ZNAK, KATEGORIE SYNTAKTYCZNE

Transkrypt

1 ROZDZIAŁ II ZNAK, KATEGORIE SYNTAKTYCZNE 4. Pojęcie aku Zak to aday pre kogoś, dostregaly mysłowo układ recy lub jawisko o określoej treści umożliwiający pewej grupie odbiorców odcytaie tej treści. Zak to ajcęściej elemet jakiegoś jęyka, predmiot, który w procesie poroumiewaia się ludi służy do prekaywaia określoych treści (iformacji cy aceń). Za pomocą aku poajemy recywistość. Zak celowo ostał wytworoy pre cłowieka dla celów komuikacyjych. Może być o wyrażoy wselkimi mysłami, jak p. słowem, dźwiękiem lub gestem. Zakiem może być predmiot, który popre utrwaloy sposób używaia go jest środkiem komuikacji. Niekiedy awet biere achowaie jest akiem. Prykładem takiego aku jest pryjęcie oferty. Zgodie art. 682 KC, jeżeli predsiębiorca otrymał od osoby, którą poostaje w stałych stosukach gospodarcych, ofertę awarcia umowy w ramach swej diałalości, brak iewłocej odpowiedi pocytuje się a pryjęcie oferty. Klasycym prykładem uporądkowaego bioru aków słowych jest jęyk. Elemety aku: 1) adawca, 2) treść aku, 3) odbiorca. Nadawca to twórca aku lub osoba, która prekauje ak. Treść aku to reguły aceiowe adae pre cłowieka w celu komuikacyjym, które są roumiałe dla określoej grupy odbiorców. Odbiorca aku to osoba, do której ak jest skieroway, do której day ak dociera. Nadawca i odbiorca aku może być jedą i tą samą osobą. Zdara się, że sami sobie presyłamy aki, gdy p. robimy akupy według wceśiej prygotowaej listy, sporądamy otatki wykładów cy apisujemy waże iformacje do pamięci telefou.

2 10 Rodiał II. Zak, kategorie sytaktyce Prykładem aku może być ak drogowy, o ile w jego treści istieje itecja komuikacyja. Treść awarta jest awycaj w substracie materialym, którym to substratem łącymy określoe aceie. Nie będie więc akiem ak drogowy porucoy a wysypisku śmieci. Zak ma swoje aceie, tylko jeżeli ajduje się w odpowiedim miejscu i w określoych okolicościach. Każdy ak musi mieć odpowiedią treść. Be treści poroumiewaie się ie jest możliwe. Te sam ak może być wyrażay a pomocą różych reguł i w różych jęykach. Wyray: kobieta, woma, die Frau, la femme, женщина oacają dokładie te sam akres desygatów. Od aku ależy odróżić oakę, która jest objawem cy symptomem jakiegoś stau recy. Oaka powstaje samoistie, współtowarysy daemu staowi recy i iekiedy kieruje w jego stroę myśli. Oaka tym różi się od aku, że jawisko współtowarysące daemu staowi recy powstaje samoistie i ie ma amieroej treści komuikacyjej. Dym kojarymy ogiem. Para woda uosąca się cajika może być oaką gotującej się wody. Spadające liście drew oaką adchodącej jesiei. Zapaleie się latari ulicych oaką adchodącego mierchu. Mokra droga oaką descu. Skło a drode oaką wypadku. Oaki to dla prawika waże źródło wiedy poawerbalej. Fijologice korelaty emocji wbudae u iescerego rejestrowae są a pomocą poligrafu. Ie mimowole prekay iewerbale, p. tw. mowa ciała, obserwowae są pre presłuchujących etc. Dźwięk gwidka może być akiem albo oaką w ależości od obowiąujących kowecji. Dźwięk gwidka sędiego a boisku sygaliujący awodikom określoe achowaie się w casie gry jest akiem. Jeżeli te sam sędia pred mecem bada sprawość gwidka, to jego dźwięk ie może być dla as akiem, a jedyie oaką sprawości gwidka. I. Jęyk 5. Jęyk, stopie jęyka, role semiotyce wypowiedi Jęyk jest biorem aków pryjętych a grucie daego systemu, które służą do poroumiewaia się. Z jęykiem stykamy się popre wypowiedź. W skład jęyka wchodi biór dań ora biór reguł składiowych opisujących asady łąceia i kostruowaia wypowiedi. W ależości od tego, cy w pierwotej sacie kstałtowaia się jęyka reguły składiowe wypowiedi miały charakter spotaicy, cy ależy, wyróżiamy jęyk aturaly i stucy. Jęyk aturaly jest jęykiem ukstałtowaym spotaicie, w sposób ieamieroy. Jęyk te jest pierworodym jęykiem określoej grupy eticej. Pocątkowo kstałtował się o samodielie be świadomej igerecji cłowieka.

3 5. Jęyk, stopie jęyka, role semiotyce wypowiedi 11 W jęyku aturalym reguły składiowe jęyka cłowiek odtworył dopiero w wyiku obserwacji metod łąceia i kostruowaia wypowiedi. Prykładem jęyka aturalego jest jęyk grecki, hebrajski cy łaciński. Jęyk stucy atomiast od pocątku swojego fukcjoowaia jest świadomym wytworem diałalości jedostki lub grupy osób. Jest to jęyk utworoy pre jedostkę lub grupę osób w wyiku celowej diałalości cłowieka. Jęyk taki tworoy dla określoych celów od pocątku jest sformalioway. W jęyku tym metody łąceia i kostruowaia wypowiedi są od samego pocątku ukstałtowae w sposób amieroy. Prykładem jęyka stucego jest esperato (chociaż duży wpływ jęyka agielskiego spowodował wyparcie tego jęyka stucego), jęyk programowaia cy jęyk migowy. Zarówo jęyk aturaly, jak i stucy po ukstałtowaiu w wyiku igerecji cłowieka podlegają stałej ewolucji. Pewe wyray odchodą w sposób bepowroty, a w ich miejsce rodi się potreba skostruowaia owych aceń. Wychodą obiegu wyray prestarałe, które wskutek mia kulturowych straciły użytecość, a w ich miejsce wchodą do obiegu wyray owe. Postęp iemal w każdej diediie społecej, politycej cy gospodarcej rodi koiecość robudowaia słowictwa. Luki słowikowe uupełiae są popre apożyceia jęyków obcych lub a drode kostrukcji owych wyraów. Na prestrei wieków odotowao obok pryrostu eologimów i aiku archaimów miaę aceia iektórych wyraów poostających w użyciu. Złodiej, godie e swoim słowotwórcym składem i etymologicym aceiem, oacał pocątkowo łocyńcę. Z biegiem casu aceie łodieja acieśiło się do jedego, ściśle określoego w treści łego cyu 2. Na podstawie wypowiedi możemy poać wykstałceie, wiek i pochodeie regioale romówcy. Iacej formuje wypowiedi diecko, a iacej osoba dorosła. Iacej brmi polscya Śląaka, a iacej Warsawiaka. Po sposobie mówieia możemy oceić poiom wykstałceia daego cłowieka, a iekiedy awet i jego awód. Jęyk pełi więc fukcję preetacyją. Najważiejsym adaiem jęyka jest jedak fukcja komuikatywa. W procesie poroumiewaia się istote aceie odgrywa ie tylko ajomość daego jęyka, ale rówież i sprawość posługiwaia się jęykiem. W jęyku polskim syk wyraów w daiu jest a ogół swobody. Średiowieca polscya umiescała w mowie potocej oreceie a końcu daia. Pod wpływem aleciałości jęyka łacińskiego i ceskiego syk daia uległ miaie, achowując astępujący porądek: podmiot, oreceie, dopełieie 3. Najcęściej wyra, a który chcemy wrócić uwagę umiescamy a pierwsym miejscu. W daiu: Profesor Kowalski prowadi wykłady logiki dla studetów pierwsego roku prawa kładiemy acisk a profesora. Zdaie to możemy dowolie preobrażać w ależości od tego, a co chcemy położyć acisk. Jeżeli istotą 2 Pókiś mi dobre cyił, wałem dobrodiejem, jakeś mi łość wyrądił, owię już łodiejem ob. Z. Klemesiewic, Historia jęyka polskiego, Warsawa 1985, s Z. Klemesiewic, Historia jęyka polskiego, Warsawa 1985, s

4 12 Rodiał II. Zak, kategorie sytaktyce asej wypowiedi będie iformacja o wykładach logiki, to powiemy, że Wykłady logiki dla studetów pierwsego roku prawa prowadi profesor Kowalski. Jeżeli atomiast chcemy mówić o studetach, wypowiedź tę ropociemy od tej właśie awy. Zmiaa syku odwierciedla strukturę wypowiedi. Nie awse day wyra ma jedo aceie. Niekiedy temu samemu wyraowi cy wyrażeiu moża prypisać róże aceia. Wyray idetycie brmiące, iemające wspólych elemetów aceiowych wae są homoimami. Prykładem homoimu są słowa: prawo, rewija, źródło. Słowo prawo odosić się może p. do ogółu prepisów, do ormy prawej, do auki o prawie, do awy kieruku studiów, do uprawieia prysługującego daej osobie. Słowo rewija oacać może presukiwaie, krytykę poglądów, środek odwoławcy. Mówiąc o źródle możemy mieć a myśli aturaly wypływ wody, to skąd coś pochodi cy materiały staowiące asób pewej wiedy. Opróc wyraów wieloacych możemy spotkać się wyrażeiami, w których poscególym wyraom lub całemu wyrażeiu adao odmiee aceie. Tego typu wyrażeie, wae idiomem, posiada swoiste aceie, odmiee od dosłowego. Idiom różi się od iych wyrażeń tym, że jego aceie ie jest sumą aceń elemetów składowych wypowiedi. Zwroty idiomatyce właściwe są tylko daemu jęykowi, stąd ich dosłowe tłumaceie prowadi do ieporoumień. Zwroty idiomatyce ie dają się pretłumacyć dosłowie a iy jęyk. Prykładami idiomów są wroty: robić igły widły, ciepłe kluski, iedźwiedia prysługa, brać ogi a pas, prysła koa do woa, trafi ła kosa a kamień, lepsy wróbel w garści iż gołąb a dachu. Bywają rówież wyray, które różią się brmieiem, choć prypisao im w daym jęyku jedakowe aceie. Takie wyray wae są syoimami. Syoimem samochodu jest słowo auto, iemiaka kartofel, demotażu robiórka. II. Stopie jęyka Jęyk pierwsego stopia to jęyk way jęykiem predmiotowym. Jęyk pierwsego stopia odosi się bepośredio do aywaych obiektów. Prykładem wypowiedi pierwsego stopia jest daie: Studet to słuchac wyżsej uceli. Gdybyśmy powiedieli, że Ja powiediał, że studet to słuchac wyżsej uceli, posłużylibyśmy się jęykiem drugiego stopia, gdyż mówilibyśmy o jęyku pierwsego stopia. Każda koleja wypowiedź jest wypowiedią o jede stopień wyżsą. Jęyk drugiego stopia way jest metajęykiem. Jęyk treciego stopia way jest metajęykiem drugiego stopia. Metajęyk to jęyk wyżsego stopia, bo opisuje iy jęyk. Prykładem metajęyka jest jęyk prawicy. Za pomocą jęyka prawicego referujemy jęyk prawy. Jęyk prawy to jęyk aktów prawych. Jęykiem prawym posługuje się ustawodawca tworąc day tekst prawa. Treść daego prepisu awarta w ustawie lub iym akcie prawym ależy do jęyka prawego.

5 5. Jęyk, stopie jęyka, role semiotyce wypowiedi 13 Jęyk prawy jest jęykiem pierwsego stopia. Pry stosowaiu prawa kometujemy wypowiedi awarte w jęyku prawym, a skoro mówimy o jęyku pierwsego stopia, to tworymy tym samym wypowiedź drugiego stopia. Gdybyśmy aś mówili o jęyku drugiego stopia, to tworylibyśmy wypowiedź treciego stopia. Prykładem wypowiedi treciego stopia może być glosa. W glosie kometuje się oreceia sądowe. Treść oreceia sądowego jest wypowiedią drugiego stopia, gdyż w oreceiu dokoujemy m.i. iterpretacji astosowaego prepisu prawego, który to prepis, jak wceśiej wskaao, ależy do jęyka predmiotowego. III. Role semiotyce wypowiedi W procesie poroumiewaia się istotą fukcję odgrywają rówież role semiotyce wypowiedi. Służą oe do posługiwaia się jęykiem w sposób ajodpowiediejsy w daej sytuacji komuikatywej. Jeżeli chcemy prekaać komuś iformację, predstawić mu urywek otacającej as recywistości be abarwieia emocjoalego posłużymy się fukcją opisową (deskryptywą). Prykładem wypowiedi opisowej mogą być iformacje typu: Ja cyta gaetę; Wydiał Prawa i Admiistracji Uiwersytetu Śląskiego w Katowicach ajduje się pry ul. Bakowej 11A; Prepisy prawa mogą ustaawiać akay dla obywateli; Doba trwa 24 godiy. Więksość dań awartych w iiejsym podręciku pełi fukcję opisową. Celem wypowiedi może być rówież uewętrieie stau psychicego i emocjoalego osoby wypowiadającej się. Mówimy wówcas o fukcji ekspresywej wypowiedi. W fukcji ekspresywej uewętriamy as stosuek do wypowiadaych treści, p. popre rocarowaie, giew, radość, iroię lub okryk. Fukcja ekspresywa wypowiedi polega a uewętrieiu stau psychicego osoby wypowiadającej się. Osoba może uewętriać swoje ucucia i astroje popre wyrażaie sympatii, atypatii, martwieia, żalu, współcucia, smutku cy adowoleia. W mowie ekspresję wyrażamy pry użyciu odpowiediej itoacji. Prykładem ekspresji mogą być astępujące wypowiedi: Ach, jaki pięky krajobra!; Dłużej już tego ie wytrymam!; Och ie! Zowu błąd! Odmieą rolę semiotycą pełi w wypowiedi fukcja sugestywa. Fukcja ta jest bodźcem do określoego achowaia. Z fukcji tej korystamy, gdy chcemy musić odbiorcę wypowiedi do określoego diałaia. Popre wypowiedź sugestywą wpływamy a achowaie iej osoby. Prykładem wypowiedi sugestywej mogą być wyrażeia: podejdź do mie, pomóż mi; chodźmy a wykład; cujcie się, jak u siebie w domu; podaj mi, prosę, tę książkę; prosę, wyjdź stąd, bo mie deerwujes. Koleją fukcją wypowiedi jest fukcja performatywa. Daa wypowiedź pełi fukcję performatywą, jeżeli popre wypowiedź astępuje jakiś sta o charaktere cysto umowym. Zachowaie gode fukcją performatywą twory coś kowecjoalego. To coś abiera mocy dlatego, że prebiega w określoy spo-

6 14 Rodiał II. Zak, kategorie sytaktyce sób. Prykładem fukcji performatywej mogą być określoe sformułowaia wypowiadae podcas ślubowaia, prysięgi, chrtu, ślubu, wydaia wyroku. W Staach Zjedocoych performatywie prebiega arestowaie pre policjata. Be wględu a powagę aruseia prawa i status społecy sprawcy, każdemu ich akłada się kajdaki. W te sposób aakcetowae i upublicioe ostaje, że daa osoba pobawioa ostała wolości. Rówież wydaie wyroku sporądoego pre skład sądący wymaga pewego układu ceremoialego. Wyrok taki musi być podpisay i ogłosoy. Każda wypowiedź pełiąca fukcję performatywą musi być sformułowaa w warukach ściśle określoych, wywołujących jej performatywe aceie. W preciwym prypadku wypowiedź performatywa jest ieważa. Jęyk służy ie tylko do prekaywaia komuikatów, ale i do awiąywaia, podtrymywaia, a poiekąd i współkstałtowaia więi międyludkich. Stąd a jęyk składa się też biór odpowiedich wrotów okajoalych i grecościowych etc. Tak wyrażaa jest fukcja fatyca jęyka. Za jej pomocą mieramy ajcęściej do awiąaia lub podtrymaia kotaktu romówcą. Prykładem wypowiedi fatycej może być wrot: ciekawa jestem twojego daia, jak rówież wroty prywitale, typu: dień dobry, witaj, podrawiam cię ora wypowiedi pytaje, p. co o tym sądis?. 6. Kategorie sytaktyce Sytaktyka to auka ajmująca się badaiem wiąków, jakie achodą międy akami wewątr daego jęyka. Sytaktyka bada więc ależości międywyraowe, występujące w daej wypowiedi. Dwa wyray ależą do tej samej kategorii sytaktycej, jeżeli wyra a astąpimy wyraem b, a całość składiowa ie ulegie miaie. W daiach: Każdy otarius jest prawikiem; Żade sędia ie jest adwokatem; Niektóry oskarżyciele są prokuratorami; Niektóry pełomocicy procesowi ie są radcami prawymi, wyray: otarius, prawik, sędia, adwokat, oskarżyciel, prokurator, pełomocik procesowy, radca prawy ależą do tej samej kategorii sytaktycej. Jeżeli w daiu: Każdy otarius jest prawikiem wyra prawik astąpimy wyraem adwokat, to powstaie daie: Każdy otarius jest adwokatem. Powstałe daie jest wyrażeiem poprawym składiowo, gdyż wyray prawik i adwokat ależą do tej samej kategorii sytaktycej. W wyiku takiego preobrażeia ulec może miaie jedyie wartość logica wypowiedi. W podaym prykładie daie prawdiwe astąpioo daiem fałsywym. Nie uległa jedak miaie poprawość składiowa wypowiedi. Zarówo pierwote wyrażeie, jak i wyrażeie prekstałcoe tworą sesowe daia. Sesowość wypowiedi ulegie miaie, jeżeli w wyiku amiay ie będiemy prestregać tożsamości kategorii sytaktycej. Jeżeli w daiu: Każdy otarius jest prawikiem wyra prawik astąpimy wyraem wstępuje, to powstaie wypowiedź iepo-

7 6. Kategorie sytaktyce 15 prawa składiowo. Wyrażeie: Każdy otarius jest wstępuje jest wyrażeiem besesowym. Wśród kategorii sytaktycych wyróżiamy: 1) awy, 2) daia, 3) fuktory, 4) operatory. Nawa to wyra bądź wyrażeie adające się a podmiot, bądź orecik oreceia imieego. Prykładem awy jest wyra studet. W daiu: Adwokat jest prawikiem wyray: adwokat i prawik są awami. Nawę oacać będiemy literą. Zdaiem a grucie logiki jest każda wypowiedź oajmująca i jedoaca, iformująca, że tak, a tak jest albo tak, a tak ie jest. Zdaie oacać będiemy literą. Fuktor jest łącikiem. Rola fuktora polega a wiąaiu wyraów w wyrażeia bardiej łożoe. Iacej mówiąc fuktor jest wyraem lub wyrażeiem, które ie jest ai daiem, ai awą, a dopiero w połąceiu iym wyraem lub wyrażeiem daje awę albo daie albo ią sesową całość iebędącą ai awą, ai daiem. Jeżeli wyra w połąceiu iym wyraem lub wyrażeiem daje awę, to wyra te pełi fukcję fuktora awotwórcego. Jeżeli wyra w połąceiu iym wyraem lub wyrażeiem daje daie, to wyra te pełi fukcje fuktora daiotwórcego. Prykładem fuktora awotwórcego w wyrażeiu wysoki mężcya jest wyra wysoki. W powyżsym estawieiu wyra wysoki jest fuktorem awotwórcym, poieważ wyra te w estawieiu iym wyraem twory awę. Do utworeia awy w tym prypadku iebędy jest jede argumet awowy odpowiadający a pytaie kto jest wysoki?. Wysoki w tym estawieiu jest fuktorem awotwórcym od jedego argumetu awowego. W wypowiedi: Ja jest wysoki wyra wysoki jest awą. Kategoria sytaktyca wyrau uależioa jest od roli składiowej, jaką day wyra pełi w kokretym wyrażeiu. Spójik i jest fuktorem dwuargumetowym, gdyż łący dwa argumety daego rodaju. W prypadku spójika ie moża określić rodaju fuktora be estawieia łącika iymi elemetami. Jeżeli spójik i połącymy dwoma awami, to będie o pełić fukcję fuktora awotwórcego od dwóch argumetów awowych. Jeżeli atomiast spójik te połącymy dwoma daiami, to prybiere o postać fuktora daiotwórcego od dwóch argumetów daiowych. Łącik i może być arówo fuktorem awotwórcym, jak i daiotwórcym w ależości od tego, co te spójik łący. Z powyżsego wyika, że day wyra może być alicoy do różych kategorii sytaktycych w ależości od tego, jaką rolę składiową pełi. Najcęściej dotycy to prymiotików, licebików i prysłówków. Zarówo fuktory awotwórce, jak i daiotwórce mogą być jedo- lub wieloargumetowe.

8 16 Rodiał II. Zak, kategorie sytaktyce Fuktory awotwórce wymagają awycaj argumetu awowego lub argumetów awowych, atomiast fuktory daiotwórce mogą łącyć się argume tami awowymi albo argumetami daiowymi. Fuktor daiotwórcy od argumetu awowego albo fuktor daiotwórcy od argumetów awowych ayway jest predykatem, atomiast fuktor daiotwórcy od argumetów daiowych spójikiem. Jeżeli spójik taki umożliwia am określeie wartości logicej całej wypowiedi, awiemy go spójikiem prawdiwościowym. Wyjątkowo możemy spotkać się fuktorem awotwórcym od argumetu daiowego. W daiu: Wypowiedź: mężcya jest cłowiekiem jest daiem prawdiwym, wyra wypowiedź jest fuktorem awotwórcym od jedego argumetu daiowego. Prykładem fuktorów awotwórcych od jedego argumetu awowego w daiu: Pily studet słucha wykładu, a leiwy studet śpi, są wyray: pily, leiwy. Jeżeli jedo prytocoych powyżej dań popredimy wrotem: ieprawda że, to wrot te prybiere postać fuktora daiotwórcego od jedego argumetu daiowego. Prykładem fuktora daiotwórcego od dwóch argumetów daiowych w prytocoym wyżej daiu łożoym jest łącik a. W daiu: Ja śpi, a Mateus cyta książkę wyra śpi jest fuktorem daiotwórcym od jedego argumetu awowego, atomiast cyta jest fuktorem daiotwórcym od dwóch argumetów awowych. Jeżeli wyra w połąceiu iym wyraem lub wyrażeiem daje sesową całość iebędącą ai awą, ai daiem, to ta sesowa całość aywa się fuktorem fuktorotwórcym. Prykładem fuktora fuktorotwórcego w wyrażeiu: Ja głośo cyta jest wyra głośo. W powyżsym wyrażeiu wyra głośo jest fuktorem fuktorotwórcym, poieważ wyra te w estawieiu wyraem cyta ie twory ai awy, ai daia, tylko pewą sesową całość głośo cyta, wymagającą dalsego uupełieia. Ta pewa sesowa całość waa jest fuktorem, stąd argumetem fuktora fuktorotwórcego jest awse fuktor. Fuktor apisujemy w postaci ułamka. Nad kreską wpisujemy to, co day fuktor twory. Fuktor awotwórcy twory awę, stąd ad kreską wpisujemy. Fuktor daiotwórcy twory daie, stąd ad kreską wpisujemy. Fuktor fuktorotwórcy twory fuktor, stąd ad kreską wpisujemy fuktor. Pod kreską atomiast wpisujemy to, co jest potrebe, by daa sesowa całość powstała. Preaaliujmy powyżse stwierdeia a prykładach. W wyrażeiu leiwy studet wyra leiwy jest fuktorem awotwórcym, poieważ jeżeli dowiemy się kto jest leiwy, to powstaie awa. Skoro fuktor te twory awę, to ad kreską wpisujemy. Nawa ta jedak powstaie, jeżeli wyra leiwy połącymy jedym argumetem awowym, który to argumet odpowiada a pytaie: kto jest leiwy? By atem powstała awa, wyra te musimy wbogacić o jede argumet awowy, stąd pod kreską wpisujemy.

9 6. Kategorie sytaktyce 17 leiwy studet W wyrażeiu: Mateus cyta książkę wyra cyta jest fuktorem daiotwórcym, poieważ jeżeli dowiemy się kto cyta i co cyta, to powstaie daie. Skoro fuktor te twory daie, to ad kreską wpisujemy. Zdaie to jedak powstaie, jeżeli wyra cyta połącymy argumetami awowymi, które to argumety udielą odpowiedi a pytaie: kto cyta? i co cyta?. By atem powstało daie: wyra cyta musimy wbogacić o dwa argumety awowe, stąd pod kreską wpisujemy. Wyra cyta jest fuktorem daiotwórcym od dwóch argumetów awowych. Mateus cyta książkę. W wyrażeiu: Mateus głośo cyta książkę wyra głośo jest fuktorem fuktorotwórcym, poieważ wyra te w połąceiu iym wyraem (cyta) daje sesową całość (głośo cyta), iebędącą ai awą, ai daiem. Fuktor fuktorotwórcy apisujemy w postaci ułamka piętrowego, gdyż fuktor fuktorotwórcy twory fuktor, a argumetem fuktora fuktorotwórcego jest awse fuktor. Skoro fuktor fuktorotwórcy twory fuktor, to ad kreską wpisujemy fuktor. Zwrot: głośo cyta jest fuktorem. Wyrażeie: głośo cyta jest fuktorem daiotwórcym od dwóch argumetów awowych. Fuktor głośo twory fuktor daiotwórcy od dwóch argumetów awowych. Wyżej powiedieliśmy, że to, co day fuktor twory, wpisujemy ad kreską. Nad kreską wpisujemy więc: Pod kreską atomiast wpisujemy te argumety, które są potrebe, by day fuktor powstał. Aby tak się stało, musimy połącyć go fuktorem daiotwórcym od dwóch argumetów awowych. Pry fuktore fuktorotwórcym awse ad kreską wpisujemy to samo, co pod kreską, gdyż fuktor te twory awse taki fuktor, który charakterystycy jest dla argumetu fuktorotwórcego. Fuktor fuktorotwórcy awse arówo ad, jak i pod kreską ma to oaceie, które stoi pry fuktore, do którego fuktor fuktorotwórcy się odosi.

10 18 Rodiał II. Zak, kategorie sytaktyce Mateus głośo cyta książkę. Operator jest wyrażeiem awierającym mieą, którego dołąceie do fukcji daiowej twory owe wyrażeie daie, awę lub fuktor 4. Operatorami są wyrażeia wiążące miee, jak p. kwatyfikatory, aki dia łaia, tj. dodawaia, odejmowaia, dieleia itp., ak więksości, rówości itd. Kwatyfikatory będą predmiotem odrębych roważań, stąd w tej cęści podręcika celowo je pomiięto. 7. Podsumowaie Sytaktyka jest auką opisującą ależości, jakie achodą międy akami wewątr daego jęyka. Ucy w jaki sposób połącyć dae wyray w wyrażeia bardiej łożoe, by uyskać wypowiedź poprawą. Do kategorii sytaktycych alicamy: 1) awy, 2) daia, 3) fuktory, 4) operatory. Nawą jest wyra bądź wyrażeie adające się a podmiot bądź orecik oreceia imieego. Nawę oacamy literą. W daiu Ja jest adwokatem wyray: Ja i adwokat są awami. Zdaie to wypowiedź posiadająca wartość logicą. Zdaiem a grucie logiki jest każda wypowiedź oajmująca i jedoaca, iformująca, że tak, a tak jest albo tak, a tak ie jest. Zdaie oacamy literą. Fuktor jest łącikiem. Rola fuktora polega a wiąaiu wyraów w wyrażeia bardiej łożoe. Iacej mówiąc, fuktor jest wyraem lub wyrażeiem, które ie jest ai daiem, ai awą, a dopiero w połąceiu iym wyraem lub wyrażeiem daje awę albo daie lub ią sesową całość iebędącą ai awą, ai daiem. Jeżeli wyra w połąceiu iym wyraem lub wyrażeiem daje awę, to wyra te pełi fukcję fuktora awotwórcego. Prykładem fuktora awotwórcego w wyrażeiu pily studet jest wyra pily. 4 M. Symcak, Słowik jęyka polskiego, Warsawa

11 7. Podsumowaie 19 Jeżeli wyra w połąceiu iym wyraem lub wyrażeiem daje daie, to wyra te pełi fukcję fuktora daiotwórcego. Prykład fuktora daiotwórcego w wypowiedi: Ja jest pilym studetem staowi wyra jest. Jeżeli wyra w połąceiu iym wyraem lub wyrażeiem daje sesową całość, iebędącą ai awą, ai daiem, to ta sesowa całość jest określaa fuktorem fuktorotwórcym. Prykładem fuktora fuktorotwórcego w wyrażeiu: Ja uważie słucha jest wyra uważie. Dla lepsego roumieia materiału określmy kategorie sytaktyce wyrażeń: a) Ja pije mleko. b) Pracowita sprątacka staraie sprąta mieskaie. c) Drewiaa safa stoi w pokoju. Rowiąywaie adań polegających a określeiu kategorii sytaktycych ależy ropocąć od określeia ogólej kategorii sytaktycej całej wypowiedi. Wypowiedź pierwsa: Ja pije mleko jest daiem. Skoro mamy do cyieia w tej wypowiedi e daiem, to któryś wyraów pełi w tej wypowiedi fukcję fuktora daiotwórcego. Fuktor daiotwórcy w daiu prostym odpowiada a pytaie: co robi?. Fuktorem tym jest wyra pije. Dięki temu wyraowi powstaie daie. Aby jedak to daie powstało, ależy te fuktor połącyć dwoma argumetami awowymi. Chcemy bowiem wiedieć kto pije i co pije. Wyra pije jest fuktorem daiotwórcym od dwóch argumetów awowych. Wyray odpowiadające a pytaia: kto?, co? są awami. Mamy gotowe rowiąaie, które apisujemy w jęyku sformaliowaym w sposób astępujący: Ja pije mleko. Tera metodą skreśleń moża jesce upewić się, że rowiąaie jest prawidłowe. Skoro wyra pije jest fuktorem daiotwórcym od dwóch argumetów awowych, to ależy argumety te pryporądkować do określoych aw. Jede argumet awowy odosi się do Jaa, a drugi do wyrau mleko. Zatem odpowiedio argumety awowe skreślamy wra awami, do których te argumety się odosą. Ja pije mleko. Poostało jedyie, co oaca, że wyrażeie powyżse jest daiem.

12 20 Rodiał II. Zak, kategorie sytaktyce W podoby sposób rowiążmy astępe prykłady. Dla sprawdeia podajemy reultat, który powiiśmy uyskać. Pracowita sprątacka staraie sprąta mieskaie. Drewiaa safa stoi w pokoju. Zadaia rowiąaiami 1. Określ kategorie sytaktyce wyrażeia: Ala ma psa. W wyrażeiu: Ala ma psa wyra ma jest fuktorem daiotwórcym, poieważ jeżeli dowiemy się kto ma i co te ktoś ma, to powstaie daie. Skoro fuktor te twory daie, to ad kreską wpisujemy. Zdaie to jedak powstaie, jeżeli wyra ma połącoy ostaie argumetami awowymi, które to argumety udielą odpowiedi a pytaia: kto ma? i co ma? Zatem, aby powstało daie, wyra ma musi ostać wbogacoy o dwa argumety awowe, stąd pod kreską wpisuje się. Wyra ma jest fuktorem daiotwórcym od dwóch argumetów awowych. ma Nawa to wyra bądź wyrażeie adające się a podmiot lub orecik oreceia imieego. W wyrażeiu: Ala ma psa wyray Ala i pies są awami. Nawę oacamy literą, stąd całość ropisujemy w sposób astępujący: Ala ma psa. 2. Określ kategorie sytaktyce wyrażeń: a) Adam kupił telefo komórkowy. b) Studet prawa wytrwale słuchał wykładu. c) Brat jest deerwoway, bo gubił pieiąde pożycoe od kolegi.

13 7. Podsumowaie 21 Rowiąywaie adań tego typu ależy ropocąć od określeia ogólej kategorii sytaktycej całej wypowiedi. Wypowiedź pierwsa: Adam kupił telefo komórkowy jest daiem. Skoro mamy do cyieia w tej wypowiedi e daiem, to któryś wyraów pełi w tej wypowiedi fukcję fuktora daiotwórcego. Fuktor daiotwórcy w daiu prostym odpowiada a pytaie: co robi? Fuktorem tym jest wyra kupił. Dięki temu wyraowi powstaie daie. By jedak to daie powstało, ależy te fuktor połącyć dwoma argumetami awowymi. Chcemy bowiem wiedieć kto kupił i co kupił. Wyra kupił jest fuktorem daiotwórcym od dwóch argumetów awowych. Wyray odpowiadające a pytaia: kto?, co? są awami. W wypowiedi tej występują dwie awy: Adam i telefo komórkowy. Telefo komórkowy jest awą łożoą. W awie tej istotą awy jest telefo. Wyra komórkowy pryłącoy jest do awy telefo i dopiero tą awą może prybrać postać awy. Sam wyra komórkowy pełi atem fukcję fuktora awotwórcego, gdyż utwory awę dopiero po połąceiu go argumetem awowym, stąd mówi się, że jest to fuktor awotwórcy od jedego argumetu awowego. Cała wypowiedź w jęyku sformaliowaym ostaie apisaa jako: Adam kupił telefo komórkowy. Tera metodą skreśleń moża upewić się, że rowiąaie jest prawidłowe. Wyra komórkowy jest fuktorem awotwórcym od jedego argumetu awowego. Argumet awowy odosi się do awy telefo. Oaceie argumetu awowego redukujemy awą, do której fuktor się odosi. Po redukcji w apisie sformaliowaym uyskamy awę, gdyż wyrażeie telefo komórkowy jest awą (awą łożoą). Adam kupił telefo komórkowy. Skoro wyra kupił jest fuktorem daiotwórcym od dwóch argumetów awowych, to ależy argumety te pryporądkować do określoych aw. Jede argumet awowy odosi się do wyrau Adam, a drugi do wyrau telefo komórkowy. Należy atem prystąpić do dalsych skreśleń i odpowiedio argumety awowe skreślić, wra awami, do których te argumety się odosą. Adam kupił telefo komórkowy.

14 22 Rodiał II. Zak, kategorie sytaktyce Ze sformaliowaego apisu poostało jedyie, co oaca, że wyrażeie powyżse jest daiem. W podoby sposób ależy rowiąać koleje prykłady. Poiżej ostał predstawioy reultat, który powiie ostać uyskay. Studet prawa wytrwale słuchał wykładu. Brat jest deerwoway bo gubił pieiąde pożycoe od kolegi. 3. Określ kategorie sytaktyce wyrażeia: kobieta upadła, biorąc pod uwagę ae Ci aceia tego wrotu. Zwrot kobieta upadła jest wyrażeiem wieloacym. Może odosić się do osoby lub cyości. Mówiąc o osobie, ma się a myśli kobietę lekkich obycajów. Odosąc aś te wrot do cyości, myśli się o kobiecie, która się prewróciła. Pry pierwsym aceiu ma się atem do cyieia awą łożoą, gdie kobieta jest awą, a upadła fuktorem awotwórcym od jedego argumetu awowego. kobieta upadła W drugim aś aceiu wrot kobieta upadła jest daiem. W takim prypadku kobieta jest awą, a upadła, fuktorem daiotwórcym od jedego argumetu awowego. kobieta upadła 4. Określ kategorie sytaktyce wyrażeia: Pryśiła mi się recywistość, więc się obudiłem.

15 7. Podsumowaie 23 Wypowiedź: Pryśiła mi się recywistość, więc się obudiłem jest daiem łożoym, składającym się dwóch dań prostych. Skoro w tej wypowiedi ostały predstawioe dwa daia proste, to wystąpią w iej try fuktory daiotwórce. W każdym daiu prostym musi wystąpić bowiem fuktor daiotwórcy odpowiadający a pytaie: co robi? Poadto daia proste połącoe są e sobą łącikiem, waym fuktorem daiotwórcym. Fuktorem daiotwórcym w predstawioym powyżej daiu są wyray: pryśiła i obudiłem. Dięki im powstaje daie. Pryśiła mi się recywistość, więc się obudiłem. W prypadku wyrau pryśiła celem jest poaie odpowiedi a pytaie: co się pryśiło? i komu się to coś pryśiło? Stąd pryśiła jest fuktorem daiotwórcym od dwóch argumetów awowych. Wyray odpowiadające a pytaia: co się pryśiło? (recywistość) i komu się pryśiło? (mi) są argumetami awowymi. W drugim daiu (obudiłem się) wyra obudiłem jest fuktorem daiotwórcym od jedego argumetu awowego. Wystarcy bowiem, jak dowiemy się kto się obudił. W daiu tym występuje podmiot w domyśle (ja). Łącik więc łący dwa daia. W wyiku połąceia dwóch dań powstaie daie łożoe, stąd więc jest fuktorem daiotwórcym od dwóch argumetów daiowych. W obydwu daiach mamy do cyieia casowikami wrotymi. Wyra się jest fuktorem fuktorotwórcym. Fuktor fuktorotwórcy jest wyraem, który w połąceiu iym wyraem lub wyrażeiem daje sesową całość, iebędącą ai awą, ai daiem. W aaliowaym daiu się jest fuktorem fuktorotwórcym, poieważ wyra te w estawieiu wyraem pryśiła cy wyraem obudiłem ie twory ai awy, ai daia, tylko pewą sesową całość pryśiła się, obudiłem się, wymagającą dalsego uupełieia. Ta pewa sesowa całość aywaa jest fuktorem, stąd argumetem fuktora fuktorotwórcego jest awse fuktor. Fuktor apisujemy w postaci ułamka. Fuktor fuktorotwórcy w apisie prybiera postać piętrowego ułamka. Nad kreską wpisujemy to, co day fuktor twory. Fuktor fuktorotwórcy twory fuktor, stąd ad kreską wpisujemy fuktor. Pod kreską atomiast wpisujemy to, co jest potrebe, by daa sesowa całość powstała. Praktycie apis ad kreską pokrywa się apisem pod kreską. Jako że e roumieiem fuktorów fuktorotwórcych studeci mają ajwięcej problemów, spróbujmy wyjaśić je w sposób bardiej prystępy. Jeżeli ustalimy, że day wyra w połąceiu iym wyraem lub wyrażeiem daje sesową całość iebędącą ai awą, ai daiem, to wiemy, że mamy do cyieia fuktorem fuktorotwórcym. W aaliowaym daiu się jest fuktorem fuktorotwórcym. Wyra się w połąceiu pryśiła daje wrot pryśi-

16 24 Rodiał II. Zak, kategorie sytaktyce ła się. Zwrot pryśiła się jest fuktorem daiotwórcym od dwóch argumetów awowych. Fuktor fuktorotwórcy awse arówo ad, jak i pod kreską ma to oaceie, które stoi pry fuktore, do którego fuktor fuktorotwórcy się odosi, a atem w iiejsym prypadku arówo ad kreską, jak i pod kreską wpisemy: Pełe rowiąaie ależy apisać w jęyku sformaliowaym w sposób astępujący: Pryśiła mi się recywistość, więc się obudiłem. Zadaia 1. Podaj prykład idiomu i wskaż jego swoiste aceie. 2. Jak roumies astępujące wroty: a) jak wał, tak wał, b) odpłacił piękym a adobe, c) o awse sukał diury w całym, d) udawać Greka, e) ta wiadomość wyssaa jest palca, f) a pochyłe drewo wsystkie koy skacą. 3. Podaj prykład wypowiedi: a) opisowej, b) ekspresywej, c) sugestywej, d) performatywej. 4. Jaką rolę semiotycą wyrażają poiżse wypowiedi: a) (podcas wyścigu) Gotowi do biegu, start!