TAKSONOMICZNA ANALIZA ROZWOJU TRANSPORTU DROGOWEGO W POLSCE

Transkrypt

1 Katarzyna CHEBA * TAKSONOMICZNA ANALIZA ROZWOJU TRANSPORTU DROGOWEGO W POLSCE Streszczene Pozom warunk życa ludnośc w Polsce są slne przestrzenne zróżncowane. W pracy na przykładze województw w Polsce podjęta została próba analzy przestrzennego zróżncowana w obszarze dotyczącym transportu, w latach W ramach perwszego etapu badań, ze zboru 20 zmennych dagnostycznych do fnalnego zboru zmennych wytypowano 5 zmennych. W pracy przeprowadzono równeż badana w ujęcu dynamcznym. Słowa kluczowe: prognozowane, przestrzenne zróżncowane, analza taksonomczna 1. WPROWADZENIE Wraz z przekształcenam gospodark, dodatkowo wzmocnonym wstąpenem Polsk do Un Europejskej, obserwowany jest szybk wzrost motoryzacj wynkający ze zwększających sę potrzeb przemeszczana społeczeństwa polskego. Nadal obserwowane jest, choć już w neco mnejszym zakrese, zwększene zanteresowana podróżam drogowym w stosunku do wykorzystana kole jako środka transportu. Istneją równeż ogranczone możlwośc hamowana procesu przenoszena sę przewozów pasażerskch z transportu zborowego na ndywdualne środk transportu na obszarach zurbanzowanych. Na podstawe analzy nformacj dotyczących europejskch prognoz ruchu przewozów, przewduje sę równeż szybk wzrost przewozów transportem lotnczym oraz wolnejszy wzrost ruchu drogowego stablzację lub newelk wzrost zapotrzebowana na transport kolejowy. Jak wynka z prognoz dotyczących wzrostu przewozów w UE-25, w tzw. najbardzej prawdopodobnym scenaruszu przewduje sę, przy wzrośce PKB o 52% wzrost przewozów w latach dotyczący [4]: a) przewozów ładunków: ogółem o 50%; transportem drogowym o 55%; koleją o 13%; b) ruchu osób: ogółem o 35%; samochodam osobowym o 36%; przewozy transportem lotnczym wzrosną o 108%. Te przewdywane zmany pownny spowodować: wzrost udzału transportu drogowego z 43% do 45%; spadek udzału kole z 11% do 8% spadek żeglug śródlądowej z 4% do 3%. neznaczny wzrost udzału samochodu osobowego w przewozach osób (z 76% do 77%); * Zachodnopomorsk Unwersytet Ekonomczny, Wydzał Ekonomczny Praca naukowa fnansowana ze środków na naukę w latach jako projekt badawczy. 97

2 oraz wzrost udzału transportu lotnczego w przewozach osób (z 8 do 11%); spadek udzału transportu zborowego w przewozach osób (z 16 do 12%). Przewdywana te stały sę podstawą do przeprowadzena przedstawonych w pracy, badań dotyczących wykorzystana w przewdywanu rozwoju transportu drogowego w Polsce metod welowymarowej analzy porównawczej, naczej metod taksonomcznych. Celem badań jest próba wyznaczena śceżek rozwoju w obszarze zwązanym z transportem drogowym w Polsce. 2. MATERAŁ I METODY Podstawę nformacyjną badań stanowły dane statystyczne z lat , zgromadzone w Banku Danych Regonalnych GUS. Analze poddano dostępne nformacje statystyczne zawerające zmenne dotyczące obszaru zwązanego z transportem drogowym. Utworzony bank danych zawerał 17 cech dagnostycznych. Zebrane nformacje statystyczne poddane zostały wstępnej analze. Przyjęto, że ostateczny zbór cech zawerać będze zmenne [8]: charakteryzujące sę wysoką zmennoścą przestrzenną, o nskm skorelowanu w ramach wyodrębnonej grupy, o asymetrycznym rozkładze. Ze zboru potencjalnych cech dagnostycznych wyelmnowano zmenne ne spełnające przyjętych kryterów formalnych merytorycznych. Wszystke zmenne uwzględnone w badanu mały postać wskaźnków natężena. Do wyboru reprezentantów poszczególnych grup zastosowano metodę parametryczną Z. Hellwga [1]. Po wyznaczenu macerzy współczynnków korelacj pomędzy poszczególnym zmennym, dokonano podzału wszystkch zmennych na grupy zawerające zmenne centralne wraz ze zmennym sateltarnym oraz tzw. zmenne zolowane. Ostateczny zbór zmennych utworzyły te cechy (centralne zolowane), których częstotlwość występowana w całym analzowanym okrese była najwększa. Do ostatecznego zboru zmennych dagnostycznych, który stał sę podstawą do dalszych badań emprycznych zakwalfkowano pęć zmennych. Wykaz cech tworzących fnalny zbór przedstawono w tabel 1. Tabela 1. Zmenne tworzące ostateczny zbór zmennych Symbol Nazwa zmennej zmennej X 1 drog mejske o twardej nawerzchn na 100 km 2 X 2 drog zamejske o twardej nawerzchn ulepszonej na 100 km 2 X 3 lczba samochodów osobowych zarejestrowanych na 1000 meszkańców X 4 lczba samochodów cężarowych zarejestrowanych na 1000 meszkańców lczba motocykl zarejestrowanych na 1000 meszkańców X 5 Źródło: Bank Danych Regonalnych, dane z lat , GUS, Warszawa Analza wartośc zmennych w analzowanych latach , pozwala zauważyć wzrost wartośc średnch dla wszystkch cech tworzących fnalny zbór zmennych dagnostycznych; najwyższy w przypadku zmennych dotyczących lczby samochodów osobowych zarejestrowanych na 1000 meszkańców (wzrost o 47,32% w roku 2008 w stosunku do roku 2002) oraz lczby samochodów cężarowych zarejestrowanych na 1000 meszkańców (wzrost o 27,32% w roku 2008 w stosunku do roku 2002), a najnższy w przypadku lczby motocykl zarejestrowanych na 1000 meszkańców (jedyne o 1,25% w 2008 roku w porównanu z rokem 2002). 98

3 Dodatkowo w województwach, w których występują duże aglomeracje mejske odsetek lczby samochodów zarejestrowanych na 1000 meszkańców jest wyższy od średnej, są to województwa: welkopolske (484,3 samochody osobowe zarejestrowane na 1000 meszkańców w 2008 roku), mazowecke (484,0), opolske (448,5). Na czwartym mejscu znalazło sę równeż jedno z mnejszych województw lubuske, w którym lczba samochodów osobowych zarejestrowanych na 1000 meszkańców wynosła 436,7. Kształtowane sę badanych zmennych przedstawono na rysunkach 1-3. Natomast podstawowe charakterystyk opsowe analzowanych zmennych przedstawono w tabel 2. 18,4 18,0 17,6 17,2 16,8 16, Rys. 1. Średna powerzchna dróg mejskch o twardej nawerzchn na 100 km 2 w latach Źródło: opracowane własne. 62,0 61,0 60,0 59,0 58,0 57,0 56, Rys. 2. Średna powerzchna dróg zamejskch o twardej nawerzchn ulepszonej na 100 km 2 w latach Źródło: opracowane własne. 99

4 1 000,0 100,0 10, x3 x4 x5 Rys. 3. Średna lczba samochodów osobowych (x3), samochodów cężarowych (x4) oraz motocykl (x5) zarejestrowanych na 1000 meszkańców w latach Źródło: opracowane własne. Tabela 2. Podstawowe charakterystyk opsowe cech tworzących fnalny zbór zmennych dagnostycznych Symbol Charakterystyk zmennej opsowe średna 17,04 17,13 17,56 17,81 17,89 18,11 18,23 X 1 współczynnk zmennośc 93,16 90,44 90,76 90,27 89,34 87,59 86,43 (w %) asymetra 3,30 3,29 3,29 3,31 3,30 3,30 3,28 średna 57,41 57,16 58,10 58,73 59,27 60,24 60,96 X 2 współczynnk zmennośc 26,33 26,83 27,25 27,48 27,59 27,99 28,50 (w %) asymetra 0,72 0,65 0,76 0,76 0,75 0,81 0,81 średna 280,24 285,53 306,88 315,98 343,59 374,65 412,84 X 3 współczynnk zmennośc 11,13 11,80 10,74 10,51 10,47 10,18 10,04 (w %) asymetra 0,73 0,94 0,99 0,28 0,59 0,72 0,75 X 4 współczynnk średna 53,70 57,04 58,93 57,35 60,00 63,46 68,37 zmennośc 20,13 22,16 22,05 19,42 17,68 16,99 16,28 (w %) asymetra 1,66 1,80 1,83 1,56 1,53 1,41 1,40 średna 24,58 23,37 23,16 20,86 21,66 22,72 24,89 X 5 współczynnk zmennośc 33,91 28,92 28,85 23,46 23,02 21,87 21,83 (w %) asymetra 0,51-0,06-0,07-0,10 0,02 0,03 0,16 Źródło: Oblczena własne. Wyodrębnone zmenne stały sę podstawą umożlwającą porównane oraz klasyfkację wyodrębnonych jednostek przestrzennych (województw) na grupy o podobnym pozome w obszarze obejmującym transport drogowy. 100

5 3. WYNIKI I DYSKUSJA Prowadząc analzę porównawczą welu podmotów opsanych za pomocą welu cech dagnostycznych napotyka sę na szereg trudnośc. Dobrym rozwązanem wydaje sę wówczas zastosowane metod welowymarowej analzy porównawczej, naczej metod taksonomcznych [2]. Taksonomczny mernk rozwoju wyznaczono na podstawe znormalzowanych wartośc cech dagnostycznych, na podstawe wzoru [3]: K 1 z = z k K k= 1 (1) gdze: z wartość taksonomcznego mernka rozwoju dla -tego obektu, z k znormalzowana wartość k-tej cechy w -tym obekce, K lczba rozpatrywanych cech. Natomast za podstawę normalzacj poszczególnych cech przyjęto wartośc średne wyznaczone w oparcu o nformacje statystyczne dla 16 analzowanych województw w perwszym roku analzy, tj. w Badana przeprowadzono w ujęcu dynamcznym dla wszystkch analzowanych lat. Podzał województw na grupy typologczne poprzedzono oceną zdolnośc wyznaczonego mernka rozwoju do grupowana badanych jednostek. W tym celu wykorzystano zaproponowaną przez A. Sokołowskego marę oceny dyskrymnacyjnych właścwośc zmennych wyznaczoną na podstawe wzoru [3]: G = 1 gdze: R = max z mn z, { } { } N 1 z z mn R (2) + 1 = 1 N, 1 1 N lczba obektów. Wskaźnk G jest unormowany w tak sposób, że: 1 0 G 1 N 1 (3) Wysoke wartośc tego mernka wskazują na dużą zdolność taksonomcznego mernka rozwoju do grupowana porównywanych obektów. Wartość mary G, określająca zdolność mernka rozwoju do grupowana badanych województw wynosła w kolejnych latach: 0,51; 0,44; 0,44; 0,51; 0,49; 0,49; 0,48, co oznacza, że mernk ten ma dość dobrą zdolność do podzału województw na grupy typologczne w kolejnych latach. Wyznaczone wartośc taksonomcznego mernka rozwoju umożlwły uporządkowane województw ze względu na pozom rozwoju w obszarze zwązanym z transportem drogowym. W tabel 3 przedstawono wynk uporządkowana województw według wartośc syntetycznych mernków w latach W tabel tej przedstawono otrzymane wartośc dla trzech analzowanych lat 2002, 2005 oraz

6 Tabela 3. Województwa uporządkowane wedłu synetycznego mernka w obszarze zwązanym z transportem drogowym w trzech wybranych latach, w 2002, 2005 oraz 2008 r. L.p województwo z województwo z województwo z 1. śląske 1,600 śląske 1,619 śląske 1, małopolske 1,220 małopolske 1,216 małopolske 1, welkopolske 1,078 mazowecke 1,095 welkopolske 1, mazowecke 1,060 welkopolske 1,094 mazowecke 1, łódzke 1,029 łódzke 1,032 łódzke 1, dolnośląske 1,021 śwętokrzyske 1,020 śwętokrzyske 1, kujawskopomorske 0,991 dolnośląske 1,007 dolnośląske 1, śwętokrzyske 0,951 podkarpacke 0,980 podkarpacke 0, kujawskopomorske podkarpacke 0,927 opolske 0,930 0, warmńsko- 11. mazurske 0,922 lubuske 0,924 opolske 0,922 kujawskopomorske lubelske 0,913 0,911 lubuske 0, pomorske 0,896 pomorske 0,895 pomorske 0, zachodnopomorske 0,880 lubelske 0,893 lubelske 0, opolske 0,878 zachodnopomorske 0,827 lubuske 0,843 podlaske 0,779 podlaske 0,790 Źródło: opracowane własne zachodnopomorske 0,861 warmńskomazurske 0,796 warmńskomazurske 0,778 podlaske 0,759 Obekty uporządkowane według malejących wartośc taksonomcznego mernka rozwoju podzelono na grupy o podobnym pozome rozwoju badanego zjawska. W pracy zbór wszystkch analzowanych województw podzelono na 4 grupy, obejmujące obekty o wartoścach mernka rozwoju z następujących przedzałów: grupa 1 województw, dla których z z +, S z grupa 2 województw, dla których z + S > z z, grupa 3 województw, dla których z > z z, z S z grupa 4 województw, dla których z < z S z. Wynk grupowana województw, dla trzech spośród sedmu analzowanych okresów przedstawono w tabel 4. Tabela 4. Klasyfkacja województw według taksonomcznego mernka rozwoju w 2002, 2005 oraz 2008 r. Grupa I śląske, małopolske śląske, małopolske śląske, małopolske II welkopolske, mazowecke, łódzke, dolnośląske mazowecke, welkopolske, łódzke, śwętokrzyske, dolnośląske welkopolske, mazowecke, łódzke, śwętokrzyske, dolnośląske 102

7 III kujawsko-pomorske, śwętokrzyske, podkarpacke, warmńskomazurske, lubelske, pomorske, zachodnopomorske, opolske, lubuske podkarpacke, opolske, lubuske, kujawskopomorske, pomorske, lubelske, zachodnopomorske IV podlaske podlaske, warmńskomazurske Źródło: opracowane własne podkarpacke, kujawskopomorske, opolske, lubuske, pomorske, lubelske, zachodnopomorske, warmńsko-mazurske, podlaske Na podstawe przeprowadzonej analzy można stwerdzć, że skład poszczególnych grup w kolejnych badanych latach neznaczne sę zmena. Jedyne w przypadku perwszej grupy, do której zalczono województwa śląske małopolske zaobserwowano nezmenny skład w kolejnych analzowanych latach. Do grupy województw tworzących drugą grupę typologczną, oprócz takch województw jak: welkopolske, mazowecke, łódzke oraz dolnośląskego, dołączyło także województwo śwętokrzyske. Najlcznejszą grupę stanową województwa zaklasyfkowane do trzecej grupy typologcznej; w kolejnych analzowanych latach w grupe tej znalazło sę: 9, 7 7 województw. W ostatnej grupe typologcznej oprócz województwa podlaskego znalazło sę także województwo warmńsko-mazurske. W dalszej częśc pracy, dotychczas przedstawone rozważana uzupełnono o badana w ujęcu dynamcznym. Uwzględnene w badanach przestrzennego zróżncowana czasu, pozwolło dzęk możlwośc wykorzystana metod analzy szeregów czasowych na wyodrębnene województw, w których można zaobserwować poprawę w obszarze obejmującym transport, województw o stałym pozome oraz tych, dla których następuje pogarszane warunków w analzowanym obszarze [7]. W wynku przyjętego sposobu przekształcena rozpatrywane zmenne merzone są na skal przedzałowej. W zwązku z tym analzę dynamczną przeprowadzono z wykorzystanem metod, które można stosować w przypadku tego typu skal [5]. Analza dynamk została przeprowadzona przy użycu bezwzględnych przyrostów łańcuchowych na podstawe wzoru [6]: ( t+ 1, t) = zt+ 1 zt ( = 1,,16; t = 1,, 6) (4) gdze: - przyrost bezwzględny łańcuchowy zmennej syntetycznej Z dla obektu ( t + 1, t ) oblczony dla jednostek czasu t t+1. Następne wyznaczono średne tempo zman w czase na podstawe wzoru: z7 z1 G = ( = 1,, 16) (5) 6 gdze: G średne tempo zman w czase zmennej syntetycznej Z dla obektu. Charakterystyk opsowe średnego tempa zman dla 16 analzowanych województw w latach dla grupy mernków opsujących transport drogowy przedstawono w tabel 5. Tabela 5. Charakterystyk opsowe średnego tempa zman w latach zmennej syntetycznej Charakterystyk opsowe Średna Odchylene Współczynnk Medana Maksmum Mnmum arytmetyczna standardowe zmennośc (w %) 0,0297 0, ,68 0,0307 0,0424 0,0038 Źródło: oblczena własne. 103

8 Z nformacj przedstawonych w tabel wynka, że średne tempo zman w latach charakteryzuje sę asymetrą lewostronną. Wartość medany (0,0307) wyższa od średnej arytmetycznej (0,0297) oznacza, że wększa lczba województw (9 województw) osągała w analzowanym okrese, wyższe tempo rozwoju w obszarze zwązanym z transportem drogowym nż średna. Zaobserwowano jeden wyraźny moment obnżena średnej arytmetycznej przyrostów bezwzględnych w 2005 roku (do pozomu -0,0129) oraz wyraźny wzrost w kolejnych latach. Kształtowane sę średnego tempa zman (w stosunku do pozomu z 2002 roku) w latach przedstawono równeż na rysunku 4. 0,045 0,04 0,035 0,03 0,025 0,02 0,015 0,01 0, Rys. 4. Średne tempo zman (w stosunku do pozomu z 2002 r.) w latach Źródło: opracowane własne. Kolejnym etapem badań było dopasowane do danych rzeczywstych funkcj trendu opsującej obszar zwązany z transportem drogowym na podstawe, której można następne wyznaczać prognozy poprzez ekstrapolację trendu. W tabel 6 zameszczono wartośc z t (t = 1,, 7) zmennej syntetycznej Z dla wszystkch badanych województw w latach W tabel tej zameszczono równeż charakterystyk opsowe badanej zmennej. Wartośc powyżej jeden oznaczają poprawę warunków w obszarze zwązanym z transportem w porównanu do średnego pozomu wyznaczonego dla województw w stosunku do pozomu z 2002 roku. Tabela 6. Wartośc zmennej syntetycznyej w latach Rok Z t 1,0000 1,0065 1,0354 1,0225 1,0614 1,1111 1,1781 Charakterystyk opsowe Średna Odchylene Medana Wartość Wartość arytmetyczna standardowe najmnejsza najwększa 1,0593 0,0646 1,0354 1,0000 1,1781 Źródło: oblczena własne. Wyznaczone wartośc badanej zmennej syntetycznej wykorzystano do oszacowana funkcj trendu najlepej opsującej obszar obejmujący transport drogowy. Wynk tego etapu badana przedstawono w tabel 7. Oprócz wartośc statystyk t-studenta znajdujących sę pod ocenam parametrów, w tabel zameszczono równeż wartość współczynnka determnacj oraz współczynnka zmennośc. Najlepej dopasowaną funkcją trendu okazał sę trend welomanowy stopna trzecego. W zwązku z tym, że wartość oszacowana parametru przy najwyższej potędze jest dodatna, można zatem stwerdzć, że średn pozom w obszarze 104

9 zwązanym z transportem drogowym w stosunku do wartośc maksymalnych, możlwych do osągnęca w danym roku, od pewnego momentu wzrastał. Tabela 7. Funkcje trendu dla zmennej syntetycznej opsujących obszar zwązany z transportem w województwach w latach zˆ t 1 = 0,0275t+ 0, 9494 (0,0053) Równane funkcj trendu (0,0236) 2 ˆ = 0,0061t 0,0211t + (0,0015) (0,0125) (0,0218) Współczynnk determnacj Współczynnk zmennośc (w %) 0,8448 2,63 z t 2 1, ,9686 1,32 zˆ t + 0,9836 1, = 0,0013t 0,0098t + 0,0330t 0, 9747 (0,0008) (0,0096) (0,0342) (0,0339) ln zˆ t 4 = 0,0111t 0, 0120 (0,0020) (0,0091) 2 5 = 0,0023t 0,0074t 0, 0078 (0,0053) (0,0050) (0,0087) 0,8566 1,07 ln zˆ t + 0,9687 0,56 ln zˆ t 0,9814 0, = 0,00005t 0,0035t + 0,0125t 0, 0097 (0,0003) (0,0041) (0,0146) (0,0145) Źródło: oblczena własne. Kształtowane sę wartośc teoretycznych wyznaczonych na podstawe trendu welomanowego trzecego stopna oraz wartośc rzeczywstych syntetycznego mernka rozwoju w latach , przedstawono na rysunku 5. 1,2 1,15 1,1 1,05 1 0, wartośc rzeczywste wartośc teoretyczne Rys. 5. Funkcja trendu wyznaczona dla obszaru zwązanego z transportem (w stosunku do zmenającej sę wartośc najwększej) w latach Źródło: oblczena własne. 5. PODSUMOWANIE Przedstawone w pracy rozważana dotyczące analzy dynamcznej zmennej syntetycznej obejmującej cechy dagnostyczne z obszaru zwązanego z transportem drogowym zebrane dla województw w Polsce, mogą stanowć podstawę do wyznaczena śceżek rozwoju w tym obszarze na kolejne lata poprzez ekstrapolację trendów zaobserwowanych w przeszłośc. W kolejnej tabel przedstawono wartośc prognoz zmennej syntetycznej w analzowanym obszarze na lata

10 Tabela 6. Wartośc prognoz zmennej syntetycznej (w porównanu z pozomem z 2002 roku) na lata ,2896 1,4430 1,6481 Źródło: oblczena własne. Wyznaczone dla lat prognozy wykazują tendencję wzrostową. Oznacza to, że w kolejnych latach będze mała najprawdopodobnej mejsce, poprawa w obszarze dotyczącym transportu drogowego w odnesenu do sytuacj z 2002 roku. Celem przedstawonej w pracy analzy dynamcznej w obszarze zwązanym z transportem drogowym w Polsce w latach było przede wszystkm wyznaczene śceżek rozwoju na kolejne lata Uzyskane wynk bardzo slne zależą od przyjętych rozwązań metodologcznych, przede wszystkm od zakresu wykorzystywanych danych statystycznych [8]. Wszystke analzowane województwa wykazały w badanym okrese wzrost wartośc zmennej syntetycznej. Bardzo podobna jest równeż kolejność województw uszeregowanych pod względem taksonomcznego mernka rozwoju. We wszystkch analzowanych latach w perwszej grupe typologcznej (z w wartoścam powyżej średnej), znalazły sę dwa te same województwa: śląske oraz małopolske. W wynku wyznaczena trendów zmennej syntetycznej najwyższe dopasowane (określone na podstawe współczynnka determnacj), otrzymano w przypadku trendu welomanowego trzecego stopna. Oznacza to wzrost od pewnego momentu w porównanu z 2002 rokem w analzowanym obszarze. LITERATURA [1.] Hellwg Z., 1981, Welowymarowa analza porównawcza jej zastosowane w badanach welocechowych obektów gospodarczych, PWE, Warszawa [2.] Młodak A., 2006, Analza taksonomczna w statystyce regonalnej, Dfn, Warszawa. [3.] Nowak E., 1990, Metody taksonomczne w klasyfkacj obektów społeczno-gospodarczych, PWE, Warszawa. [4.] Suchorzewsk W., 2010, Wzja struktury transportu oraz rozwoju sec transportowych do roku 2033, Ekspertyzy do Koncepcj Przestrzennego zagospodarowana kraju , ult.aspx [5.] Walesak M., 1990, Syntetyczne badana porównawcze w śwetle teor pomaru, Przegląd Statystyczny, z [6.] Zelaś A. (red.)., 1991, Ekonometra przestrzenna, PWE, Warszawa. [7.] Zelaś A. (red.), 2004, Pozom życa w Polsce w krajach Un Europejskej, PWE, Warszawa. [8.] Zelaś A. (red.), 2000, Taksonomczna analza przestrzennego zróżncowana pozomu życa w Polsce w ujęcu dynamcznym, AE,Kraków. TAXONOMIC ANALYSIS OF ROAD TRANSPORT DEVELOPMENT IN POLAND Abstract The level and lvng condtons n Poland are hghly spatally dfferentated. In ths paper has been made an attempt to analyse the spatal varaton n the area of transport for vovodshps n Poland, n In the frst research stage, from a set of 20 dagnostc features to the fnal varables set were selected 5 varables. The study was also conducted research n a dynamc approach. Key words: forecastng, spatal dfferentaton, taxonomc analyss 106