MIARA ZRÓŻNICOWANIA WYPOSAŻENIA GOSPODARSTW ROLNYCH W TECHNICZNE ŚRODKI PRODUKCJI

Transkrypt

1 METODY ILOŚCIOWE W BADANIACH EKONOMICZNYCH Tom XIII/1, 2012, str MIARA ZRÓŻNICOWANIA WYPOSAŻENIA GOSPODARSTW ROLNYCH W TECHNICZNE ŚRODKI PRODUKCJI Janna Szewczyk Katedra Statystyk Matematycznej, Unwersytet Rolnczy w Krakowe e-mal: janna.szewczyk@ur.krakow.pl Streszczene: Wynk PSR 2010 wskazują na duże zróżncowane wyposażena gospodarstw w cągnk maszyny rolncze w ujęcu terytoralnym. W pracy podjęto próbę utworzena rankngu województw określającego pozom wyposażena gospodarstw ndywdualnych w maszyny urządzena rolncze. Różnorodne mernk wyposażena sprowadzono do stanu porównywalnośc stosując metodę untaryzacj zerowanej (MUZ). W oparcu o metody taksonomczne wyodrębnono 3 grupy województw, których gospodarstwa charakteryzują sę wysokm, średnm lub nskm pozomem wyposażena w maszyny rolncze. Słowa kluczowe: cągnk, maszyny rolncze, zróżncowane przestrzenne WPROWADZENIE Od chwl wstąpena Polsk do Un Europejskej, technczne wyposażene rolnctwa ulega dynamcznym zmanom. Wynk Powszechnego Spsu Rolnego 2010 (PSR 2010) wskazują, że lczba maszyn urządzeń rolnczych wzrosła w stosunku do roku 2002, kedy to został przeprowadzony wcześnejszy sps. Pozom techncznego wyposażena gospodarstw w Polsce w dużej merze jest uzależnony od struktury agrarnej regonu, struktury upraw towarowośc gospodarstw. Ponad połowa (53,7%) gospodarstw prowadzących dzałalność rolnczą wyposażona była w cągnk. W gospodarstwach ndywdualnych znajdowało sę 98,4% ogólnej ch lczby. W 2010 r. spsano 1466,3 tys. cągnków, tj. o 9,5% węcej nż w 2002 r. Często jednak ch stan technczny jest nezadowalający. Celem nnejszego opracowana jest utworzene rankngu województw pod względem wyposażena gospodarstw ndywdualnych w maszyny rolncze, przy

2 Mara zróżncowana wyposażena gospodarstw 205 zastosowanu mernka taksonomcznego. Jest to zagadnene, które warto montorować poddawać analze wraz z dostępem do nowych danych. MATERIAŁ I METODYKA BADAŃ Badana przeprowadzono na podstawe danych GUS, pochodzących z Powszechnego Spsu Rolnego 2010 Środk produkcj w rolnctwe. Zakresem pracy objęto województwa Polsk. W badanach uwzględnono loścowe wyposażene gospodarstw ndywdualnych w wybrane środk technczne. W perwszym etape badana, opracowano wskaźnk wyposażena gospodarstw w wybrane środk technczne. Wyznaczono je jako relację lczby maszyn urządzeń rolnczych do powerzchn użytków rolnych. Na podstawe lteratury przedmotu, wynków zastosowanej metody korelacj cech oceny zmennośc cech, wytypowano z ponad dwudzesto elementowej lsty potencjalnych zmennych, następujące zmenne dagnostyczne: X 1 lczba cągnków na 100 ha UR, X 2 lczba przyczep cągnkowych na 100ha UR, X 3 lczba kombajnów zbożowych na 1000 ha UR, X 4 lczba kombajnów zemnaczanych na 1000 ha upraw UR, X 5 lczba slosokombajnów samobeżnych na 1000 ha UR, X 6 lczba rozsewaczy nawozów wapna na100 ha UR, X 7 lczba sadzarek do zemnaków na100 ha UR, X 8 lczba opryskwaczy cągnkowych sadownczych na 1000 ha UR, X 9 lczba dojarek bańkowych na 1000 ha UR, X 10 lczba agregatów uprawowych na 100 UR. Przyjęta lsta zmennych obejmuje wskaźnk charakteryzujące wyposażene gospodarstw w maszyny ogólnego przeznaczena, maszyny do upraw zbóż rośln okopowych oraz maszyny urządzena do produkcj zwerzęcej. Identyfkacja wybranych zmennych opsujących zjawsko złożone tworzących zbór zmennych dagnostycznych X polega na zbadanu kerunku oddzaływana ch na badane zjawsko. Jeżel oddzałują w sposób korzystny, to należą do podzboru stymulant (S), jeśl nekorzystne, to do podzboru destymulant (D), a jeśl korzystne w pewnej grancy, po przekroczenu której dzałane zmena sę na nekorzystne, to do nomnant (N) [Grabńsk ]. W tabel 1. przedstawono średne wartośc wytypowanych zmennych dla kraju, a także wartośc mnmalne maksymalne poszczególnych zmennych oraz stopeń ch zróżncowana wyrażony współczynnkem zmennośc V( j ).

3 206 Janna Szewczyk Tabela 1. Ekstremalne wartośc zmennych dagnostycznych oraz ch zróżncowane Zmenna dagnostyczna Polska ogółem Wartość mnmalna Wartość maksymalna Współczynnk zmennośc V( j ) X 1 9,9 4,4 16,7 0,36 X 2 3,9 2,4 6,4 0,35 X 3 10,9 7,6 17,6 0,24 X 4 5,8 1,2 13,4 0,53 X 5 0,2 0,1 0,4 0,48 X 6 4,2 1,9 6,2 0,31 X 7 2,6 0,9 4,7 0,51 X 8 3,8 0,4 14,1 1,21 X 9 12,5 3,6 20,1 0,41 X 10 5,6 1,6 12,5 0,53 Źródło: oblczena własne Dane statystyczne na podstawe, których przeprowadzono analzę tworzą macerz: [ ] j = , ,2 gdze j oznacza wartość cechy X j dla -tego województwa. W celu wyznaczena zmennej syntetycznej, która umożlwa ocenę województw oraz porównywane ch mędzy sobą, dokonano normalzacj zmennych. W nnejszej pracy zmenne zostały poddane untaryzacj. Nech zj oznacza wartość nowej zmennej, która zostaje przyporządkowana -temu obektow ze względu na wartość j-tej zmennej, charakteryzującej ten obekt. Zatem z jest pewną transformacją zmennej wyznaczono ją następująco [Kukuła 2000]: j mn j zj = ( = 1,..., m; j = 1,..., n) (2) ma mn j gdy j jest stymulantą, oraz: ma j j zj = ma mn gdy j jest destymulantą. j j 1,10 2,10 16,10 j (1) (3)

4 Mara zróżncowana wyposażena gospodarstw 207 Wartośc z j tworzą macerz o wymarach (m n) podobne jak macerz nformacj wyjścowych [ j ]. Zmenna z meśc swe wartośc w przedzale <0,1>. W przypadku stymulant zmenna, z = 0 = mn zaś dla destymulant j zj = 0 j = ma j. Wzrostow wartośc zmennej j będącej stymulantą oraz spadkow zmennej będącej destymulantą, towarzyszy wzrost wartośc zmennej z. Wszystke przyjęte w nnejszym badanu zmenne są stymulantam. Ostatną czynnoścą była agregacja. W tym celu użyto formuły: s Q = zj ( = 1,, r), (4) j= 1 dzęk której uzyskano zmenną syntetyczną. Otrzymane w wyżej opsany sposób wartośc zmennej syntetycznej są propozycją mernka pozomu wyposażena gospodarstw w maszyny urządzena rolncze w ujęcu przestrzennym. W oparcu o wartośc zmennej Q możlwe było stworzene rankngu. Układ ten podzelono na 3 grupy. Podzału dokonano za pomocą oblczena 1/3 rozstępu wartośc mernka syntetycznego o wzorze: (5) j j Grupa I Q maq L, maq ) (6) ( Grupa II: Q ( maq 2L, maq L) (7) Grupa III: Q ( mnq, maq 2L) (8) RANKING WOJEWÓDZTW Dzęk zastosowanu omówonej metody dokonano herarchzacj województw według wartośc Q (tabela 2.). Przeprowadzone badana pozwolły na wytypowane grup obektów, w których gospodarstwa charakteryzują sę podobnym pozomem parku maszynowego. Grupa I gospodarstwa najlepej wyposażone w maszyny rolncze (6 obektów). Grupa II gospodarstwa średno wyposażone (5 województw). Grupa III gospodarstwa najsłabej wyposażone (5 województw).

5 208 Janna Szewczyk Tabela 2. Grupy województw podobnych ze względu na pozom wyposażena w maszyny rolncze Mejsce Grupa Województwo Wartość Q w rankngu Źródło: oblczena własne 1. łódzke 6, śwętokrzyske 5, I welkopolske 5, opolske 4, kujawsko-pomorske 4, lubelske 4, małopolske 4, mazowecke 4, II śląske 4, podlaske 3, podkarpacke 3, dolnośląske 2, pomorske 2, III warmńsko-mazurske 1, lubuske 0, zachodnopomorske 0,588 Grupę I tworzą województwa: łódzke, śwętokrzyske, welkopolske, opolske, kujawsko-pomorske oraz lubelske (rysunek 1.). Grupa ta charakteryzuje sę najwyższym wartoścam wskaźnka wyposażena gospodarstw rolnych w technczne środk produkcj. Województwo łódzke, które zajęło perwsze mejsce w rankngu ma najwyższą w kraju lczbę kombajnów zemnaczanych, rozsewaczy nawozów wapna oraz dojarek bańkowych w przelczenu na jednostkę powerzchn użytków rolnych (tabela 3.). Drugm obektem w rankngu jest województwo śwętokrzyske, w gospodarstwach którego odnotowano najwyższe wartośc wskaźnków wyposażena w sadzark do zemnaków, opryskwacze cągnkowe sadowncze oraz agregaty uprawowe. Opolske, to jeszcze jeden obekt tej grupy, osągający maksymalne wartośc wskaźnków. W odnesenu do powerzchn UR jest tu najwększa lośc kombajnów zbożowych oraz przyczep cągnkowych. Obekty tej grupy cechują sę wysoką towarowoścą produkcj rolnczej, szczególne dotyczy to Welkopolsk, Kujaw Opolszczyzny,

6 Mara zróżncowana wyposażena gospodarstw 209 gdze prowadz sę wyspecjalzowaną produkcję w średnch dużych gospodarstwach. Tabela 3. Obekty przyjmujące ekstremalne wartośc wskaźnków wyposażena w maszyny urządzena rolncze Maszyny urządzena Obekt z maksymalną wartoścą wskaźnka Obekt z mnmalną wartoścą wskaźnka L.P. województwo 1. cągnk małopolske zachodnopomorske 2. przyczepy cągnkowe opolske podlaske 3. kombajny zbożowe opolske warmńsko-mazurske 4. kombajny zemnaczane łódzke warmńsko-mazurske 5. slosokombajny podlaske podkarpacke 6. rozsewacze nawozów wapna łódzke zachodnopomorske 7. sadzark do zemnaków śwętokrzyske lubuske 8. opryskwacze cągnkowe sadow. śwętokrzyske warmńsko-mazurske 9. dojark bańkowe łódzke zachodnopomorske 10. agregaty uprawowe śwętokrzyske pomorske Źródło: oblczena własne Rysunek 1. Wyposażene gospodarstw w maszyny rolncze w województwach pomorske warmńsko-mazurske zachodnopomorske podlaske kujawsko-pomorske lubuske welkopolske mazowecke łódzke lubelske dolnośląske śwętokrzyske opolske śląske małopolske podkarpacke grupa I (6) grupa II (5) grupa III (5) Źródło: oblczena własne

7 210 Janna Szewczyk Do grupy II zalczone zostały województwa: małopolske, mazowecke, śląske, podlaske podkarpacke. W Polsce ponad połowa gospodarstw prowadzących dzałalność rolnczą wyposażona była w cągnk. Najwększa lczba cągnków w odnesenu do powerzchn użytków rolnych odnotowana została w województwe małopolskm wynosła 16,7 szt. na 100 ha UR (tabela 1.). Jest to zwązane ze specyfczną strukturą agrarną tego województwa, gdze ponad 80% wszystkch terenów rolnczych skupona jest w gospodarstwach o powerzchn mnejszej nż 5 ha [Bogocz 2010]. Podobne jest na Podkarpacu na Śląsku. Jak pokazują wynk PSR 2010, w całym kraju w dwóch grupach gospodarstw, tj. 1-5 ha 5-10 ha spsano 50% ogólnej lczby cągnków. W III grupe znajduje sę pęć następujących województw: dolnośląske, pomorske, warmńsko-mazurske, lubuske oraz zachodnopomorske. Są to obekty charakteryzujące sę wysoką kulturą rolną, dużym udzałem bardzo dobrych gleb oraz najwększą lczną gospodarstw o dużej powerzchn. W gospodarstwach tej grupy wysok udzał a strukturze zasewów zajmują pszenca burak cukrowe. Lczba maszyn w przelczenu na jednostkę powerzchn jest mnejsza, ale często są to urządzena o wększej wydajnośc. Dane PSR 2010 wskazują, że w gospodarstwach wększych, przeważne wykorzystywane są cągnk o dużych mocach. Jest tu równeż najwększy udzał zakuponych cągnków nowych, wyposażonych w nowoczesne rozwązana technczne [Środk produkcj 2011]. UWAGI KOŃCOWE Z zebranych nformacj przeprowadzonego badana wynka, że pozom zróżncowana wyposażena ndywdualnych gospodarstw rolnych w cągnk maszyny rolncze w 2010 roku był wysok. Zaproponowany w pracy syntetyczny mernk rozwoju pozwolł utworzyć rankng województw wyodrębnć grupy obektów podobnych. Najwęcej techncznych środków produkcj posadają gospodarstwa w województwe łódzkm, a najmnej w województwe zachodnopomorskm. BIBLIOGRAFIA Bogocz D., Bożek J., Kukuła K., Strojny J. (2010) Statystyczne studum struktury agrarnej w Polsce, Red. nauk. Kukuła K., PWN, Warszawa. Grabńsk T., Wydymus S., Zelaś A. (1989) Metody taksonom numerycznej w modelowanu zjawsk społeczno-gospodarczych. PWN. Kukuła K., Metoda untaryzacj zerowanej. PWN, Warszawa. Powszechny Sps Rolny 2010 Środk produkcj w rolnctwe. (2011), GUS, Warszawa.

8 Mara zróżncowana wyposażena gospodarstw 211 REGIONAL DIFFERENTIATION INDEX OF FARM EQUIPMENT IN POLAND Abstract: In the lght of the Central Statstcal Offce data from 2010, farm equpment s shows very hgh dfferentaton n spatal aspect across Poland. The paper presents an attempt to construct rankng of vovodshps wth respect to the level of farm equpment. On the bass of zero untarzaton method dfferent varables are compared and used to form the synthetc varable. In consequence, three groups of dstrcts were dstngushed: of hgh, moderate and low level of farm equpment. Key words: tractors, farm machnery, regonal dfferentaton