodowym.

14 Diagoza społecza Wiek głowy gospodarstwa domowego Grupy wiekowe głów gospodarstw domowych zostały wyodrębioe zgodie z fazami przebiegu życia osób dorosłych. Jako pukt odiesieia zostały wybrae gospodarstwa, których głowa jest w wieku 60 lat i więcej. Różice poziomu ryzyka ubóstwa pomiędzy grupą gospodarstw staowiącą pukt odiesieia i wszystkimi iymi grupami gospodarstw okazały się istote tylko w przypadku grupy gospodarstw z głową w wieku lat (tabele ). Ryzyko ubóstwa dla tej grupy gospodarstw jest istotie iższe iż dla grupy gospodarstw staowiącej pukt odiesieia. Status gospodarstwa a ryku pracy W ramach statusu gospodarstw domowych a ryku pracy wyróżioo grupę gospodarstw bez osób bezrobotych oraz grupę gospodarstw z przyajmiej jedą osobą bezrobotą. Druga z tych grup staowiła pukt odiesieia oce ryzyka ubóstwa. Uzyskae oszacowaia parametrów wskazują a zaczące większe ryzyko wpadięcia w sferę ubóstwa gospodarstw z osobami bezrobotymi iż gospodarstw domowych bez bezrobotych (tabela ). Status iepełosprawości Jako pukt odiesieia została przyjęta grupa gospodarstw domowych z przyajmiej jedą osobą iepełosprawą. Występowaie osób iepełosprawych istotie zwiększa ryzyko ubóstwa gospodarstw domowych. Wpływ te jest jedak relatywie miejszy iż w przypadku, gdy w gospodarstwie domowym są osoby bezrobote (tabele ) Wyiki aalizy sfery ubóstwa w podejściu wielowymiarowym W podejściu wielowymiarowym aalizę ubóstwa moetarego rozszerzoo o aalizę ubóstwa iemoetarego (deprywacji materialej). Deprywacji materialej podlegało w Polsce w lutym/ marcu 2013 r. aż 19,7 proc. gospodarstw domowych, czyli zaczie więcej iż było ubogich moetarie (tabela 8.1.9). Należy jedak zwrócić uwagę, że a wielkości ideksów deprywacji w sposób zaczący oddziałują przyjmowae założeia co do graic deprywacji materialej, zarówo w poszczególych jej wymiarach jak i dla wszystkich wymiarów łączie. Głębokość ubóstwa iemoetarego kształtowała się a podobym poziomie jak i ubóstwa moetarego (ideksy głębokości ubóstwa przyjęły odpowiedio wielkości 21,2 proc. i 22,4 proc., tabela 8.1.9). Natomiast itesywość i dotkliwość deprywacji materialej była zacząco większa iż ubóstwa moetarego. Ideksy itesywości i dotkliwości deprywacji materialej przyjęły wielkości 4,6 proc. i 2,8 proc. podczas gdy wielkość ideksów itesywości i dotkliwości ubóstwa moetarego wyiosła 1,4 proc. i 0,6 proc. Zdecydowaie ajwyższy procet zdeprywowaych materialie występował wśród gospodarstw domowych utrzymujących się z iezarobkowych źródeł oraz recistów (odpowiedio 49,1 proc. I 36,2 proc. zdeprywowaych materialie). Głębokość deprywacji materialej także była ajwiększa w tych dwóch grupach gospodarstw domowych (ideks głębokości deprywacji materialej przyjął w tych grupach gospodarstw domowych odpowiedio wielkości 33,7 proc. i 36,2 proc.). Jedakże różice pomiędzy grupami społeczo-ekoomiczymi ze względu a głębokość deprywacji materialej są zaczie miejsze iż ze względu a zasięg tej deprywacji. Grupy gospodarstw domowych utrzymujących się z iezarobkowych źródeł oraz recistów charakteryzują się także ajwiększą itesywością i dotkliwością deprywacji materialej (odpowiedie ideksy dla pierwszej z grup gospodarstw domowych przyjęły wielkości 16,0 proc. i 9,7 proc., a dla drugiej z ich 6,7 proc. i 3,6 proc.). W grupie gospodarstw domowych z bezrobotymi zasięg deprywacji materialej był w lutym/marcu 2013 r. zaczie większy iż w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotych. W pierwszej z tych grup gospodarstw zdeprywowaych materialie było 36,4 proc. gospodarstw, a w drugiej 16,9 proc. Także głębokość, itesywość i dotkliwość deprywacji materialej w grupie gospodarstw domowych z bezrobotymi jest zacząco większa iż w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotych. Wśród typów gospodarstw domowych deprywacja materiala miała ajwiększy zasięg w lutym/marcu 2013 r. w grupach gospodarstw domowych rodzi iepełych i małżeństw wielodzietych (tabela ). Deprywacji materialej podlegało w tych grupach gospodarstw domowych odpowiedio 29,2 proc. i 28,2 proc. gospodarstw. Także grupy gospodarstw domowych rodzi iepełych i małżeństw wielodzietych charakteryzowały się ajwiększą głębokością, itesywością i dotkliwością deprywacji materialej. Odpowiedie ideksy przyjęły dla pierwszej z tych grup gospodarstw domowych wielkości 30,4 proc., 8,9 proc. i 5,7 proc., a dla drugiej 35,6 proc., 10,0 proc. i 7,7, proc. Największy zasięg derywacji materialej występował w lutym/marcu 2013 r. wśród gospodarstw domowych zamieszkujących ajwiększe miasta i wieś (tabela ). W ajwiększych miastach deprywacji materialej podlegało 21,3 proc. gospodarstw, a a wsi 20,7 proc. gospodarstw. Największa głębokość deprywacji materialej charakteryzowała atomiast grupę gospodarstw domowych zamieszkujących wieś i małe miasta o liczbie mieszkańców tys. (ideks głębokości deprywacji materialej przyjął dla tych grup gospodarstw domowych odpowiedio wielkości 26,2 proc. i 25,1 proc.). Także itesywość i dotkliwość deprywacji były w tych grupach gospodarstw były ajwiększe. Odpowiedie ideksy osiągęły w grupie gospodarstw wiejskich poziom 5,4 proc. i 3,5 proc., a w grupie gospodarstw domowych zamieszkujących małe miasta 4,8 proc. i 2,9 proc.

15 Diagoza społecza Największy zasięg derywacja materiala miała w lutym/marcu 2013 r. w województwach dolośląskim i łódzkim (tabela ). Zdeprywowaych materialie w tych województwach było odpowiedio 25,6 proc. i 25,4 proc. gospodarstw domowych. Największą głębokością deprywacji w tym okresie charakteryzowały się atomiast województwa warmińsko-mazurskie, lubuskie i zachodio-pomorskie (ideks głębokości deprywacji przyjął w ich odpowiedio wielkości 31,0 proc., 29,9 proc. i 28,3 proc.). Najwyższą itesywość i dotkliwość deprywacji materialie obserwujemy w lutym/marcu 2013 r. w województwach dolośląskim, warmińsko-mazurskim i łódzkim (ideksy itesywości deprywacji osiągęły dla ich wielkości 6,9 proc., 6,7 proc. i 6,3 proc., a ideksy dotkliwości deprywacji 4,4, proc., 4,3 proc. i 4,2 proc. Ostateczie za gospodarstwa domowe ubogie uważae są te gospodarstwa, które są jedocześie ubogie moetarie oraz ubogie iemoetarie. Takie gospodarstwa, ubogie oczywiście, staowiły w lutym/marcu 2013 r. 2,7 proc. badaej populacji (tabela 8.1.9). Wartości pozostałych charakterystyk ubóstwa oczywistego także są zacząco iższe iż ubóstwa moetarego i ubóstwa iemoetarego. Zdecydowaie ajwiększy zasięg ubóstwo (oczywiste) miało w lutym/marcu 2013 r. w grupach gospodarstw domowych utrzymujących się z iezarobkowych źródeł oraz recistów (stopa ubóstwa oczywistego przyjęła w tych grupach gospodarstw domowych odpowiedio wielkości 27,3 proc. i 7,0 proc., tabela 8.1.9). Natomiast głębokość ubóstwa była wyraźie ajwiększa w grupach gospodarstw pracujących a własy rachuek oraz utrzymujących się z iezarobkowych źródeł (ideksy głębokości ubóstwa przyjęły w tych grupach gospodarstw domowych odpowiedio wielkości 46,3 i 37,7 proc.), co ozacza że właśie w tych grupach gospodarstwa ubogie były przeciętie ajmiej zamoże. Itesywość i dotkliwość ubóstwa ie są zacząco zróżicowae pomiędzy grupami społeczo-ekoomiczymi gospodarstw domowych. Wyjątek staowi grupa gospodarstw domowych utrzymujących się z iezarobkowych źródeł o relatywie bardzo wysokich wielkościach ideksów itesywości i dotkliwości ubóstwa (przyjęły oe odpowiedio wielkości 11,8 proc. i 7,5 proc.). Zasięg ubóstwa był w lutym/marcu 2013 r. zaczie wyższy w grupie gospodarstw domowych z bezrobotymi iż w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotych (tabela 8.1.9). W pierwszej z grup gospodarstw domowych było poad 11 proc. gospodarstw ubogich podczas gdy w drugiej z ich tylko 1,3 proc. Także głębokość, itesywość i dotkliwość ubóstwa w grupie gospodarstw domowych z bezrobotymi były zaczie wyższe iż w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotych. Wielkości odpowiedich ideksów wyosiły w grupie gospodarstw domowych z bezrobotymi 36,6 proc., 4,8 proc. i 3,1 proc., a w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotych 26,6 proc., 0,5 proc. i 0,2 proc. Wśród typów gospodarstw domowych ajwiększym zasięgiem ubóstwa charakteryzowały się w lutym/marcu 2013 r. gospodarstwa domowe małżeństw wielodzietych i rodzi iepełych (tabela ). Gospodarstw domowych ubogich w tych grupach było odpowiedio prawie 7 proc. i poad 5 proc. Najgłębsze ubóstwo występowało w badaym okresie także w grupie gospodarstw domowych małżeństw wielodzietych, a astępie ierodziych wieloosobowych i małżeństw z 1 dzieckiem. Ideksy głębokości ubóstwa osiągęły w tych grupach gospodarstw odpowiedio wielkości 37,3 proc., 34,6 proc. i 33,9 proc. Itesywość i dotkliwość ubóstwa były atomiast ajsiliejsze w grupach gospodarstw domowych małżeństw wielodzietych i rodzi iepełych. Ideksy itesywości ubóstwa przyjęły w tych grupach odpowiedio wielkości 3,0 proc. i 7,8 proc. oraz 2,0 proc. i 1,0 proc. Zasięg ubóstwa ie był zacząco zróżicoway w lutym/marcu 2013 r. według klas miejscowości zamieszkaia gospodarstw domowych (tabela ). Był o jedak zaczie większy w gospodarstwach domowych wiejskich iż w gospodarstwach domowych miejskich. Gospodarstw domowych ubogich zamieszkujących wieś było w badaym okresie prawie 4 proc. Głębokość ubóstwa była atomiast ajwiększa w grupie gospodarstw zamieszkujących duże miasta, o liczbie mieszkańców tys. (ideks głębokości ubóstwa osiągął w tych miastach prawie 39 proc.). Najwyższą itesywością i dotkliwością ubóstwa charakteryzowały się gospodarstwa domowe wiejskie (odpowiedie ideksy przyjęły dla tej grupy gospodarstw wielkości 1,4 proc. oraz 0,9 proc.). Największe odsetki gospodarstw domowych ubogich w lutym/marcu 2013 r. obserwujemy w województwach warmińsko-mazurskim, lubelskim i lubuskim (po około 4,4 proc. gospodarstw domowych w tych województwach było ubogich, tabela ). Największa głębokość ubóstwa występowała atomiast w województwach zachodio-pomorskim, lubuskim oraz lubelskim (ideks głębokości ubóstwa przyjął w ich odpowiedio wielkości 44,8 proc., 44,1 proc. i 41,6 proc.). Zarówo itesywość jak i dotkliwość ubóstwa były ajwyższe, podobie jak zasięg ubóstwa, w województwach lubelskim i lubuskim (ideksy itesywości i dotkliwości ubóstwa osiągęły w ich odpowiedio wielkości 2,0 proc. i 1,9 proc. oraz po 1,3 proc.). Przeprowadzoa aaliza ubóstwa oczywistego daje lepszy obraz sfery ubóstwa w Polsce iż aaliza ubóstwa wyłączie ze względu a poziom bieżących dochodów gospodarstw domowych (ubóstwa moetarego). Niskie bieżące dochody gospodarstw domowych ie zawsze ozaczają, że gospodarstwa te są ubogie, tz. ie są w staie zaspokoić swoich podstawowych potrzeb a miimalym, akceptowalym poziomie. Jeżeli gospodarstwa domowe mają agromadzoe zasoby materiale w poprzedich okresach to mogą je wykorzystać w okresach gdy uzyskują zbyt iskie dochody bieżące, a tym samym uikąć wpadięcia w ubóstwo.

16 Diagoza społecza 2013 `368 Tabela Agregatowe ideksy ubóstwa w ujęciu wielowymiarowym według grup społeczo-ekoomiczych i typu aktywości ekoomiczej w marcu 2013 r. Grupa społeczo-ekoomicza i typ aktywości ekoomiczej Moetarego Agregatowe ideksy ubóstwa 100 Zasięg ubóstwa Głębokość ubóstwa Itesywość ubóstwa Dotkliwość ubóstwa Oczywistego Moetarego Oczywistego Moetarego Oczywistego Moetarego Pracowicy 2,65 16,93 1,35 23,01 21,02 26,75 0,61 3,56 0,51 0,25 2,08 0,31 Rolicy 10,85 16,72 4,12 20,16 24,40 24,88 2,19 4,08 1,28 0,81 2,69 0,74 Emeryci 2,32 19,43 0,90 18,73 17,93 24,30 0,43 3,48 0,33 0,13 1,71 0,17 Reciści 12,36 36,15 6,98 21,66 29,85 25,82 2,68 10,79 2,03 0,91 6,37 0,95 Pracujący a własy rachuek 2,63 8,28 1,11 25,74 25,25 46,25 0,68 2,09 0,93 0,31 1,63 0,74 Utrzymujący się z iezarobkowych źródeł 40,08 49,12 27,32 35,44 33,71 37,66 14,20 16,56 11,82 7,30 11,31 7,45 Bez bezrobotych 3,01 16,91 1,32 23,09 20,15 26,00 0,70 3,41 0,47 0,28 1,86 0,24 Z bezrobotymi 18,11 36,40 11,05 29,50 31,42 36,60 5,34 11,44 4,75 2,48 7,80 3,11 Ogółem 5,14 19,74 2,72 26,27 23,45 15,27 1,35 4,63 1,08 0,59 2,80 0,65 Tabela Agregatowe ideksy ubóstwa w ujęciu wielowymiarowym według typu gospodarstwa w marcu 2013 r. Typ gospodarstwa Moetarego Agregatowe ideksy ubóstwa 100 Zasięg ubóstwa Głębokość ubóstwa Itesywość ubóstwa Dotkliwość ubóstwa Oczywistego Moetarego Oczywistego Moetarego Oczywistego Moetarego Jedorodzie: małżeństwa bez dzieci 3,03 15,04 1,57 28,28 18,21 31,70 0,86 2,74 0,66 0,37 1,48 0,38 małżeństwa z 1 dzieckiem 2,41 13,98 1,24 32,59 19,35 33,88 0,79 2,70 0,65 0,38 1,56 0,40 małżeństwa z 2 dzieci 3,50 15,80 1,56 20,58 25,45 28,23 0,72 4,02 0,57 0,26 2,37 0,36 małżeństwa z 3 i więcej dzieci 13,48 28,21 6,84 22,07 35,58 37,33 2,98 10,04 2,99 1,07 7,74 2,03 rodziy iepełe 8,46 29,24 5,17 22,91 30,44 29,25 1,94 8,90 1,79 0,73 5,74 1,06 Wielorodzie 4,56 18,32 2,35 25,81 23,58 28,08 1,18 4,32 0,97 0,51 2,68 0,61 Nierodzie: jedoosobowe 6,11 24,17 3,40 30,24 19,54 31,45 1,85 4,72 1,24 0,92 2,40 0,69 wieloosobowe 8,00 20,01 2,20 25,53 15,06 34,64 2,04 3,01 1,18 0,76 1,85 0,70 iemoetarego Niemoetarego Niemoetarego Niemoetarego Niemoetarego Niemoetarego Niemoetarego Niemoetarego Oczywistego Oczywistego

17 Diagoza społecza 2013 `369 Tabela Agregatowe ideksy ubóstwa w ujęciu wielowymiarowym według klasy miejscowości zamieszkaia w marcu 2013 r. Klasa miejscowości zamieszkaia Moetarego Agregatowe ideksy ubóstwa 100 Zasięg ubóstwa Głębokość ubóstwa Itesywość ubóstwa Dotkliwość ubóstwa Oczywistego Moetarego Oczywistego Moetarego Oczywistego Moetarego Miasta powyżej 500 tys. 2,48 21,39 1,46 25,87 19,21 26,56 0,64 4,11 0,63 0,29 2,22 0,36 Miasta tys. 2,44 20,30 1,57 25,43 19,61 38,56 0,62 3,98 0,75 0,28 2,13 0,53 Miasta tys. 4,06 17,02 3,11 31,29 23,86 37,91 1,27 4,06 1,28 0,57 2,61 0,84 Miasta tys. 4,08 19,16 2,33 28,66 25,14 34,48 1,17 4,82 1,07 0,56 2,91 0,64 Miasta poiżej 20 tys. 4,43 17,49 2,22 26,52 21,39 28,13 1,18 3,74 0,77 0,53 2,03 0,41 Wieś 8,42 20,74 3,97 24,99 26,16 30,38 2,10 5,43 1,44 0,87 3,54 0,87 Tabela Agregatowe ideksy ubóstwa, w ujęciu wielowymiarowym, według województw w marcu 2013 r. Województwa Moetarego Agregatowe ideksy ubóstwa 100 Zasięg ubóstwa Głębokość ubóstwa Itesywość ubóstwa Dotkliwość ubóstwa Oczywistego Moetarego Oczywistego Moetarego Oczywistego Moetarego Dolośląskie 4,76 25,62 2,85 33,60 26,75 38,35 1,60 6,85 1,50 0,80 4,38 0,91 Kujawsko-pomorskie 6,21 19,69 3,44 28,01 22,65 32,93 1,74 4,46 1,29 0,84 2,46 0,71 Lubelskie 7,51 20,36 4,40 33,90 23,44 41,61 2,55 4,77 1,96 1,32 3,24 1,30 Lubuskie 8,01 19,62 4,39 25,28 29,86 44,10 2,02 5,86 1,93 0,83 3,80 1,33 Łódzkie 5,24 25,44 2,54 20,04 24,88 30,38 1,05 6,33 0,96 0,42 4,23 0,63 Małopolskie 3,93 17,28 1,25 14,67 19,62 17,15 0,58 3,39 0,45 0,13 1,73 0,22 Mazowieckie 4,84 21,22 2,40 22,32 20,03 23,23 1,08 4,25 0,68 0,43 2,56 0,39 Opolskie 5,43 11,04 1,54 27,91 16,90 23,64 1,52 1,87 0,48 0,60 0,84 0,18 Podkarpackie 6,92 21,00 3,31 26,36 22,22 32,58 1,82 4,67 1,67 0,83 3,13 1,03 Podlaskie 3,81 15,41 1,47 15,43 24,30 25,24 0,59 3,74 0,42 0,16 2,56 0,17 Pomorskie 4,81 20,98 2,81 29,93 23,57 29,21 1,44 4,94 0,98 0,58 2,69 0,45 Śląskie 4,46 16,93 2,78 30,08 23,04 34,24 1,34 3,90 1,15 0,61 2,21 0,70 Świętokrzyskie 7,84 20,58 3,86 31,26 27,67 36,81 2,45 5,69 1,81 1,34 3,66 1,26 Warmińsko-mazurskie 5,73 21,68 4,43 24,55 30,98 32,79 1,41 6,72 1,50 0,54 4,27 0,98 Wielkopolskie 3,83 16,15 1,87 24,59 19,41 23,42 0,94 3,13 0,62 0,35 1,55 0,28 Zachodiopomorskie 3,84 16,98 2,44 24,30 28,26 44,78 0,93 4,80 1,09 0,34 2,96 0,84 Niemoetarego Niemoetarego Niemoetarego Niemoetarego Niemoetarego Niemoetarego Niemoetarego Niemoetarego Oczywistego Oczywistego

18 Diagoza społecza Aby zacytować te rozdział ależy podać źródło: Czapiński, J. (2013). Wykluczeie społecze. Bezrobocie. Diagoza Społecza 2013 Waruki i Jakość Życia Polaków - Raport. [Special issue]. Cotemporary Ecoomics, 7, DOI: /ce Bezrobocie Jausz Czapiński Stopa rejestrowaego bezrobocia w próbie idywidualych respodetów w wieku aktywości zawodowej wyiosła 13,9 proc. (ieco miej iż szacował w miesiącach badaia GUS 14,2). Wszystkich zarejestrowaych w urzędach pracy bezrobotych podzielić moża a dwie duże grupy: prawdziwych i pozorych; pozorych z kolei podzielić moża a tych, którzy ie są zaiteresowai pracą (ie szukają jej i/lub ie są gotowi jej podjąć), oraz pracujących a czaro lub w iy sposób osiągających dochód ie miejszy iż 1200 zł. miesięczie. Podobie jak w poprzedich rudach badaia pozorie bezroboti staowią zaczący procet wszystkich zarejestrowaych (w 2003 i 2005 r. około 1/3, od 2007 r. już od 40 do 50 proc., a obecie 36 proc. 109 ) (tabela 8.2.1). Główą przyczya ieposzukiwaia pracy przez zaczą część bezrobotych zarejestrowaych jest w przypadku kobiet opieka ad dziećmi (44 proc, spadek o 7 pp. od 2011 r.) i ogólie obowiązki domowe (16,4 proc. łączie zajmowaie się domem i opiekowaie się iepełosprawymi lub starszymi człokami gospodarstwa domowego). W przypadku mężczyz ieposzukiwaie pracy wyika główie z utraty wiary w możliwość jej zalezieia (31 proc.), a w dalszej kolejości ze stau zdrowia (26 proc., wzrost o 3 pp. w stosuku do 2011 r.). Zamiee jest, że główie mężczyźi dosyć często (choć dwa razy rzadziej iż dwa lata temu) jako powód ieposzukiwaia pracy podają chęć zachowaia prawa do otrzymywaia świadczeń społeczych (4,6 proc. wobec 1,8 proc. w grupie bezrobotych kobiet). Także mężczyźi częściej iż kobiety przyzają wprost, że ie chce im się pracować (odpowiedio 3,8 i 1,8 proc. bezrobotych) (tabela 8.2.2). Tabela Odsetek bezrobotych wśród osób w wieku aktywości zawodowej (kobiety lat, mężczyźi lat) bez emerytów, recistów i uczących się w trybie dzieym według różych kryteriów bezrobocia Kryterium bezrobocia Stopa bezrobocia wśród osób w wieku aktywości zawodowej Rejestracja w urzędzie pracy 19,6 17,6 12,5 9,9 10,9 13,9 Rejestracja + gotowość podjęcia pracy 16,6 14,7 8,9 7,2 9,0 11,4 Rejestracja + gotowość podjęcia pracy + poszukiwaie pracy 14,8 13,4 7,6 6,6 7,6 8,9 Rejestracja + gotowość podjęcia pracy + poszukiwaie pracy + iepracowaie w pełym wymiarze czasu + dochód osobisty etto miesięczie miejszy iż 1200 zł (w 2003 r. 800 zł, w 2005 r ,5 11,9 6,5 5, ,6 zł, w 2007 r. 900 zł, w zł, w 2011 r zł) Łączie z bezrobotymi iezarejestrowaymi (bieri zawodowo gotowi do podjęcia pracy i poszukujący jej, N=278) 10,3 Uwzględioo tylko te osoby, które wypełiły akietę idywidualą, poieważ jedym z kryteriów bezrobocia były dochody osobiste etto, o które ie pytao w kwestioariuszu gospodarstwa domowego; z tego też względu pomiięto młodszych człoków gospodarstw domowych. Tabela Odsetek kobiet i mężczyz wśród zarejestrowaych bezrobotych iezaiteresowaych pracą, którzy podają róże przyczyy ieposzukiwaia pracy w r. Przyczya ieposzukiwaia pracy Kobiety Mężczyźi Ogółem Uczy się, uzupełia kwalifikacje 4,3 3,4 4,6 11,5 4,4 5,5 Zajmuje się domem 14,3 14,3,0 2,1 10,3 11,0 Ze względu a opiekę ad dziećmi 43,9 50,8,0 2,1 31,4 37,8 Ze względy a opiekę ad iepełosprawymi lub starszymi człokami gospodarstwa 2,1 2,3 2,3 2,1 2,2 2,2 Ze względu a sta zdrowia 7,6 7,1 26,2 22,9 12,9 11,3 Ze względu a ieodpowiedi wiek 1,8 2,3 5,4 7,3 2,8 3,6 Ze względu a brak kwalifikacji 2,1 1,9 3,1 5,2 2,4 2,8 Jest przekoay(a), że ie zajdzie pracy 12,5 10,9 30,8 24,0 17,7 14,4 Nie chce utracić prawa do otrzymywaia świadczeń społeczych 1,8 1,9 4,6 9,4 2,6 3,9 Nie ma ochoty pracować 1,8 1,1 3,8 2,1 2,4 1,4 Ie powody 6,7 3,4 19,2 11,5 10,3 5,5 Utrata pracy oraz odzyskaie pracy powodują szereg kosekwecji w życiu człowieka: zmieiają jego dochody, relacje społecze, dobrosta psychiczy i strategie życiowe. Ale też prawdopodobieństwo utraty pracy zależy od szeregu cech osobistych, także tych, które wiążą się z wysokością dochodów, relacjami społeczymi, strategiami życiowymi czy kodycją psychicza. Wykresy pokazują tę dwustroą zależość. Osoby, które tracą 109 Wzrost procetowego udziału pozorie bezrobotych wśród zarejestrowaych bezrobotych wyika główie ze spadku stopy rejestrowaego bezrobocia przy względie stałej wielkości tej grupy.

19 Diagoza społecza pracę, jeszcze przed jej utratą mają iższe dochody, gorsze relacje społecze 110, iższy poziom dobrostau psychiczego 111 i rzadziej stosują zadaiową strategię radzeia sobie z problemami 112. Sama utrata pracy pogłębia te deficyty. Z kolei odzyskaie pracy poprawia wszystkie te wskaźiki, ale też ci, którzy odzyskują prace maja iektóre z tych wskaźików lepsze w stosuku do stałych bezrobotych jeszcze przed odzyskaiem pracy 113. Wysokość dochodu Stała praca Utrata pracy Stałe bezrobocia Odzyskaie pracy Status a ryku pracy UWAGI: efekt główy daty pomiaru F(1,5924)=5,986, p<0,05, η 2 = 0,001; efekt główy statusu a ryku pracy F(3,5924)=91,986, p<0,000, η 2 = 0,044; efekt iterakcji daty pomiaru i statusu a ryku pracy F(3,5924)=54,886, p<0,000, η 2 = 0,027. Wykres Wysokość miesięczego dochodu osobistego etto w latach w grupie osób, które cały czas pracowały, które utraciły pracę po 2011 r. i ie odzyskały jej przed 2013 r., które były bezrobote we wszystkich latach, i w grupie osób, które odzyskały pracę po 2011 r i miały ją w 2013 r Dobrosta społeczy 0,2 0,1 0-0,1-0,2-0,3-0,4 0,05 0,03-0,06-0,19 Status a ryku pracy UWAGI: efekt główy daty pomiaru i.; efekt główy statusu a ryku pracy F(3,7254)=27,201, p<0,000, η 2 =0,011; efekt iterakcji daty pomiaru i statusu a ryku pracy F(3,7254)=10,906, p<0,000, η 2 = 0,005. Wykres Poziom dobrostau społeczego w 2011 i 2013 roku w grupie osób, które w obu latach pracowały, które utraciły pracę po 2011 r., które były bezrobote w obu latach, i w grupie osób, które odzyskały pracę po 2011 r. -0,35-0, Stała praca Utrata pracy Stałe bezrobocia Odzyskaie pracy -0,24-0,17 Dobrosta psychiczy 0,3 0,2 0,1 0-0,1-0,2-0,3-0,4 0,25 0,25-0,01-0,17 Stała praca Utrata pracy Stałe bezrobocia Odzyskaie pracy UWAGI: efekt główy daty pomiaru i.; efekt główy statusu a ryku pracy F(3,7102)=184,407, p<0,000, η 2 = 0,072; efekt iterakcji daty pomiaru i statusu a ryku pracy F(3,5439)=47,918, p<0,000, η 2 = 0,020 Wykres Poziom dobrostau psychiczego w 2011 i 2013 roku w grupie osób, które w obu latach pracowały, które utraciły pracę po 2011 r., które były bezrobote w obu latach, i w grupie osób, które odzyskały pracę po 2011 r. -0,33 Status a ryku pracy -0, ,2-0, Miarą był dobrosta społeczy; operacyja defiicja wskaźika patrz rozdz Operacyja defiicja wskaźika patrz rozdz Na temat strategii radzeia sobie patrz rozdz Obszeriejsze omówieie dwustroych zależości między cechami idywidualymi i zmiaą statusu a ryku pracy zaleźć moża w raportach z poprzedich edycji Diagozy Społeczej ( )

20 Diagoza społecza Strategia zadaiowa 0,6 0,55 0,5 0,45 0,4 0,35 0,3 0,25 0,2 0,47 0,38 0,44 0,33 Stała praca Utrata pracy Stałe bezrobocia Odzyskaie pracy 0,39 Status a ryku pracy 0, ,35 0,54 UWAGI: efekt główy daty pomiaru i.; efekt główy statusu a ryku pracy F(3,7546)=4,371, p<0,01, η 2 = 0,002; efekt iterakcji daty pomiaru i statusu a ryku pracy F(3,7546)=15,348, p<0,000, η 2 = 0,006 Wykres Wskaźik zadaiowej strategii radzeia sobie z problemami w 2011 i 2013 roku w grupie osób, które w obu latach pracowały, które utraciły pracę po 2011 r., które były bezrobote w obu latach, i w grupie osób, które odzyskały pracę po 2011 r. przy kotroli wieku, płci i poziomu wykształceia

21 Diagoza społecza Aby zacytować te rozdział ależy podać źródło: Czapiński, J. (2013). Wykluczeie społecze. Dyskrymiacja społecza. Diagoza Społecza 2013 Waruki i Jakość Życia Polaków - Raport. [Special issue]. Cotemporary Ecoomics, 7, DOI: /ce Dyskrymiacja społecza Jausz Czapiński Jedym z istotych zagrożeń dla itegracji społeczej jest dyskrymiacja, z którą mamy do czyieia wówczas, gdy jakimś kategoriom obywateli oawia się rówych praw i utrudia dostęp do ważych aspektów życia społeczego ze względu a ich szczególe cechy, które same w sobie ai też ich kosekwecje ie podlegają formalie pealizacji. Aby określić rodzaj i wielkość zagrożeń, które dla ładu społeczego pociągać może za sobą dyskrymiacja, ależy ajpierw oszacować zakres tego zjawiska, sprawdzić, jak dalece jesteśmy społeczeństwem ietoleracyjym. Nie pytaliśmy aszych respodetów o arodowość, przyależość eticzą, wyzaie ai rasę i z badaia zostały wyłączoe gospodarstwa domowe cudzoziemców. Nie możemy zatem oceić zakresu dyskrymiacji a tle tych właśie atrybutów. III RP jest jedak krajem bardzo jedorodym rasowo, eticzie i religijie. W przeciwieństwie do wielu państw zachodich ie doświadczamy kofliktów a tle rasowym, wyzaiowym czy arodowościowym. Pomiięcie zatem tych właśie wyróżików ie powio zbytio deformować aszych szacuków. W Polsce jesteśmy świadkami iych przejawów dyskrymiacji, zarówo gorących, czyli silie zabarwioych emocjoalie (p. wobec homoseksualistów i osicieli wirusa HIV), jak i zimych, wpisaych iejako w kulturę i w mechaizmy społeczej stratyfikacji, p. związaych z płcią, iepełosprawością czy miejscem zamieszkaia. Geeralie poziom poczucia dyskrymiacji w Polsce jest ciągle iski, chociaż w stosuku do połowy lat 90. XX wieku wzrósł trzykrotie (tabela 8.3.1). Tabela Odsetek osób dorosłych czujących się dyskrymiowaymi w latach r. N= r. N= r. N= r. N= r. N= r. N= r. N= r. N= r. N= r. N= r. N= r. N= ,8 1,0 0,7 0,9 0,5 0,6 1,2 1,6 1,8 1,9 1,8 1,7 1,8 Źródło daych: lata Czapiński, 1998; lata Diagoza Społecza N=26201 Pytaliśmy o poczucie dyskrymiacji z jakichkolwiek powodów. Łatwo wskazać iektóre obiektywe przesłaki dyskrymiacji w Polsce, takie jak iepełosprawość (p. bariery architektoicze, iechęty stosuek pracodawców) czy różice dochodowe związae z płcią. Przyjrzyjmy się ajpierw dyskrymiacji związaej z płcią. Wcześiej wspomieliśmy o dysproporcjach zarobkowych między mężczyzami i kobietami (rozdz ). Przecięty dochód osobisty deklaroway przez kobiety jest o ¼ (podobie było w 2009 i 2011 r.) iższy od dochodu deklarowaego przez mężczyz. Różica ta ie wyika z różicy statusu społeczo-zawodowego. We wszystkich grupach społeczo-zawodowych, z wyjątkiem recistów, jest oa taka sama lub zbliżoa do różicy ogólej przy kotroli poziomu wykształceia (wykres 8.3.1). Ii bieri zawodowo Bezroboti Ucziowie/studeci Emeryci Kobiety Mężczyźi Reciści Rolicy Przedsiębiorcy Prac. sektora prywatego Prac. sektora publiczego Miesięczy dochód osobisty etto UWAGI: efekt główy płci F(1, 18806)=114,822, p<0,000, η 2 =0,006; efekt główy statusu F(8, 18806)=158,626, p<0,000, η 2 = 0,063; efekt iterakcji płci i statusu F(8, 18806)=15,192, p<0,000, η 2 = 0,006. Wykres Przecięty miesięczy dochód osobisty etto ( a rękę ) kobiet i mężczyz według statusu społeczozawodowego przy kotroli poziomu wykształceia Różica ta utrzymuje się a podobym poziomie także we wszystkich grupach wieku. Największa jest w grupach osób w wieku aktywości zawodowej (25-59 lat), ajmiejsza zaś w grupie ajstarszej (65+ lat) (wykres 8.3.2).

22 Diagoza społecza Miesięczy dochód osobisty etto Mężczyźi Kobiety UWAGI: efekt główy płci F(1, 18853) = 444,604, p < 0,000, η 2 = 0,023; efekt główy wieku F(5, 18853) = 98,650, p < 0,000, η 2 = 0,025; efekt iterakcji płci i wieku F(5, 18853) =10,824, p < 0,000, η 2 = 0,003. Wykres Przecięty miesięczy dochód osobisty etto ( a rękę ) kobiet i mężczyz w różych grupach wieku przy kotroli liczby lat auki Do powyższych wyików moża zgłosić zastrzeżeie, że to ie płeć decyduje o różicy dochodów osobistych, ale rodzaj zajęcia i staowiska. Okazuje się jedak, że rówież w ramach poszczególych grup zawodowych o względie wyrówaych kompetecjach, obowiązkach i staowiskach różica w dochodach między kobietami i mężczyzami utrzymuje się a tym samym poziomie (wykres 8.3.3). Tak więc rzeczywisty poziom dyskrymiacji płacowej związaej z płcią szacować moża a proc do 24 lat lata lata lat lata 65+ lat Wiek Siły zbroje Pracowicy przy pracach prostych Operatorzy i moterzy maszy i urządzeń Roboticy przemysłowi i rzemieślicy Kobiety Mężczyźi Rolicy, ogrodicy i rybacy Pracowicy usług osobistych i sprzedawcy Pracowicy biurowi Techicy i iy średi persoel Specjaliści Przedstawiciele władz, wyżsi urzędicy i kierowicy Miesięczy dochód osobisty etto UWAGI: efekt główy płci F(1, 11413)=33,959, p<0,000, η 2 = 0,003; efekt główy grupy F(9, 11413)=221,157, p<0,000, η 2 = 0,149; efekt iterakcji płci i grupy F(9, 11413)=5,818, p<0,000, η 2 = 0,005. Wykres Przecięty miesięczy dochód osobisty etto ( a rękę ) kobiet i mężczyz w różych grupach zawodowych przy kotroli wieku Przy aalizie różic między mężczyzami i kobietami przy bardziej szczegółowym podziale a grupy zawodowe ogóly wskaźik dyskrymiacji płacowej kobiet wyosi 20,5. Kotrola poziomu wykształceia i wieku (jako wskaźika długości stażu pracy) zwiększa różicę między mężczyzami i kobietami w dochodzie osobistym do 22 proc. (wykres 8.3.4). Kobiety mają średio o pół roku krótszy staż zawodowy, ale o iemal rok dłuższą edukacje. Gdy porówujemy dochody kobiet i mężczyz pracujących w tych samych zawodach przy założeiu, że obie płcie mają dokładie to samo wykształceie mierzoe liczbą lat auki, wówczas różica rośie do 21,4 proc., czyli o 0,9 p.p., a przy założeiu rówego stażu wzrost wyosi 0,2 p.p. Ozacza to, że wykształceie a ie staż jest czyikiem krytyczym w zmiejszaiu różic w dochodach mężczyz i kobiet.

23 Diagoza społecza Pracowicy opieki osobistej Pozostali specjaliści Lekarze, weteryarze, detyści Malarze i pokrewi Fryzjerzy, kosmetyczki Elektrycy i elektroicy Przedstawiciele władz i dyrektorzy Pracowicy obsługi biurowej Ageci i pośredicy hadlowi i bizesowi Pomoce i sprzątaczki Pracowicy ds ewidecji i trasportu Ii roboticy przy pracach prostych Roboticy obróbki drewa, papiericy, stolarze Prawicy Rolicy produkcji rośliej i zwierzęcej Iformatycy i pokrewi Nauczyciele szkół poadpodstawowych Nauczyciele akademiccy Sprzedawcy Roboticy w przetwórstwie spożywczym Kierowicy różych specjalości Roboticy budowlai - wykończeie Operatorzy iych maszy i urządzeń Pozostali pracowicy usług osobistych Nauczyciele szkół podstawowych Mechaicy maszy i urządzeń Twórcy, artyści, literaci, dzieikarze Rolicy produkcji rośliej Specjaliści ds aiistracji i zarządzaia Kelerzy, barmai i stewardzi Urzędicy państwowi Roboticy produkcji tekstylej Roboticy gdzie idziej iesklasyfikowai Rolicy produkujący a potrzeby włase Kucharze Techicy Iżyierowie, architekci, projektaci i pokrewi Specjaliści ds marketigu Ii specjaliści ochroy zdrowia Pozostały średi persoel Średi persoel ds fiasowych Moterzy Pracowicy usług ochroy (strażacy, policjaci i pokrewi) Specjaliści ds fiasowych 1,02 1,01 0,95 0,94 0,94 0,92 0,91 0,9 0,9 0,88 0,87 0,87 0,86 0,86 0,84 0,83 0,83 0,82 0,81 0,81 0,81 0,79 0,79 0,78 0,77 0,75 0,75 0,73 0,73 0,72 0,72 0,72 0,72 0,7 0,68 0,67 0,64 0,62 0,62 0,59 1,22 1,21 1,19 1,16 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 Proporcja zarobków kobiet do zarobków mężczyz Wykres Proporcja dochodu osobistego etto ( a rękę ) kobiet do dochodu mężczyz w różych grupach zawodowych przy kotroli wieku i liczby lat auki Sprawdźmy, czy tak wyraźa dyskrymiacja płacowa kobiet przekłada się a ich zwiększoe poczucie bycia dyskrymiowaymi. Okazuje się, że kobiety ie czują się częściej dyskrymiowae od mężczyz (wykres 8.3.5), a w latach 2007 i 2011 r. większy był odsetek mężczyz iż kobiet doświadczających subiektywie dyskrymiacji (w pozostałych latach różice były ieistote statystyczie). Nawet jeśli weźmiemy pod uwagę tylko osoby pracujące i porówamy mężczyz i kobiety o takim samym stażu pracy i poziomie wykształceia, ie stwierdzamy większego iż u mężczyz poczucia dyskrymiacji u kobiet (odpowiedio 1,5 i 1,9 proc. różica ieistota statystyczie).

24 Diagoza społecza Proc. 3 2,5 2 1,5 1,2 Mężczyza Kobieta 1,5 1,4 1,4 2 1,5 1,7 1,9 1,8 1,8 2 1,5 1,8 1,8 1 0, r r r r r r r. Wykres Odsetek mężczyz i kobiet czujących się dyskrymiowaymi w latach Na różice w poczuciu dyskrymiacji między kobietami i mężczyzami ma wpływ poziom wykształceia (wykres 8.3.6). O ile wśród mężczyz ajczęściej czują się dyskrymiowai ajgorzej wykształcei i z wykształceiem średim, wśród kobiet obok gorzej wykształcoych (szkoła podstawowa i zasadicza zawodowa) także ajlepiej wykształcoe. Poczucie dyskrymiacji 2,3 2,1 1,3 UWAGI: efekt główy płci i.; efekt główy wykształceia i.; efekt iterakcji płci i wykształceia F(3, 25609)=6,663, p<0,000, η 2 = 0,001. Wykres Procet kobiet i mężczyz czujących się dyskrymiowaymi ze względu a poziom wykształceia przy kotroli wieku Ią oprócz kobiet grupą obiektywie dyskrymiowaą, pozbawioą rówego dostępu do dóbr, istytucji i praw, są osoby iepełosprawe. Okazuje się jedak, że obiektywe upośledzeie społecze iepełosprawych przekłada się umiarkowaie a ich poczucie bycia dyskrymiowaym. Zasadicze zaczeie ma przy tym stopień iepełosprawości (wykres 8.3.7). W grupie osób ze zaczym stopiem iepełosprawości wskaźik subiektywej dyskrymiacji jest iemal dwukrotie większy iż w grupie z lekkim stopiem iepełosprawości i trzykrotie większy iż w grupie pełosprawych. Poczucie dyskrymiacji 2,4 2,2 2 1,8 1,6 1,4 1, Meżczyźi Kobiety 2,2 Podstawowe Zasadicze zawodowe Średie Wyższe 1,6 2,4 Wykształceie Pełosprawi Lekka iepełosprawość Umiarkowaa iepełosprawość Status iepełosprawości UWAGI: efekt główy płci i.; efekt główy iepełosprawości F(3,24826)=12,754, p<0,000, η 2 =0,002; efekt iterakcji płci i iepełosprawości i. Wykres Procet osób, które czują się dyskrymiowae ze względu a status iepełosprawości, przy kotroli płci, wieku i wykształceia 2,1 1,3 2,7 2,3 1,4 4,5 Zacza iepełosprawość

25 Diagoza społecza Jedak to ie osoby iepełosprawe, awet te ze zaczym stopiem iepełosprawości, czują się ajczęściej dyskrymiowae, lecz osoby, które są ofiarami i sprawcami przestępstw (wykresy i 8.3.9), palą papierosy, adużywają alkoholu lub biorą arkotyki (wykres ), leczą się psychiatryczie lub psychologiczie (wykres ). Poczucie dyskrymiacji osób uzależioych od trzech używek jest zróżicowae ze względu a płeć. Jedo uzależieie (w ogromej większości przypadków jest to ikotyizm) ie zwiększa wskaźika subiektywej dyskrymiacji; dopiero dodaie do ikotyizmu alkoholizmu i/lub arkomai podosi te wskaźik, a przy trzech uzależieiach radykalie wśród kobiet rośie wskaźik subiektywej dyskrymiacji do poad 18 proc.(wykres ). Poczucie dyskrymiacji ,6 Status ofiary przestępstw UWAGI: efekt główy płci i.; efekt główy ofiary F(2, 25641)=128,444, p<0,000, η 2 = 0,010 Wykres Procet osób czujących się dyskrymiowaymi ze względu a status ofiary przestępstw przy kotroli wieku, płci i wykształceia 5,4 0 razy 1 raz 2+ razy 13, ,2 Poczucie dyskrymiacji ,6 UWAGI: efekt główy płci i.; efekt główy sprawcy F(2, 25641)=59,944, p<0,000, η 2 = 0,005 Wykres Procet osób czujących się dyskrymiowaymi ze względu a status sprawcy przestępstw przy kotroli wieku, płci i wykształceia 6,3 0 razy 1 raz 2+ razy Status sprawcy przestępstw Poczucie dyskrymiacji ,7 1,2 Meżczyźi Kobiety 2,5 1,5 Woli od uzależień 1 uzależieie 2 uzależieia 3 uzależieia Status uzależieia UWAGI: efekt główy płci F(1, 25612)=9,132, p<0,01, η 2 = 0,000; efekt główy uzależieia F(2, 25612)=49,244, p<0,000, η 2 = 0,006; efekt iterakcji płci i uzależieia F(2, 25612)=2,879, p<0,05, η 2 = 0,000 Wykres Procet kobiet i mężczyz czujących się dyskrymiowaymi ze względu a status uzależieia przy kotroli wieku i wykształceia 6,4 6,2 18,2 9,8

26 Diagoza społecza Poczucie dyskrymiacji ,5 1,5 Nie korzystały Korzystały Korzystaie z porad psychiatry lub psychologa UWAGI: efekt główy płci i.; efekt główy porad F(1, 25629)=309,344, p<0,000, η 2 = 0,012; efekt iterakcji płci i porad i. Wykres Procet osób czujących się dyskrymiowaymi ze względu a korzystaie z porad psychiatry lub psychologa przy kotroli wieku, płci i wieku Także osoby samote czują się częściej dyskrymiowae, zwłaszcza mężczyźi (wykres ). Ta ostatia cecha może być traktowaa jedak jako iy przejaw społeczego ostracyzmu. Poczucie dyskrymiacji towarzyszy także wykluczoym społeczie, którzy z iych iż uprzedzeia powodów mają podobie lub bardziej awet od dyskrymiowaych ograiczoy dostęp do zasobów, istytucji i usług społeczych (patrz rozdz. 8.4). Poczucie dyskrymiacji ,3 Nie czują się samoti Poczucie osamotieia 4 Czują się samoti UWAGI: efekt główy płci i.; efekt główy samotości F(1, 25361)=164,744, p<0,000, η 2 = 0,006; efekt iterakcji płci i samotości i. Wykres Procet osób czujących się dyskrymiowaymi ze względu poczucie osamotieia przy kotroli wieku, płeć i wykształceie Odrębą kategorią osób, które mogą być dyskrymiowae w kraju, gdzie większość staowią praktykujący katolicy, są ateiści, a w kategoriach aszych wskaźików osoby iebiorące udziału w uroczystościach religijych. I tak w istocie jest, ale okazuje się, że także osoby usposobioe dewocyjie uczęszczające do kościoła częściej iż cztery razy w miesiącu są arażoe poadprzeciętie a dyskrymiację, zwłaszcza mężczyźi (wykres ). 4,5 4,5 Mezczyźi 3,5 3 Kobiety 2 2,7 2,5 Poczucie dyskrymiacji 1,5 0,5 1,3 1, >4 Liczba praktyk religijych w miesiącu UWAGI: efekt główy płci i.; efekt główy praktyk F(3, 25508)=34,144, p<0,000, η 2 = 0,004; efekt iterakcji płci i praktyk F(3, 25508)=7,289, p<0,000, η 2 = 0,001 Wykres Procet osób czujących się dyskrymiowaymi ze względu a częstość praktyk religijych w miesiącu przy kotroli wieku Dae z Diagozy dowodzą, że w Polsce główymi przesłakami dyskrymiacji społeczej są odstępstwa od większościowej ormy w zakresie uzależień od alkoholu i arkotyków, zaburzeń psychiczych, aruszeń prawa i praktyk religijych. W iezaczym atomiast stopiu dyskrymiację odczuwają osoby iepełosprawe i kobiety. Z czego wcale ie wyika, że te ostatie grupy ie są w taki lub iych sposób obiektywie dyskrymiowae.

27 Diagoza społecza Aby zacytować te rozdział ależy podać źródło: Czapiński, J. (2013). Wykluczeie społecze. Rodzaje wykluczeia społeczego. Diagoza Społecza 2013 Waruki i Jakość Życia Polaków - Raport. [Special issue]. Cotemporary Ecoomics, 7, DOI: /ce Rodzaje wykluczeia społeczego Jausz Czapiński Związki między poszczególymi kryteriami wykluczeia, takimi m.i. jak wyżej omówioe (ubóstwo, bezrobocie, dyskrymiacja społecza) są stosukowo słabe. Trudo zatem mówić o jedym spójym sydromie wykluczeia. Dowodzi tego także aaliza czyikowa 10 dość oczywistych barier w uczesticzeiu w pełi w główym urcie życia społeczego: podeszłego wieku, samotości, ubóstwa, mieszkaia a wsi, iskiego wykształceia, uzależieia od alkoholu lub arkotyków, kofliktów z prawem, poczucia dyskrymiacji, iepełosprawości i bezrobocia. W czterech pierwszych rudach badaia, w 2000, 2003, 2005 i w 2007 r., te 10 kryteriów układało się kosekwetie w trzy ortogoale czyiki wyjaśiające łączie poad 40 proc. wariacji. W ostatich trzech edycjach obraz struktury czyikowej uległ pewej zmiaie. Oprócz trzech wcześiej idetyfikowaych czyików wykluczeia fizyczego, strukturalego i ormatywego -- wyodrębił się jeszcze czwarty, z którym ajsiliej związae jest bezrobocie i ubóstwo. Nazwać go moża wykluczeiem materialym wyikającym z braku stałych dochodów z pracy (tabela 8.4.1). Istotie ajwiększy odsetek wykluczoych materialie (poad 45 proc. wobec średiej w całej populacji 7,4 proc.) jest w grupie gospodarstw utrzymujących się ze źródeł iezarobkowych (tabela 8.4.3). Ubóstwo i bezrobocie traktowae były od początku badań ad wykluczeiem społeczym jako główe bariery uiemożliwiające pełe uczesticzeie w życiu społeczym. Im też poświęcao ajwięcej uwagi i przyjmowao, że przeciwdziałaie bezrobociu oraz ubóstwu staowić powio zasadiczy cel polityki reitegracji społeczej. Fakt, że obecie w Polsce wykluczeie materiale jest jedym z czterech odrębych typów wykluczeia, ozacza koieczość większego zróżicowaia polityki reitegracyjej tak, aby uwzględiała oa ie jeszcze przesłaki wykluczeia, iezależe od sytuacji a ryku pracy i materialych waruków życia, wymagające odrębych istrumetów adresowaych do osób gorzej wykształcoych, mieszkańców wsi, iepełosprawych, uzależioych od alkoholu i arkotyków oraz wchodzących w koflikt z prawem. A zatem pełe zatrudieie i zlikwidowaie ubóstwa ie ozacza zlikwidowaia problemu wykluczeia społeczego. Zobaczmy, jak duży jest zasięg zagrożeia wykluczeiem i wykluczeia także z iych iż bezrobocie i ubóstwo powodów w całym społeczeństwie i w różych grupach społeczych. Tabela Wyiki aalizy czyikowej (ładuki czyikowe) wybraych kryteriów wykluczeia z rotacją varimax w latach Czyiki Kryteria wykluczeie fizycze wykluczeie strukturale wykluczeie ormatywe wykluczeie materiale Wiek 50+ lat 0,72 0,73 Niepełosprawość 0,71 0,64 Samotość 0,40 0,47 0,33 0,30 0,34 0,33 Mieszkaie a wsi 0,81 0,76 Wykształceie poiżej średiego 0,73 0,70 Uzależieie (alkohol, arkotyki) 0,65 0,70 Koflikt z prawem 0,72 0,71 Poczucie dyskrymiacji 0,53 0,42 Ubóstwo 0,70 0,70 Bezrobocie 0,77 0,73 Proc. wyjaśioej wariacji 14,41 16,68 12,85 12,95 14,97 11,28 10,26 9,59 UWAGI: pokazao ładuki czyikowe o wartościach powyżej 0, Zakres wykluczeia w różych grupach społeczych Trudo określić w pełi obiektywą graicę wykluczeia, podobie jak trudo ustalić jedozaczy i uiwersaly próg ubóstwa czy biedy (poza oczywiście kryterium przetrwaia biologiczego). Oba zjawiska mają charakter relatywy: moża być bardziej lub miej ubogim w porówaiu z ogólym poziomem życia społeczeństwa i moża być bardziej lub miej wykluczoym społeczie. Dla sfery ubóstwa przyjęta została pewa graica dochodów (patrz rozdz. 8.1). Dla wykluczeia atomiast ajważiejszym kryterium jest poziom społeczego zróżicowaia barier czy czyików ryzyka. Operacyją miarą zróżicowaia jest odchyleie stadardowe. Stosując tę miarę w odiesieiu do czterech typów wykluczeia wyzaczyliśmy dwie graicze wartości: dla zagrożeia wykluczeiem i dla wykluczeia. Za graiczą wartość wykluczeia przyjęliśmy wielkość dwóch odchyleń stadardowych od wartości średiej czyika defiiującego day typ wykluczeia, a za graiczą wartość zagrożeia wykluczeiem wielkość jedego odchyleia stadardowego. Poieważ kryteria te są względe, trudo oszacować, jaki odsetek Polaków jest faktyczie wykluczoych lub zagrożoych wykluczeiem. Moża jedak pokazać, które grupy w różych przekrojach społeczo-demograficzych charakteryzują się większą lub miejszą skalą wykluczeia i zagrożeia wykluczeiem (tabele do 8.4.5). Największy odsetek Polaków w wieku 16 i więcej lat zagrożoych jest wykluczeiem strukturalym i fizyczym (odpowiedio prawie 12,6 i 10,5 proc., tabela 8.4.2), ale wykluczoych jest ajwięcej z powodów materialych (7,4

28 Diagoza społecza proc.). Tylko w przypadku wykluczeia materialego zagrożoych jest miej iż wykluczoych. Z kolei dla wykluczeia strukturalego stosuek wykluczoych do zagrożoych jest ajwiększy (22,6 do 1,3). Wyika stąd, że w polityce reitegracji społeczej przeciwdziałaie bezrobociu i związaemu z im ubóstwu powio być zadaiem priorytetowym, jako że w przypadku tego typu wykluczeia iemal wszyscy zagrożei wykluczeiem są już faktyczie wykluczei. Ryzyko poszczególych rodzajów wykluczeia jest ieco ie dla kobiet i mężczyz (tabela 8.4.2). Dla mężczyz ajwiększe jest ryzyko wykluczeia materialego i ormatywego, a dla kobiet materialego i fizyczego. Jeśli chodzi o grupę społeczo-ekoomiczą, wykluczeie materiale jest ajczęstsze w gospodarstwach utrzymujących się z iezarobkowych źródeł (w 45 proc. z ich są wykluczei, a w 12 proc. zagrożei wykluczeiem) (tabela 8.4.3). Także wykluczeie ormatywe zagraża i dotyka główie gospodarstw utrzymujących się z iezarobkowych źródeł, ale w astępej kolejości gospodarstw utrzymujących się z pracy a własy rachuek. Wykluczeie strukturale zagraża w ajwiększym stopiu co ie dziwi ze względu a rodzaj kryteriów defiicyjych gospodarstwom domowym rolików, atomiast wykluczeie fizycze gospodarstwom recistów i emerytów. Ogólie wykluczeiem społeczych z jakichkolwiek powodów zagrożoe są ajbardziej gospodarstwa domowe recistów i utrzymujących się z iezarobkowych źródeł, a ajmiej gospodarstwa pracowików i pracujących a własy rachuek.. Tabela Odsetek osób zagrożoych wykluczeiem i wykluczoych ze względu a typ wykluczeia i płeć Typ wykluczeia Płeć fizycze strukturale ormatywe materiale zagro- wyklu- zagro- wyklu- zagro- wykluczei zagro- wyklu- żei czei żei czei żei żei czei Mężczyźi 9,5 5,0 25,4 1,3 9,2 6,3 4,1 7,2 Kobiety 11,7 5,2 20,1 1,3 3,5 3,0 4,1 7,5 Ogółem 10,5 5,1 22,6 1,3 6,3 4,6 4,1 7,4 Chi-kwadrat; istotość 45; 0,000 93; ; 0,000 1; i Tabela Odsetek osób zagrożoych wykluczeiem i wykluczoych ze względu a typ wykluczeia i grupę społeczo-ekoomiczą gospodarstwa domowego Typ wykluczeia Grupa społeczo-ekoomicza fizycze strukturale ormatywe materiale zagro- wyklu- zagro- wyklu- zagro- wyklu- zagro- wyklużei czei żei czei żei czei żei czei Pracowików 6,1 2,0 17,5 1,1 7,3 5,2 3,7 6,0 Rolików 6,9 2,0 54,2 4,5 4,3 3,8 6,9 5,6 Pracujących a własy rachuek 5,0 1,2 18,4 0,9 5,9 5,9 4,3 4,7 Emerytów 19,7 11,2 24,4 0,5 4,0 2,6 2,5 4,3 Recistów 25,5 20,9 32,5 1,9 4,8 4,9 6,6 15,8 Utrzymujących się z iezarobkowych źródeł 14,0 5,4 24,4 3,4 8,9 7,8 12,3 45,3 Chi-kwadrat; istotość 2583; 0, ; 0, ; 0, ; 0,000 W przekroju typu gospodarstwa (tabela 8.4.4) bezwzględie ajwiększe ryzyko wykluczeia fizyczego mają osoby z gospodarstw ierodziych jedoosobowych (główie są to gospodarstwa emerytów), małżeństwa bez dzieci (także w dużej mierze gospodarstwa emerytów) oraz gospodarstwa ierodzie wieloosobowe (często także są to gospodarstwa rodzeństwa w podeszłym wieku). Wykluczeie strukturale zagraża ajbardziej małżeństwom z 3 i większą liczbą dzieci oraz rodziom iepełym a także gospodarstwom wielorodziym. Ozacza to że w tego typu gospodarstwach jest szczególie iski poziom kapitału kulturowego (iskie wykształceie). Ryzyko wykluczeia ormatywego ajwiększe jest w rodziach iepełych i w gospodarstwach małżeństw z 2, 3 i większą liczbą dzieci (główie zresztą dotyczy oo właśie dzieci w wieku jakie obejmowało asze badaie 16+ lat). Także wykluczeie materiale dotyka ajczęściej małżeństwa z 3 i większą liczbą dzieci, a także rodziy iepełe. Ogółem zagrożoe wykluczeiem są ajbardziej gospodarstwa ierodzie i rodziy iepełe i małżeństwa wielodziete. W przekroju wojewódzkim wykluczeie fizycze występuje ajczęściej w woj. lubuskim i małopolskim (tabela 8.4.5). Wykluczeie strukturale i zagrożeie tym wykluczeiem ajbardziej jest powszeche w województwach wschodich, zwłaszcza w lubelskim, podkarpackim, świętokrzyskim i małopolskim. Największy odsetek ormatywie wykluczoych jest w woj. podkarpackim, śląskim i kujawsko-pomorskim. Materialie wykluczoych jest ajwięcej w woj. kujawsko-pomorskim i lubelskim. Geeralie jedak zróżicowaie ryzyka wykluczeia w przekroju wojewódzkim jest stosukowo iewielkie, zaczie miejsze iż w przekroju grup społeczoekoomiczych i typu gospodarstwa.

29 Diagoza społecza Tabela Odsetek osób zagrożoych wykluczeiem i wykluczoych ze względu a typ wykluczeia i typ gospodarstwa domowego Typ wykluczeia Typ gospodarstwa fizycze strukturale ormatywe materiale zagro- wyklu- zagro- wyklu- zagro- wyklu- zagro- wyklużei czei żei czei żei czei żei czei Małżeństwa bez dzieci 14,5 8,0 16,9 0,5 5,5 2,7 2,7 3,5 Małżeństwa z 1 dzieckiem 6,7 3,2 17,1 0,5 6,6 4,9 3,7 5,5 Małżeństwa z 2 dzieci 4,0 1,8 19,8 1,1 6,9 4,6 4,1 6,8 Małżeństwa z 3 i więcej dzieci 5,1 1,4 34,0 5,1 5,7 4,9 6,0 14,1 Rodziy iepełe 12,1 4,8 24,0 1,8 5,8 7,0 4,9 12,1 Wielorodzie 7,9 2,5 36,8 1,2 6,3 4,4 6,5 7,3 Nierodzie jedoosobowe 25,8 15,9 16,9 0,3 6,0 4,3 1,7 4,6 Nierodzie wieloosobowe 12,6 5,9 20,9 0,4 9,5 5,5 2,4 9,1 Chi-kwadrat; istotość 2042; 0, ; 0,000 83; 0, ; 0,000 Tabela Odsetek osób zagrożoych wykluczeiem i wykluczoych ze względu a typ wykluczeia w przekroju wojewódzkim Typ wykluczeia Województwo fizycze strukturale ormatywe materiale zagro- wyklu- zagro- wyklu- zagro- wyklu- zagro- wyklużei czei żei czei żei czei żei czei Dolośląskie 13,5 4,8 14,4 0,7 7,9 4,4 3,3 6,4 Kujawsko-pomorskie 11,0 5,4 25,0 1,6 5,1 5,4 6,4 11,7 Lubelskie 11,4 6,1 30,1 3,0 5,6 3,1 4,7 10,2 Lubuskie 13,4 8,5 22,0 1,4 7,6 4,4 5,8 7,8 Łódzkie 9,9 4,6 21,4 1,7 6,7 2,7 5,2 7,8 Małopolskie 9,7 7,4 31,8 1,5 5,2 3,8 4,4 4,4 Mazowieckie 10,4 3,6 21,9 1,2 6,7 5,7 4,3 6,9 Opolskie 9,4 3,9 27,8 0,5 6,3 3,3 3,3 7,1 Podkarpackie 10,7 4,8 31,8 1,4 5,1 6,1 6,1 7,5 Podlaskie 10,9 3,7 20,6 1,1 6,3 4,4 3,7 4,9 Pomorskie 7,8 6,3 17,0 1,8 7,8 4,9 3,3 6,1 Śląskie 9,1 3,9 12,3 0,7 6,2 5,6 2,6 7,3 Świętokrzyskie 10,8 5,7 30,4 1,9 4,9 4,2 5,4 8,0 Warmińsko-mazurskie 11,1 5,2 26,5 0,9 5,6 1,9 3,5 9,2 Wielkopolskie 10,6 5,6 26,2 0,7 6,2 4,1 2,7 6,8 Zachodiopomorskie 9,8 5,2 18,0 1,2 6,3 6,2 4,1 8,0 Chi-kwadrat; istotość 120; 0, ; 0, ; 0, ; 0, Wykluczeie a dobrosta psychiczy i zaradość życiowa Czyiki ryzyka wykluczeia są potecjalie zagrażające dla ładu społeczego. Dla żadego odpowiedzialego polityka ie mogą być obojęte takie zjawiska, jak wysoka stopa bezrobocia, zaczy odsetek iepełosprawych, wysoki wskaźik przestępczości czy duża skala ubóstwa. Nie ozacza to jedak automatyczie egatywego wpływu wykluczeia zdefiiowaego poprzez te czyiki a subiektywą jakość życia (dobrosta psychiczy). Bezroboti, ubodzy, iepełosprawi i przestępcy ie muszą wcale być miej szczęśliwi, bardziej depresyji czy słabiej motywowai do życia iż pracujący, bogaci, pełosprawi i uczciwi obywatele. Badaia światowe dowodzą bowiem, że obiektywe waruki życia mają zikomy wpływ a dobrosta psychiczy (Adrews, Withey, 1976, Campbell, Coverse, Rodgers, 1976; Czapiński, 1992, 2001a, 2004a; Myers, 1993). Biedi okazują się ieco tylko miej szczęśliwi od bogatych, starzy tak samo szczęśliwi jak młodzi, wykształcei przeciętie odrobię szczęśliwsi od iewykształcoych. Jedyie sta cywily i zdrowie (ale tylko subiektywa jego ocea, ie zaś obiektywa diagoza medycza) kosekwetie i wyraźie różicują poziom dobrostau psychiczego. Osoby żyjące samotie, zwłaszcza owdowiałe i rozwiedzioe, oraz uważające się za schorowae są dużo miej szczęśliwe od tych, które żyją w związku małżeńskim i czują się zdrowe. O ile jedak władze państwowe mogą zwiększać poczucie bezpieczeństwa zdrowotego i tą drogą zadowoleie ze stau własego zdrowia obywateli, o tyle iewielki mają wpływ a relacje iterpersoale i związay z imi sta cywily obywateli. Tym samym iewielki mają potecjaly wpływ a poczucie szczęścia obywateli. Rówież zmiaa sytuacji życiowej ie skutkuje zazwyczaj trwałą zmiaą dobrostau psychiczego. Na przykład w USA, Japoii, Wielkiej Brytaii i w większości iych krajów rozwiiętych poczucie szczęścia i zadowoleie z życia ie zmieia się od dziesiątków lat mimo ciągłego wzrostu gospodarczego Warto jedak pamiętać, że wzrost ekoomiczy ie jest jedyym wskaźikiem rozwoju społeczego, ostatio zresztą coraz częściej krytykowaym.

30 Diagoza społecza Jedakże w Polsce związek między obiektywymi warukami życia i dobrostaem psychiczym jest dużo siliejszy iż w iych, zamożiejszych krajach (Czapiński, 1996, 2001b). Moża zatem oczekiwać, że rówież wykluczeie społecze będzie miało w aszym społeczeństwie zaczący wpływ a subiektywą jakość życia. Aby to sprawdzić, obliczoo za pomocą rówań regresji wielokrotej wartość predyktywą czyików określających trzy typy wykluczeia dla różych miar dobrostau psychiczego. W zakresie ogólego dobrostau subiektywego wszystkie trzy czyiki mają podobe, przy tym dosyć duże, zaczeie we wszystkich sześciu pomiarach i łączie wyjaśiają w 2013 r. w zależości od wskaźika dobrostau od 15 do 35 procet wariacji, przy czym ajwiększe zaczeie ma wykluczeie fizycze, a w astępej kolejości wykluczeie materiale (tabela 8.4.6). W zakresie woli życia (skłoości samobójczych i pragieia życia) główymi predykatorami są wykluczeie fizycze i ormatywe, a ajmiejsze zaczeie ma wykluczeie strukturale. Sily związek depresji psychiczej z wykluczeiem fizyczym wyika z wysokiej korelacji wskaźika depresji z wiekiem życia (patrz rozdz. 5.3), staowiącym jede z główych wyzaczików wykluczeia fizyczego. Tabela Wyiki aalizy regresji wielokrotej czterech typów wykluczeia jako predyktorów trzech wskaźików dobrostau psychiczego Ogóly dobrosta Wola życia Predyktor subiektywy Depresja Beta p R 2 Beta p R 2 Beta p R 2 Wykluczeie ormatywe -0,254 0,000-0,180 0,000 0,048 0,000. Wykluczeie fizycze -0,227 0,000-0,451 0,000 0,584 0,000 Wykluczeie strukturale -0,014 0,025-0,063 0,000 0,072 0,000 Wykluczeie materiale -0,195 0,000-0,255 0,000 0,017 0,001 0,154 0,304 0,349 Wykluczei społeczie są, z pewym wyjątkiem, o którym iżej, miej zaradi życiowo. Przyjęliśmy tutaj kilka różych wskaźików zaradości: autodetermiizm (patrz rozdz. 5.6), zadaiową strategię radzeia sobie z problemami (parz rozdz. 5.8) i przedsiębiorczość, zwaą także strategią lisa (Czapiński, Wojciszke, 1997), czyli podjęcie przyajmiej jedego z czterech działań zmierzających do zwiększeia dochodów (Aeks 1, kwestioariusz idywidualy, pyt ). Związek czterech rodzajów wykluczeia z tymi wskaźikami pokazują wykresy Wykluczei materialie w porówaiu z iewykluczoymi rzadziej są autodetermiistami, rzadziej stosują strategię zadaiową i rzadziej ależą do lisów (wykres 8.4.1). Wykluczei fizyczie i strukturalie bardzo pod względem zaradości życiowej przypomiają wykluczoych materialie. Także w porówaiu z iewykluczoymi rzadziej są autodetermiistami, rzadziej stosują strategię zadaiową i rzadziej ależą do lisów (wykresy 8.4.2, 8.4.3). 100 proc Wykluczei materialie Zagrożei wykluczeiem materialym Niezagrożei wykluczeiem materialym Autodetermiiści Strategia zadaiowa "Lisy" UWAGI: efekt główy wykluczeia materialego: dla autodetermiizmu F(2, 22221)=147,277, p < 0,000, η 2 = 0,013; dla fatalizmu i.; dla strategii zadaiowej F(2, 22202)=59,891, p < 0,000, η 2 = 0,005; dla lisów F(2, 22435)=61,570, p < 0,000, η 2 = 0,005 Wykres Procet autodetermiistów, fatalistów, stosujących strategię zadaiową i emocjoalą, obstawiających zakłady i lisów wśród wykluczoych i iewykluczoych materialie przy kotroli płci i wieku

31 Diagoza społecza proc Wykluczei fizyczie Zagrożei wykluczeiem fizyczym Niezagrożei wykluczeiem fizyczym Autodetermiiści Strategia zadaiowa "Lisy" UWAGI: efekt główy wykluczeia fizyczego: dla autodetermiizmu F(2,22221)=130,147, p < 0,000, η 2 = 0,012; dla strategii zadaiowej F(2,22202)=58,260, p < 0,000, η 2 = 0,005; dla lisów F(2,22435)=30,258, p < 0,000, η 2 = 0,001. Wykres Procet autodetermiistów, stosujących strategię zadaiową i lisów wśród wykluczoych i iewykluczoych fizyczie przy kotroli płci i wieku 100 proc Wykluczei strukturalie Zagrożei wykluczeiem strukturalym Niezagrożei wykluczeiem strukturalym Autodetermiiści Strategia zadaiowa "Lisy" UWAGI: efekt główy wykluczeia strukturalego: dla autodetermiizmu F(2,22221)=14,617, p < 0,000, η 2 = 0,001; dla strategii zadaiowej F(2,22202)=57,469, p < 0,000, η 2 = 0,005; dla lisów F(2,22435)=186,954, p < 0,000, η 2 = 0,016 Wykres Procet autodetermiistów, fatalistów, stosujących strategię zadaiową i emocjoalą, obstawiających zakłady i lisów wśród wykluczoych i iewykluczoych strukturalie przy kotroli płci i wieku 100 proc Wykluczei ormatywie Zagrożei wykluczeiem ormatywym Niezagrożei wykluczeiem ormatywym Autodetermiiści Strategia zadaiowa "Lisy" UWAGI: efekt główy wykluczeia ormatywego: dla autodetermiizmu F(2, 22221)=50,099, p < 0,000, η 2 = 0,004; dla fatalizmu i.; dla strategii zadaiowej F(2, 22202)=132,794, p < 0,000, η 2 = 0,012; dla lisów F(2, 22435)=96,425, p < 0,000, η 2 = 0,008 Wykres Procet autodetermiistów, fatalistów, stosujących strategię zadaiową i lisów wśród wykluczoych i iewykluczoych ormatywie przy kotroli płci i wieku Wykluczei ormatywie różią się zdecydowaie od pozostałych typów wykluczoych pod względem przedsiębiorczości -- zdecydowaie częściej ależą do grupy lisów (wykres 8.4.4). Te oiey profil wykluczoych ormatywie zajduje swoje potwierdzeie także w zakresie ich społeczego fukcjoowaia (patrz iżej).