Problem wykluczenia społecznego w świetle rozmytych metod taksonomicznych The Problem of Social Exclusion In the Light of Fuzzy Taxonomic Methods

Transkrypt

1 Danuta Bogocz Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnowe Problem wykluczena społecznego w śwetle rozmytych metod taksonomcznych The Problem of Socal Excluson In the Lght of Fuzzy Taxonomc Methods Słowa kluczowe: wykluczene społeczne, zbór rozmyty, funkcja przynależnośc Key words: socal excluson, fuzzy set, membershp functon Abstrakt W pracy podjęto próbę formalnej analzy wykluczena społecznego, począwszy od jego defncj w szerszym kontekśce zjawsk o podobnym charakterze, aż po wyszczególnene poszczególnych sfer odnoszących sę do różnych dzedzn aktywnośc człoweka. Do realzacj celów badawczych wykorzystano neklasyczne metody klasyfkacj obektów, w szczególnośc rankng oparty o wartośc rozmytej funkcj wartoścującej, na podstawe którego dokonano podzału województw na zagrożone wykluczenem społecznym, nezagrożone wykluczenem społecznym oraz na zagrożone zjawskem wykluczena w pewnym stopnu, wyrażonym wartoścą rozmytej funkcj przynależnośc. W zborze województw społeczne wykluczonych znalazły sę m.n. województwa wschodnej częśc Polsk, zaś województwa ne zagrożone wykluczenem to m.n. zwązane z dużym ośrodkam mejskm województwo małopolske oraz mazowecke. Zwrócono uwagę na relatywny charakter wynków analzy, będący konsekwencją subektywzmu właścwego analzowanym pojęcom. Wstęp Człowek jest stotą społeczną. Jak psze C. S. Lews, u wszystkch ludz w pewnych okresach życa, a w życu welu ludz we wszystkch okresach mędzy nemowlęctwem a późną staroścą, jednym z najbardzej domnujących elementów jest pragnene, żeby być wewnątrz lokalnego kręgu, strach, że pozostane sę na zewnątrz [Lews, 1944]. Pojęce kręgu lokalnego ma charakter względny zależy od welu okolcznośc zarówno zewnętrznych, jak

2 150 Danuta Bogocz wewnętrznych, dotyczących cech charakterologcznych człoweka, etapów jego życa oraz osobstych dośwadczeń. Nemnej jednak, chcąc dokonać analzy zjawska wykluczena społecznego, koneczne jest usystematyzowane nformacj dotyczących tego pojęca ukerunkowane na sformułowane defncj. W termnolog nauk społecznych w aspekce hstorycznym wykluczene społeczne wywodz sę od słowa margnes margnalzacja, margnesowość, margnalny [Szarfenberg, 2008]. Jednym z prekursorów badań nad zjawskem wykluczena społecznego był S. Czarnowsk, który już w latach 30. XX weku psał o ludzach zbędnych czy też margnese społecznym, który utożsamał z cecham takm jak brak stablzacj, nepewność nejednoznaczność. Z kole Hlary Slver, w swoch badanach nad wykluczenem społecznym wyszczególnła 23 kategore, uznawane za zagrożone margnalzacją [Slver, 1995]: długotrwale bezrobotn bezrobotn z krótkm okresam zatrudnena, zatrudnen w nepewnych warunkach na mejscach pracy ne wymagających kwalfkacj (stars pracowncy, nechronen kodeksem pracy), nsko opłacan pracowncy ubodzy, chłop bez zem, bez kwalfkacj, analfabec, osoby przerywające naukę w szkole, umysłowo fzyczne upośledzen nesprawn, przestępcy, węźnowe, ludze z krymnalną przeszłoścą, samotn rodzce, wykorzystywane dzec, wyrastające w problemowych rodznach, młodzeż, szczególne bez dośwadczeń zawodowych lub dyplomów szkolnych, pracujące dzec, kobety, cudzozemcy, uchodźcy mgranc, rasowe, relgjne, językowe etnczne mnejszośc, odborcy pomocy społecznej, potrzebujący, ale ne uprawnen do pomocy społecznej, meszkańcy budynków nadających sę do generalnego remontu lub wyburzena, lub meszkańcy w złych sąsedztwach, osoby, których pozom konsumpcj jest ponżej potrzebnego do przetrwana (głodujący, bezdomn, Czwarty Śwat), c, których konsumpcja, spędzane czasu wolnego lub nne praktyk są napętnowane lub uznane za dewacyjne (nadużywający alkoholu lub narkotyków, przestępcy, naczej ubran, mówący, subkultury, sekty), przemeszczający sę w dół kultury społecznej, społeczne zolowan, bez przyjacół rodzny. Te różne na pozór frakcje zborowośc zdanem H. Slver łączy jednakowo nekorzystna pozycja w społeczeństwe. Fred Mahler [1993], szukając przyczyny tej sytuacj, wyróżna następujące czynnk przyczynające sę do pogłębającego procesu margnalzacj:

3 Problem wykluczena społecznego w śwetle rozmytych metod taksonomcznych 151 pozbawene władzy dostępu do podejmowana decyzj, mnej praw a węcej obowązków, mnej możlwośc wyboru a węcej ogranczeń, mnej możlwośc ekonomcznych nższa pozycja ekonomczna, mnejsze możlwośc edukacyjne, zawodowe, wypoczynku tp. wększe narażene na skutk społecznych nacsków kryzysów, dyskrymnacja prawna, społeczne naznaczene (napętnowane) praktyk dyskrymnujące. Z drugej strony, wykluczene społeczne trzeba wdzeć w kontekśce blskch mu pod względem zakresu zasęgu pojęć ubóstwa deprywacj (rys. 1). Rysunek 1. Grafczna lustracja zwązków pomędzy ubóstwem, deprywacją a wykluczenem społecznym ubóstwo deprywacja Wykluczene społeczne Źródło: Saunders, Pojęce ubóstwa defnowane jest najczęścej na baze dochodów jednostk wynkających stąd jej ogranczeń w różnych sferach życa. Z kole deprywacja często bywa nterpretowana jako brak dostępu do podstawowych dóbr aktywnośc postrzeganych jako nezbędne do życa człoweka. Wydaje sę, że wykluczene społeczne jest z jednej strony skutkem, z drugej zaś przyczyną obydwu tych stanów. Dlatego też, w śwetle publkacj wynków ewaluacj programu Poverty [Andersen n. 1994] wykluczene społeczne to dynamczny proces składający sę z różnych stadów faz: często spowodowany brakem zasobów, prowadzący do sytuacj welowymarowej deprywacj o różnych stopnach natężena, welowymarowy, posada aspekty oddawane przez wskaźnk penężne, ale też take, których te wskaźnk ne ujmują,

4 152 Danuta Bogocz charakteryzuje sę defcytam uczestnctwa (o różnym stopnu natężena) w głównym nurce społeczeństwa dostępu do zasadnczych systemów społecznych (rynek pracy, zabezpeczene społeczne, edukacja, opeka medyczna), może oznaczać zerwane węz z rodzną społeczeństwem, może powodować utratę poczuca tożsamośc celu w życu, wąże sę z pozbawenem lub nerealzowanem uprawneń socjalnych, zawera czynnk utrwalające błędne koła, które sprawają, że domnuje w cyklu życa może być przekazywany mędzypokolenowo. Wdać zatem, że pojęce wykluczena (czy raczej wykluczana) społecznego ma charakter względny, w zwązku z czym do jego pomaru o le tak w ogóle jest możlwy wykorzystano tu jedną z neklasycznych metod taksonomcznych, opartą na wywodzącym sę z logk welowymarowej pojęcu zboru rozmytego. Metodyka materał badań Badana, których wynk przedstawono w nnejszym artykule, przeprowadzono na podstawe danych zawartych w Rocznku Statystycznym Województw 2015, dokonując wyboru cech dagnostycznych, mających dać obraz badanego zjawska, wzęto pod uwagę trzy sfery: brak uczestnctwa w aktywnoścach społecznych, brak dostępu do podstawowych usług w raze potrzeby, ogranczony dostęp do zasobów ekonomcznych [Saunders, 2008]. W konsekwencj, w analze wykorzystano następujące zmenne: I. Kultura, Turystyka Sport (brak uczestnctwa): 1) mejsca na wdown w teatrach nstytucjach muzycznych w 2014, 2) mejsca na wdown w knach stałych w 2014, 3) zwedzający muzea wystawy w 2014, 4) członkowe kół w ośrodkach kultury w 2014, 5) członkowe klubów sportowych w II. Ochrona zdrowa pomoc społeczna brak dostępu do podstawowych usług: 1) przychodne w 2014, 2) żłobk w 2014, 3) korzystający ze śwadczeń pomocy społecznej w III. Rynek pracy ogranczony dostęp do zasobów ekonomcznych: 1) bezroboce w Dobór cech dagnostycznych, będący podstawą dalszej analzy, ma charakter względny. Uwarunkowany jest ne tylko decyzją badacza, ale równeż weloma nnym czynnkam od nego nezależnym, chocażby dostępem do właścwej bazy danych. Prowadzone na łamach nnejszej pracy rozważana dotyczą zjawska z natury rzeczy nejednoznacznego, dlatego też wybrane zmenne mogą budzć wele kontrowersj. Nemnej jednak, podjęto próbę dokonana jego oceny w ujęcu przestrzennym w skal Polsk w przekroju województw.

5 Problem wykluczena społecznego w śwetle rozmytych metod taksonomcznych 153 Problematyka badań nad wykluczenem społecznym osadzona jest w kontekśce nauk społecznych. W klasycznej procedurze badawczej można wyróżnć następujące etapy: dentyfkacja zjawska, które jest przedmotem badana postrzeganego jako coś, co zmena sę w zakrese przypadków /lub czasu, studa lteratury dotyczącej problemu, sporządzene lsty przyczyn powązane ch z odpowedną teorą, opracowane metod pomaru zmennej zależnej zmennych nezależnych, umejscowene zmennych w populacj lub zborze danych o ch dużej zmennośc, dentyfkacja zmennych kontrolnych włączene ch do zboru zmennych nezależnych, konstrukcja hpotez model, analza zmennośc oszacowane wpływu poszczególnych zmennych nezależnych, ustalene ostatecznego zboru zmennych nezależnych, dentyfkacja tych zmennych, które mają najwększy udzał w kształtowanu zmennośc zmennej zależnej. Ne można zaprzeczyć, że podejśce to ma wele zalet. Nemnej jednak założene stanowące podstawę takej analzy ne uwzględna nejednoznacznośc charakteryzującej przedmot badań, a tym samym w konsekwencj jego wynk. Jednym z badaczy podejmujących próbę wdrożena nowej formuły w badanach społecznych jest Charles Ragn. Stwerdzając, że podejśce tradycyjne ma dużą słę, ale jego moc jest jednocześne jego słaboścą, wdraża w fundamenty metodolog logkę welowartoścową, a w dalszej kolejnośc, metodę badań opartą o teorę zborów rozmytych. Chcąc porównać wspomnane dwe formuły badań, a jednocześne uzasadnć potrzebę modyfkacj metody tradycyjnej, posłużono sę zestawenem tabelarycznym (tab. 1): Tabela 1. Tradycyjna a nowa formuła badań społecznych Metoda tradycyjna Zmenne Pomar Zmenne zależne Dane populacje Korelacje Macerz krelacj Welkość oddzaływań nowa formuła Zbory Skalowane Wynk jakoścowe Populacje skonstruowane Relacje teoretyczne w zborze Tabela prawdzwośc (rodzaje przypadków) warunk INUS określone powązana zmennych przyczynowych generują określone wynk Źródło: Bogocz M., Pomędzy TAK a NIE, czyl o rozmytym charakterze pojęć, metod kategor. Metody loścowe w badanach ekonomcznych T. XIII/1 2012, s. 52

6 154 Danuta Bogocz Istotę zboru rozmytego odzwercedla rozmyta funkcja przynależnośc elementu do zboru. Podczas gdy w przypadku logk dwuwartoścowej element do zboru może należeć lub ne, tu pozostaje jeszcze rozmyta granca zboru, gdze meszczą sę elementy do nego należące w pewnym stopnu. Można zlustrować to w sposób następujący (rys. 2): Rysunek 2. Zbór rozmyty A w przestrzen X X a A c b Źródło: opracowane własne W danej przestrzen X mamy zbór A oraz trzy punkty pozostające w różnych relacjach przynależnośc w stosunku do zboru A: punkt c należy do zboru A, punkt a ne należy do zboru A, zaś punkt b znajduje sę w obrębe rozmytej grancy zboru A, tj. należy do tego zboru w pewnym stopnu. O welkośc tego stopna nformuje nas zazwyczaj formalne skonstruowana funkcja przynależnośc, bardzej szczegółowo omówona w dalszej częśc artykułu. Formalnej charakterystyk zboru rozmytego dostarcza algebraczna teor krat, gdze pojęce to wprowadzono za pomocą sekwencj klku defncj: Defncja 1: Zbór uporządkowany (L, ) nazywamy kratą, gdy wszystke jego podzbory dwuelementowe mają kresy. Defncja 2: Dana jest przestrzeń X oraz krata (L, ). Zborem L-rozmytym w X lub L- -zborem w X nazywamy dowolne odwzorowane A: X L. Rodznę L-zborów w X oznaczamy przez L(X). Gdy w szczególnośc L =á0, 1ñ, L-zbory nazywamy zboram rozmytym w X oznaczamy przez F(X). Defncja 3: Elementy zboru U nazywamy obektam L-rozmytym w X, gdy dane jest odwzorowane m: U L(X) przyporządkowujące tym elementom zbory L-rozmyte. Wtedy obraz A = m(a) obektu A przez odwzorowane m nazywamy funkcją przynależnośc tego obektu, a wartość A(x) w punkce x X nazywamy stopnem przynależnośc punktu x do obektu rozmytego A [Bogocz, 2012].

7 Problem wykluczena społecznego w śwetle rozmytych metod taksonomcznych 155 Model funkcj przynależnośc w swej perwotnej postac sformułowany został przez L.A. Zadeha [Zadeh, 1965], uważanego za ojca teor zborów rozmytych. Dla celów nnejszej pracy wykorzystano adaptację tego modelu do zmennych skokowych, w szczególnośc do rankngu obektów [Rósznewcz, 1998, Panek, 2007]. Jak już wspomnano, kluczową rolę w zastosowanach teor zborów rozmytych w badanu zjawsk o charakterze subektywnym odgrywa rozmyta funkcja przynależnośc. W kontekśce badań rankngowych ukerunkowanych na ocenę obektów, a w dalszej kolejnośc ch klasyfkację, jest to funkcja wartoścująca, sformułowana na podstawe wartośc zmennej syntetycznej. Kluczowy problem w badanach stanow ustalene wartośc progowych, które jak wdać w sposób stotny wpływają na kształt funkcj przynależnośc, a co za tym dze, na klasyfkację obektów. W oparcu o przeprowadzone symulacje, wartośc progowe w prowadzonej na łamach tego artykułu analze, zostały ustalone w sposób następujący: c01 = m + 0, 5S, c02 = m 0, 5S, gdze m jest średną arytmetyczną wartośc zmennej syntetycznej, zaś S jej odchylenem standardowym [Bogocz, 2012]. Przyjmując oznaczena: c 01 górna wartość progowa, c 02 dolna wartość progowa, funkcję przynależnośc można zapsać za pomocą następującej formuły [Bogocz, 2012]: 1, e c01 f ( o ) = c01 c02 0, przy czym, dla dla c 01 c e max e < e < c 02 01, (*) m e = z j j = 1 dla mn e e c, lczba obektów: = 1, 2,..., n. Zmenna e jest zmenną syntetyczną stanowącą sumę unormowanych wartośc zmennych dagnostycznych wybranych do opsu zjawska, czyl tu wyróżnonych dzewęcu cech z trzech sfer wykluczena społecznego, przekształconych w postać wskaźnków, a następne transformowanych metodą untaryzacj zerowanej [Kukuła, 2000]. Ideę rozmytej funkcj wartoścującej odzwercedla następujący wykres (rys. 3): 02

8 156 Danuta Bogocz Rysunek 3. Przebeg zmennośc rozmytej funkcj wartoścującej f * (e ) 1 0 mn e c02 c 01 max e e Źródło: Bogocz M., Pomędzy TAK a NIE, op. ct., s. 53 Wynk badań Zastosowane opsanej wcześnej procedury oceny obektów tu województw ch klasyfkacj do zboru wykluczonych na podstawe przyjętych za pomocą wybranych cech dagnostycznych kryterów pozwolło na wyróżnene trzech grup województw. Województwa, dla których funkcja przynależnośc osągnęła wartość 1 uznano za zagrożone wykluczenem, te, dla których funkcja ta przyjęła wartość 0 za nezagrożone wykluczenem, zaś te, dla których funkcja przynależnośc mała wartośc pomędzy zerem a jedynką zagrożone w pewnym stopnu, zgodne z osągnętą wartoścą. Klasyfkację przedstawono w forme tabelarycznej oraz na mape. Jak wdać, grupa województw, którym przypsano przynależność do zboru wykluczonych składa sę z sedmu województw, są to manowce: śwętokrzyske, podkarpacke, opolske, lubuske, zachodnopomorske, warmńsko-mazurske podlaske. Z kole za ne zagrożone wykluczenem w śwetle przyjętych kryterów uznano cztery województwa: mazowecke, welkopolske, śląske małopolske. Patrząc na wartośc funkcj przynależnośc można zaobserwować, że województwo kujawsko-pomorske oraz województwo lubelske są bardzo blsko grupy województw zagrożonych wykluczenem, podczas gdy województwo dolnośląske oraz łódzke są zdecydowane blżej grupy województw uznanych za ne zagrożone wykluczenem [Bogocz, 2012]. Otrzymane wynk przedstawono na mape, gdze wyróżnono trzy kategore obektów w zależnośc od ch relacj przynależnośc do zboru zagrożonych wykluczenem społecznym.

9 Problem wykluczena społecznego w śwetle rozmytych metod taksonomcznych 157 Tabela 2. Wartośc funkcj przynależnośc dla województw Województwo Stopeń przynależnośc Śwętokrzyske 1 Opolske 1 Lubuske 1 Zachodnopomorske 1 Podlaske 1 Warmńsko-mazurske 1 Podkarpacke 1 Kujawsko-pomorske Lubelske Pomorske Łódzke Dolnośląske Welkopolske 0 Małopolske 0 Śląske 0 Mazowecke 0 Źródło: opracowane własne Rysunek 4. Województwa w Polsce w podzale na grupy ze względu na pozom wykluczena społecznego Pomorske Warmńsko-mazurske Zachodnopomorske Kujawsko-pomorske Podlaske Welkopolske Lubuske Dolnośląske Opolske Łódzke Mazowecke Śwętokrzyske Śląske Lubelske Podkarpacke Małopolske ne wykluczen (4) rozmyc (5) wykluczen (7) Źródło: opracowane własne

10 158 Danuta Bogocz Wnosk Obserwując rozwój cywlzacj towarzyszący mu rozwój nauk technolog trudno ne zauważyć, że do wększośc sfer życa oraz dzedzn podlegających badanom wkrada sę relatywzm nepewność. Wraz ze wzrostem naszej wedzy, pogłęba sę śwadomość tego, jak bardzo bezradn stajemy wobec otaczającego nas śwata. Coraz wększe zastosowane znajdują metody neklasyczne, które uwzględnają fakt, że ne wszystko wemy. Problem wykluczena społecznego jest jednym z częścej podejmowanych obecne tematów w naukach społecznych. Już ne tylko ubóstwo postrzegane w kategorach wyłączne ekonomcznych stanow zagrożene człoweka. Nemnej ocena jednostk, a w dalszej kolejnośc zborowośc stanow ne lada wyzwane jest konsekwencją przyjętych kryterów, których wybór jest z natury rzeczy subektywny. Trudno o lepszy przykład dla zastosowana metod rozmytych. Wynk otrzymane w postac rankngu prostego a zarazem bardzo przejrzystego narzędza statystycznego należy nterpretować w kontekśce wybranych do analzy cech dagnostycznych. Do województw zagrożonych wykluczenem społecznym zalczono mędzy nnym pas wschodn, co znajduje potwerdzene równeż w badanach nad pozomem ubóstwa. Można przypuszczać, (mając oczywśce śwadomość, że dokonując uogólneń do pozomu województw ne uwzględnamy ch wewnętrznego zróżncowana na pozome powatów czy gmn, a skrajne, pojedynczych gospodarstw domowych), że oddzaływane dużych ośrodków mejskch takch jak przykładowo Warszawa czy Kraków może meć wpływ na uznane odpowadających m województw za nezagrożone wykluczenem. Lteratura Bezdek J. C., Harrs J. D., 1978, Fuzzy parttons and relaton san axomatc bass for clusterng, Fuzzy Sets and Systems. Bogocz D., 2005, Przykłady zastosowań rozmytej funkcj wartoścującej w badanach ekonomcznych. Warszawa: Zeszyty Naukowe SGGW. Bogocz D., 2012, Pomędzy TAK a NIE, czyl o rozmytym charakterze pojęć, metod kategor. Metody loścowe w badanach ekonomcznych T. XIII nr Bogocz D., 2013, The poor, the deprved, the excluded how to measure peoples msfortunes, Prace Naukowe Unwersytetu Ekonomcznego we Wrocławu nr 308. Czapńsk J., Panek T., 2011, Dagnoza społeczna Warszawa: Rada Montorngu Społecznego. Czarnowsk S., 1935, Ludze zbędn w służbe przemocy. Warszawa: PWN. Drewnak J., 1984, Podstawy teor zborów rozmytych, Katowce: Unwersytet Śląsk. Goethe J. W., 1997, Refleksje maksymy. Warszawa: Czytelnk. Lews C.S., 1944, The Inner Rng, Lecture At Kng s College, Unversty of London. Łukasewcz J., 1922/23, Ruch flozofczny.

11 Problem wykluczena społecznego w śwetle rozmytych metod taksonomcznych 159 Ostasewcz W., 1993, Zastosowane zborów rozmytych w ekonom. Warszawa: PWN. Ostasewcz W., 2012, Myślene Statystyczne. Warszawa: Wolters Kluwer. Panek T., 2007, Statystyka społeczna. Warszawa: PWE. Panek T., 2011, Statystyczne metody pomaru ubóstwa. Warszawa: SGH. Ragn, C., 2000, Fuzzy-Set Socal Scence. Chcago: U. Chcago Press. Ragn, C., Confguratonal Comparatve Methods: Qualtatve Comparatve Analyss (QCA) and Related Technques. Chcago: U. Chcago Press. Rósznewcz M., 1998, Zastosowane teor zborów rozmytych do oceny stopna akceptacj produktu, Wadomośc Statystyczne 4. Saunders P., Nadoo Y., Grffths M., 2007, Towards new ndcators of dsadvantage: Deprvaton and socal excluson n Australa. Slver H., 1995, Reconteptualzng socal dsadvantage: three paradgms of socal excluson [w:] G. Rogers, Ch. Gore, J. B. Fgueredo (red.) Socal Excluson: Rhetorc Realty Responses, Internatonal Insttute for Labour Studes, Internatonal Labour Organzaton. Geneva. Szarfenberg R., 2007, Ubóstwo, margnalność wykluczene społeczne [w:] G. Frlt-Fesnak, Szylko- -Skoczny M. (red.) Poltyka społeczna. Warszawa: PWN. Zadeh L. A., 1965, Fuzzy sets, Informaton and Control, 8. Summary The paper presents an attempt to strct scentfc analyss of the of socal excluson, begnnng wth the defnton n the wder context of phenomena smlar character and fnally specfyng dfferent spheres referrng to dfferent felds of human actvty. The research was based on new formula socal scence methods, n partcular, rankng arrangement based on the values of fuzzy partcpaton functon, whch n further analyss was the bass for the classfcaton of objects nto three groups socally excluded, not socally excluded and those that are socally excluded n a certan degree emphaszed n the value of the membershp functon. The results of the research were presented n a cartographc form. In the set of the vovodeshps socally excluded were among others vovodeshps of the East part of Poland, whle some vovodeshps not socally excluded Małopolske and Mazowecke corresponded wth bg cty centers. The fact of the relatvty of the analyss results, followng from fuzzy character of concepts under nvestgaton was also observed.

12