Ocena bólu przez kobiety z chorobą nowotworową piersi

Transkrypt

1 Wioletta Ferec, Teresa B. Kulik, Aa Pacia, Marlea Krawczyk Katedra Zdrowia Publiczego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uiwersytet Medyczy w Lubliie Ocea bólu przez kobiety z chorobą owotworową piersi Streszczeie Żyjemy w czasach, w których człowiek codzieie musi mierzyć się z różymi przeciwościami losu. Każdego dia borykamy się z trudymi sytuacjami, które jedych potrafią zmobilizować do działaia, iych zaś wprowadzić w sta załamaia. Życie, które jest spokoje i uładzoe, może zmieić się w jedej chwili, gdy trzeba zmierzyć się z bardzo iebezpieczym i podstępym przeciwikiem rakiem piersi. Jest o ajczęstszym owotworem złośliwym u kobiet. Staowi drugą przyczyę zgoów kobiet w Polsce. Ból jest często ieodłączym elemetem i zarazem kosekwecją leczeia okologiczego. Ludzie chorzy okologiczie postrzegają go jako jedo z ajbardziej egatywych przeżyć. Leczeie ie powio boleć i pacjet w chorobie owotworowej ie powiie cierpieć. Dlatego skuteczość leczeia bólu zależy od prawidłowej jego ocey. Celem pracy była ocea bólu przez kobiety z chorobą owotworową piersi. Badaia realizowae były od 2011 do 2013 r. Przeprowadzoo je wśród kobiet z chorobą owotworową piersi, korzystających z Poradi oraz hospitalizowaych w SPZOZ Cetrum Okologii Ziemi Lubelskiej im. św. Jaa z Dukli. Dobór respodetów miał charakter losowy. Badaiami objęto 250 kobiet w wieku od 27. do 83. lat. W pracy zastosowao metodę surveyową. Narzędziami badawczymi, które zastosowao, były stadaryzowae arzędzia badawcze, takie jak: krótki kwestioariusz do pomiaru atężeia bólu McGilla (SF-MPQ), skala umerycza (NRS), skala ocey bólu według Barbary J. Headley, kwestioariusz wskaźików bólu według Laitiea (LPS), skala depresji Becka (BDI). Do badań wykorzystao także kwestioariusz akiety własej kostrukcji. Z badań wyika, że kobiety z chorobą owotworową piersi ajczęściej doświadczają bólu psychiczego lub somatyczego. Na poziom odczuwaego bólu u kobiet z chorobą owotworową piersi mają wpływ: czas po zdiagozowaiu choroby, akceptacja choroby oraz przyczya jego powstaia. U 54,40 respodetek występowało umiarkowae asileie objawów depresji, a u aż 11,00 ciężkie. Efekty leczeia bólu wśród kobiet z chorobą owotworową piersi ie są w pełi satysfakcjoujące, tylko 8,00 oceia je bardzo dobrze. Słowa kluczowe: ból, depresja, leczeie bólu, mastektomia, rak piersi Niepełosprawość zagadieia, problemy, rozwiązaia. Nr II/2016(19) 109

2 Wioletta Ferec, Teresa B. Kulik, Aa Pacia, Marlea Krawczyk Assessmet of pai experieced by wome with breast cacer Abstract We live i times, where the ma every day must deal with various adversities. Every day we are strugglig with difficult situatios, which oe are able to mobilize for actios, while others leads dow ito depressio. A quiet ad orgaized life, may chage up i secods, whe it s ecessary to face a dagerous ad seaky eemy breast cacer. Breast cacer is the most frequet maligat eoplasm i wome. It is the secod cause of death i wome i Polad. Pai is ofte a itegral part ad a cosequece of ocological treatmet. Ocological patiets perceive it as oe of the most egative experieces. Treatmet should ot cause pai ad cacer patiet should ot suffer. Therefore, the effectiveess of treatmet of pai depeds o its proper evaluatio. The aim of the paper is to assess pai experieced by wome with breast cacer. The study was coducted from 2011 to 2013 amog 250 wome with breast cacer visitig Outpatiet Departmet ad hospitalized i St. Joh of Dukla Ocology Ceter i Lubli. Selectio of respodets was of a radom character. The study covered wome aged 27 to 83 years. The method applied was a survey. There were used stadardized research tools, such as a short questioaire by McGill to measure pai itesity, umerical scale, the scale of pai assessmet by Barbara J. Headley, a questioaire of idicators of pai by Laitie, Beck Depressio Ivetory. The study used a questioaire desiged by the authors. Research shows that wome with breast cacer frequetly experiece metal or somatic pai. The level of pai i wome with breast cacer is iflueced by the time after diagosig the disease, acceptace of the disease ad the reaso for its developmet. 54,40 of the respodets had moderate of depressive symptoms ad 11,00 heavy. The effects of pai treatmet amog wome with breast cacer are ot fully satisfactory, oly 8,00 evaluate them to be very good. Keywords: pai, depressio, pai treatmet, mastectomy, breast cacer Wstęp Żyjemy w czasach, w których człowiek codzieie musi mierzyć się z różymi przeciwościami losu. Każdego dia borykamy się z trudymi sytuacjami, które jedych potrafią zmobilizować do działaia, iych zaś wprowadzić w sta załamaia. Życie, które jest spokoje i uładzoe, może zmieić się w jedej chwili, gdy trzeba zmierzyć się z bardzo iebezpieczym i podstępym przeciwikiem rakiem piersi. Jest o ajczęstszym owotworem złośliwym u kobiet. Staowi drugą przyczyę zgoów kobiet w Polsce. Ból jest często ieodłączym elemetem i zarazem kosekwecją leczeia okologiczego. Ludzie chorzy okologiczie postrzegają go jako jedo z ajbardziej egatywych przeżyć. Zgodie z defiicją Międzyarodowego Towarzystwa Badaia Bólu z 1979 r. (Iteratioal Associatio for the Study of Pai IASP) ból jest to ieprzyjeme odczucie i przeżycie emocjoale, związae z istiejącym 110 Niepełosprawość zagadieia, problemy, rozwiązaia. Nr II/2016(19)

3 Ocea bólu przez kobiety z chorobą owotworową piersi lub potecjalym uszkodzeiem tkaek, a także opisywae przez chorego w kategoriach takiego uszkodzeia 1. Procesowi temu towarzyszy emocjoala, autoomicza i behawiorala odpowiedź orgaizmu. Doświadczeie bólu jest tylko a pozór wspóle wszystkim ludziom. Tak aprawdę każdy człowiek odczuwa ból w sposób idywidualy 2. Reakcje emocjoale i procesy pozawcze powiązae są z przeżywaym bólem. Wcześiej zdobyte doświadczeia, strach, lęk, giew, przygębieie mogą zmodyfikować przewodzeie bodźców erwowych do ośrodkowego układu erwowego, a tym samym asilać dolegliwości bólowe 3. Defiicja ta wskazuje też a ie aspekty odczuwaia bólu. Zazwyczaj jest o odbieray jako zak rozpozawczy przed istiejącym lub bezpośredio grożącym urazem. Ból kształci w as awyk, by uikać zagrożeń środowiska zewętrzego. Bez bólu często moglibyśmy podejmować czyości autodestrukcyje, które mogłyby doprowadzić do kalectwa albo śmierci. Ból może wystąpić bez uszkodzeia ciągłości tkaek, mimo to odczuway jest w te sam sposób, jak gdyby doszło do zraieia to ból psychogey. Odczucie bólu może wyikąć z podrażieia receptorów bólowych zajdujących się w arządach wewętrzych, skórze, błoie śluzowej, ale rówież uszkodzeia układu erwowego, w tym także jego części obwodowej 4. W defiicji zawarty jest także bardzo istoty aspekt dotyczący rosących wymagań wobec osób zajmujących się leczeiem bólu u pacjetów. Osoby chcące przyosić ulgę w bólu powiy zwracać uwagę ie tylko a dolegliwości fizycze pacjeta, ale także a dolegliwości psychicze i emocjoale, które bardzo często dotykają chorego 5. Zacza liczba pacjetów odczuwa rówocześie kilka rodzajów bólu. Każdy z tych bólów powiie być odpowiedio rozpozay i odpowiedio leczoy. Z badań aukowych wyika, że zdecydowaa większość pacjetów doświadcza bólu psychiczego (psychologiczego). Jest to ból związay z egatywymi emocjami, takimi jak: lęk, smutek, żal. Spowodoway jest o między iymi iekorzystą zmiaą wyglądu, bezradością, utratą roli społeczej i życiowej. Ból fizyczy (somatyczy) związay jest z ciałem. Te rodzaj bólu wywołują: proces owotworowy, leczeie i ie schorzeia. Ból społeczy (socjaly) jest astępstwem biurokratyczego traktowaia, ieskuteczości leczeia, iekomuikatywości lekarzy, wykluczeia lub samotości. Ból duchowy 1 J. D. Loeser, R. D. Treede, The Kyoto protocol of IASP Basic Pai Termiology, Pai 2008, Nr 137, s A. Golec, J. Dobrogowski, M. Kocot, Psychologicze aspekty bólu pooperacyjego, Przegląd Lekarski 2000, Nr 57, s E. Greszta, M. Siemińska, Poziom lęku stau i lęku cechy u pacjetów zakwalifikowaych do leczeia operacyjego pomostowaiem aortalo-wieńcowym a percepcja bólu ray pooperacyjej i iych dolegliwości bólowych, Rocziki Pomorskiej Akademii Medyczej 2008, Nr 54, s J. Wordliczek, J. Dobrogowski, Leczeie bólu, Warszawa, Wydawictwo Lekarskie PZWL, 2011, s M. Sieńkowska-Magoń, J. Grzesiak, J. Leś i i., Leczeie bólu u chorych z zaawasowaą postacią raka erki, Współczesa Okologia 2005, Nr 9, s Niepełosprawość zagadieia, problemy, rozwiązaia. Nr II/2016(19) 111

4 Wioletta Ferec, Teresa B. Kulik, Aa Pacia, Marlea Krawczyk (egzystecjaly) związay jest z lękiem przed bólem fizyczym, przed szpitalem i przed śmiercią, troską o ajbliższych, czy iepokojem egzystecjalym. Szczególym cierpieiem jest ból wszechogariający (ból totaly ag. total pai), który występuje przede wszystkim u pacjetów z chorobą owotworową oraz z iymi chorobami o iepomyślym rokowaiu 6. Dotyczy o wszystkich sfer życia człowieka. Ból wszechogariający rozpozaje się wówczas, gdy domiuje brak wiary i adziei w jakąkolwiek pomoc, utrata sesu i zaczeia życia oraz uczucie że to trwa i trwa bez końca 7. Na ból totaly składa się: ból fizyczy, psychiczy, społeczy i duchowy. Pacjet w chorobie owotworowej ie powiie cierpieć. Dlatego skuteczość leczeia bólu zależy od prawidłowej jego ocey. Nieleczoy ból może powodować straty dla społeczeństwa w postaci: koieczości dalszego iesieia pomocy cierpiącym pacjetom w astępstwie ieleczoego lub ieprawidłowo leczoego bólu oraz iezdolości do pracy. Wobec tego ależy uzać, że jest to waży problem społeczy, zarówo mając a uwadze aspekt ilościowy, jak i jakościowy. Celem pracy była ocea bólu kobiet z owotworem piersi. Hipotezy badawcze pracy zostały sformułowae astępująco: (1) Pacjetki ajczęściej doświadczają bólu somatyczego i bólu psychiczego. (2) Czyiki demograficze, czas po zdiagozowaiu choroby, zastosowaa techika zabiegu lecziczego, akceptacja choroby mają związek z poziomem odczuwaego bólu. (3) Istieje wzajema zależość pomiędzy symptomami depresji a subiektywym odczuwaiem bólu i staem emocji. (4) Efekty leczeia bólu wśród kobiet z chorobą owotworową piersi ie są satysfakcjoujące. Ból psychiczy, a także społeczy, spowodoway utratą symbolu atrakcyjości i kobiecości rodzi wśród pacjetek obawy, które dotyczą braku akceptacji partera i poczucia iepełej wartości. Przypuszczają, że ich życiowy parter straci imi zaiteresowaie i odczuwają strach przed opuszczeiem przez współmałżoka. Niestety, rzeczywiście czasami tak bywa. Dlatego wyiki badaia mogą przyczyić się do uświadamiaia rodziom chorych kobiet, jak ważą staowią dla ich grupę wsparcia. Kobiety z chorobą owotworową piersi, które ie odczuwają bólu w żadej ze sfer, to osoby lepiej postrzegające swoje zdrowie, waruki życiowe, rodzie i materiale. Mając a uwadze fakt, że właśie poprawa jakości życia jest główym celem wszelkich iterwecji medyczych, zaiteresowaie czyikami mającymi wpływ a poziom zadowoleia z życia jest bardzo duże. Dlatego wyiki badań mogą mieć zastosowaie praktycze w istytucjach zajmujących się problemami osób chorych okologiczie. Wyiki badań mogą być udostępioe wszystkim zaiteresowaym orgaizacjom, które pracują a rzecz opaowaia i skuteczego leczeia bólu. Zwiększy to możliwości dostarczeia owych daych 6 H. Merskey, N. Bogduk, Classificatio of chroic pai: descriptio of chroic pai sydromes ad defiitios of pai terms, Seattle, IASP Press, 1994, s C. Sauders, The care of the dyig patiet ad his family, Cotact 1972, Nr 38, s Niepełosprawość zagadieia, problemy, rozwiązaia. Nr II/2016(19)

5 Ocea bólu przez kobiety z chorobą owotworową piersi dla procesu diagozy lekarskiej oraz być może wcześiejszej diagostyki, a także skuteczego leczeia pacjetek z rakiem piersi. W wyiku zmia zachodzących w systemie opieki zdrowotej istieje coraz większa potrzeba podoszeia jakości świadczoych usług medyczych. Sprawowaa opieka ad pacjetem powia opierać się a opracowaych i wdrażaych w proces pielęgowaia stadardach. Istieje zatem potrzeba opracowaia stadardów opieki medyczej ad pacjetkami z rakiem piersi. Praktycze zastosowaie wyików badań umożliwi opracowaie skuteczych programów profilaktyczych dotyczących wczesego wykrywaia raka piersi wśród kobiet z grup ryzyka. Działaia podejmowae w ramach programów profilaktyczych wydłużają życie chorych oraz zwiększają świadomość kobiet a temat zagrożeń zdrowia i życia związaego z pojawieiem się tej choroby. Uzyskae wyiki badań wskazują, że kluczowym elemetem prawidłowo prowadzoego leczeia jest jego iterdyscypliary charakter. Lekarz, pielęgiarka, fizjoterapeuta, psycholog, osoba duchowa oraz rodzia odgrywają ważą rolę w zakresie systematyczego moitorowaia bólu z uwzględieiem subiektywej ocey pacjeta. Materiał i metody Badaiami objęto 250 kobiet z chorobą owotworową piersi w wieku od 27. do 83. lat. Średia wieku respodetek wyosiła 55,47±10,18 lat. Respodetki w wieku do 50. lat staowiły 26,80 (=67), atomiast 22,40 (=56) respodetek było w wieku od 51 do 55. lat, 32,00 (=80) w wieku lat i 18,80 (=47) respodetek było w wieku powyżej 65. lat. Respodetki w 37,60 (=94) posiadały wykształceie średie, atomiast 10,80 (=27) kobiet miało wykształceie podstawowe, 18,40 (=46) zawodowe, 10,80 (=27) pomaturale i 22,40 (=56) wyższe. Najlicziejszą grupę staowiły mężatki (68,80; =172), atomiast 5,20 (=13) staowiły pay, 9,20 (=23) rozwódki, 15,20 (=38) wdowy i 1,60 (=4) kobiety iego stau. Badae kobiety w 41,20 (=103) mieszkały a wsi, atomiast 10,00 (=25) kobiet mieszkało w mieście do 10 tys. mieszkańców, 23,20 (=58) w mieście od 10 do 100 tys. mieszkańców, 24,00 (=60) w mieście od 100 do 500 tys. mieszkańców i 1,60 (=4) w mieście powyżej 500 tys. mieszkańców. Kobiety w większości były a emeryturze (39,60; =99), atomiast 11,20 (=28) kobiet pracowało fizyczie, 16,80 (=42) umysłowo, 6,00 (=15) staowiły kobiety bezrobote, 4,00 (=10) będące a zasiłku, 21,60 (=54) a recie z tytułu iezdolości do pracy i 0,80 (=2) a recie socjalej. Badaia realizowae były od 2011 do 2013 r. Przeprowadzoo je wśród kobiet z chorobą owotworową piersi, korzystających z Poradi oraz hospitalizowaych w SPZOZ Cetrum Okologii Ziemi Lubelskiej im. św. Jaa z Dukli. Niepełosprawość zagadieia, problemy, rozwiązaia. Nr II/2016(19) 113

6 Wioletta Ferec, Teresa B. Kulik, Aa Pacia, Marlea Krawczyk Dobór respodetów miał charakter losowy. Respodetki zostały poiformowae o celu prowadzoych badań, o sposobie wypełiaia kwestioariusza akiety oraz o jego aoimowości. Następie wyrażały świadomą zgodę a udział w ich. Zgodę a przeprowadzeie badań uzyskao rówież od Komisji Bioetyczej działającej przy Uiwersytecie Medyczym w Lubliie. Do ocey reprezetatywej wielkości próby wykorzystao test do porówaia dwóch średich wartości depresji (skala depresji Becka) dla kobiet posiadających dzieci i bezdzietych. Wymagaa liczebość przy mocy 0,90 wyiosła 149 osób. W pracy zastosowao metodę surveyową, polegającą a systematyczym zbieraiu iformacji w dużej liczebie zbiorowości. Narzędziem badawczym, które zastosowao, był kwestioariusz akiety własej kostrukcji, składający się z 23. pytań. Został opatrzoy w metryczkę (dae socjodemograficze) oraz pytaia o: długotrwałość procesu chorobowego, liczbę amputowaych piersi, zastosowaą techikę zabiegu lecziczego, występowaie zaburzeń zdrowia iezwiązaych z chorobą owotworową, akceptację choroby, udział w życiu społeczym, rodzaj i przyczyę odczuwaego bólu, efekty leczeia przeciwbólowego i ie. Kwestioariusz akiety był aoimowy. Do badań wykorzystao rówież stadaryzowae arzędzia badawcze, takie jak: krótki kwestioariusz do pomiaru atężeia bólu McGilla (SF-MPQ Short-form McGill Pai Questioaire) umożliwia pomiar jakościowy i ilościowy ocey dozań bólowych pacjeta, uwzględiając ich aspekt emocjoaly, pozawczy oraz sesoryczy (siła, jakość i dyamika) 8 ; skala umerycza (NRS Numerical Ratig Scale) zawiera 11 stopi asileia bólu od 0 do 10, gdzie 0 ozacza całkowity brak bólu, zaś 10 ajgorszy wyobrażaly ból. Pacjet określa, jak sily jest ból, przez zazaczeie odpowiediej liczby 9 ; skala ocey bólu wg Barbary J. Headley (Visual Aalog Scale by Barbara Headley) pozwala oceić atężeie odczuwaego bólu przez pacjeta w odiesieiu do jego sprawości fizyczej iezbędej przy wykoywaiu czyości życia codzieego. Skala ta ukazuje, w jaki sposób dolegliwości bólowe zaburzają fukcjoowaie w życiu codzieym 10 ; kwestioariusz wskaźików bólu wg Laitiea (LPS Laitie Pai Scale) subiektywie oceia dolegliwości bólowe chorych, uwzględiając cztery 8 R. Melzack, P. D. Wall, Tajemica bólu, Kraków, Wydawictwo WAM, 2006, s M. Malec-Milewska, M. Krajik, J. Wordliczka, Chory a owotwór: kompedium leczeia bólu, Warszawa, Medical Educatio Oficya Wydawicza, 2013, s B. J. Headley, Chroic pai maagemet, [w:] Physical rehabilitatio: assessmet ad treatmet, red. S. B. O Sulliva, T. J. Schmitz, Philadelphia, David Compay, 2006, s Niepełosprawość zagadieia, problemy, rozwiązaia. Nr II/2016(19)

7 Ocea bólu przez kobiety z chorobą owotworową piersi wskaźiki: itesywość bólu, częstotliwość występowaia bólu, stosowaie leków przeciwbólowych, ograiczeie aktywości ruchowej 11 ; skala depresji Becka (BDI Beck Depressio Ivetory) stosowaa jest w diagostyce depresji. Skala zawiera 21 pytań, od tych dotyczących objawów, które mogą być związae z chorobą owotworową (p. spadek masy ciała), po te związae z depresją (p. uczucie smutku) 12. Uzyskae wyiki badań poddao aalizie statystyczej. Wartości aalizowaych parametrów mierzalych przedstawioo przy pomocy wartości średiej, mediay i odchyleia stadardowego, a dla iemierzalych przy pomocy liczości i odsetka. Dla cech mierzalych ormalość rozkładu aalizowaych parametrów oceiao przy pomocy testu W. Shapiro-Wilka. Służy o do testowaia podobieństwa rozkładu daej zmieej do rozkładu ormalego. Istoty wyik tego testu świadczy o tym, że rozkład zmieej obserwowaej ie jest podoby do rozkładu ormalego. Do porówaia dwóch grup iezależych użyto testu t-studeta. Do porówaia wielu grup zastosowao aalizę wariacji ANOVA. Aaliza ta wyjaśia, z jakim prawdopodobieństwem wyodrębioe czyiki mogą być powodem różic między obserwowaymi średimi grupowymi. Do zbadaia związku pomiędzy zmieymi zastosowao korelację Pearsoa. Aaliza korelacji służy do wychwyceia, czy zachodzi związek pomiędzy dwiema zmieymi. Dla iepowiązaych cech jakościowych do wykrycia istieia różic między porówywaymi grupami użyto testu jedorodości Chi 2. Do zbadaia istieia zależości między badaymi cechami zastosowao test iezależości Chi 2. Przyjęto poziom istotości p<0,05 wskazujący a istieie istotych statystyczie różic bądź zależości. Bazę daych i badaia statystycze przeprowadzoo w oparciu o oprogramowaie komputerowe STATISTICA 10.0 (StatSoft, Polska). Wyiki Z aalizy statystyczej wyików gromadzoych za pomocą kwestioariusza akiety własej kostrukcji wyika, że ajczęściej ajsiliejszy ból respodetki określały jako ból psychiczy związay z egatywymi emocjami, takimi jak lęk, smutek, żal (48,80; =122) lub somatyczy związay z ciałem (40,40; =101), atomiast rzadziej jako ból społeczy związay z osamotieiem lub wykluczeiem (6,80; =17) lub totaly wszechogariający (4,00; =10). Respodetki w większości akceptowały chorobę (77,60; =194), atomiast 22,40 (=56) respodetek ie mogło się z ią pogodzić. Aaliza statystycza 11 J. Laitie, Acupucture ad trascutaeous electric stimulatio i the treatmet of chroic sacrolumbalgia ad ischialgia, The America Joural of Chiese Medicie 1976, Nr 4, s A. T. Beck, C. H. Ward, M. Medelso et al., A ivetory for measurig depressio, Archives of Geeral Psychiatry 1961, Nr 4, s Niepełosprawość zagadieia, problemy, rozwiązaia. Nr II/2016(19) 115

8 Wioletta Ferec, Teresa B. Kulik, Aa Pacia, Marlea Krawczyk wykazała istoty związek pomiędzy akceptacją choroby a oceą ajsiliej odczuwaego bólu (p=0,0002). Respodetki, które ie akceptowały choroby, częściej odczuwały ból psychiczy (73,21) w porówaiu z respodetkami akceptującymi chorobę (41,75) (Tab. 1). Tab. 1. Rodzaj ajsiliej odczuwaego bólu a akceptacja choroby wśród respodetek Stosuek do choroby owotworowej Akceptacja Który rodzaj bólu odczuwa Pai obecie ajsiliej? Psychiczy Somatyczy Społeczy/ Totaly Ogółem ,75 46,39 11,86 100,00 Nie mogę się z tym pogodzić Razem ,21 19,64 7,14 100, ,80 40,40 10,80 100,00 Aaliza statystycza: Chi 2 =17,40; p=0,0002 Źródło: opracowaie włase a podstawie przeprowadzoych badań Tab. 2. Ocea itesywości bólu a przyczya bólu u respodetek Przyczya odczuwaego bólu Postawioa diagoza Choroba Leczeie Bez bólu Ocea itesywości bólu Łagody Sily/Bardzo sily Ogółem ,91 66,36 12,73 100, ,00 69,44 30,56 100, ,65 67,31 24,04 100, Razem 12,80 67,20 20,00 100,00 Aaliza statystycza: Chi 2 =17,46; p=0,002 Źródło: opracowaie włase a podstawie przeprowadzoych badań 116 Niepełosprawość zagadieia, problemy, rozwiązaia. Nr II/2016(19)

9 Ocea bólu przez kobiety z chorobą owotworową piersi Odczuway ból u 44,00 (=110) respodetek jest związay z postawioą diagozą (p. rozpozaie choroby owotworowej), atomiast u 14,40 (=36) z chorobą (p. uciskiem guza a struktury erwowe) i u 41,60 (=104) z leczeiem (ból pooperacyjy, ból po zabiegu). Z aalizy statystyczej wyika, że respodetki odczuwające ból z powodu choroby cierpiały istotie częściej sily lub bardzo sily ból (30,56) w porówaiu z respodetkami, które odczuwały ból z powodu postawioej diagozy (12,73) lub leczeia (24,04). Różice były istote statystyczie (p=0,002) (Tab. 2). Z badań wyika, że 15,60 (=39) respodetek miało rozpozaą chorobę owotworową do 3. miesięcy temu, 18,80 (=47) od 4. do 6. miesięcy temu, 16,40 (=41) od 7. do 12. miesięcy temu, 19,60 (=49) od 1 do 3. lat temu, 10,80 (=27) od 3. do 5. lat temu i 18,80 (=47) poad 5 lat temu. Poadto respodetki, które miały rozpozaą chorobę do 6. miesięcy temu, z reguły odczuwały ból bardzo często lub ciągle (23,26) w porówaiu z kobietami, które miały rozpozaą chorobę od 7. miesięcy do 3. lat temu (7,78) lub poad 3 lata temu (8,11). Stwierdzoe różice były istote statystyczie (p=0,02). W badaiach wykazao, że 53,60 respodetek miało usuiętą pierś wraz z węzłami chłoymi pachy, atomiast 4,40 kobiet miało usuiętą pierś i pozostawioe węzły chłoe, zaś u 20,00 respodetek zastosowao leczeie chirurgicze oszczędzające usuięcie fragmetu piersi wraz z guzem i węzłami chłoymi pachy, u 17,60 usuięto fragmet piersi wraz z guzem i pozostawioo węzły chłoe pachy i u 4,40 zastosowao ią metodę leczeia. Poza tym respodetki, które miały usuiętą całą pierś z pozostawieiem węzłów chłoych (63,64) oraz usuięty fragmet piersi wraz z guzem i pozostawioe węzły chłoe pachy (63,64), iezaczie częściej odczuwały ajsiliej ból psychiczy w porówaiu z kobietami, które miały usuiętą całą pierś z węzłami chłoymi pachy (44,78) lub usuięty fragmet piersi z węzłami chłoymi pachy (42,00) bądź kobietami leczoymi ią metodą (54,55). Stwierdzoe różice ie były istote statystyczie (p=0,22). Aaliza statystycza wyików ocey depresji według skali depresji Becka wykazała, że średia ocea asileia objawów depresji wyosiła 15,85±8,71 (zakres od 1 do 42 pkt.). Stwierdzoo, że 35,20 (=88) respodetek ie miało objawów depresji (0 10 pkt.), atomiast u 54,40 (=136) występowało umiarkowae asileie objawów (11 27 pkt.) i u 10,40 (=26) ciężkie (powyżej 27 pkt.). Z badań wyika, że respodetki, które ie mogły pogodzić się z chorobą, istotie częściej miały ciężkie objawy depresji (30,36) w porówaiu z kobietami, które akceptowały chorobę (4,64). Stwierdzoe różice były wysoce istote statystyczie (p<0,00001). Niepełosprawość zagadieia, problemy, rozwiązaia. Nr II/2016(19) 117

10 Wioletta Ferec, Teresa B. Kulik, Aa Pacia, Marlea Krawczyk W badaiach wykazao, że respodetki, które odczuwały ajsiliej ból społeczy, miały iezaczie częściej ciężkie objawy depresji (18,52) w porówaiu z badaymi odczuwającymi ból psychiczy (13,93) lub somatyczy (3,96). Stwierdzoe różice były istote statystyczie (p=0,0003) (Tab. 3). Tab. 3. Ocea objawów depresji a rodzaj odczuwaego bólu u respodetek Rodzaj odczuwaego bólu Objawy depresji Brak Umiarkowae Ciężkie Ogółem Ból psychiczy Ból somatyczy Ból społeczy Razem ,23 59,84 13,93 100, ,50 45,54 3,96 100, ,52 62,96 18,52 100, ,20 54,40 10,40 100,00 Aaliza statystycza: Chi 2 =21,32; p=0,0003 Źródło: opracowaie włase a podstawie przeprowadzoych badań Do ocey stopia wpływu bólu a codziee fukcjoowaie respodetek wykorzystao skalę ocey bólu według Barbary J. Headley. Jedym z wielu wskaźików w tej skali był se. Aaliza statystycza wykazała, że respodetki, które często budziły się podczas su, istotie częściej miały ciężkie objawy depresji (18,10) w porówaiu z kobietami, które miały ormaly se (6,35), trudości z zasypiaiem (4,44) lub cierpiały a bezseość (2,70). Stwierdzoe różice były wysoce istote statystyczie (p<0,00001). Kwestioariusz wskaźików bólu według Laitiea subiektywie oceia dolegliwości bólowe chorych, uwzględiając cztery wskaźiki: itesywość bólu, częstotliwość występowaia bólu, stosowaie leków przeciwbólowych, ograiczeie aktywości ruchowej. Aaliza statystycza wskaźika częstotliwości występowaia bólu wykazała, że u większości respodetek ból występował okresowo (52,00; =130). 22,00 (=55) respodetek odczuwało ból często, 11,20 (=28) ciągle i 2,00 (=5) bardzo często. Natomiast 12,80 (=32) kobiet ie odczuwało bólu. W wyiku przeprowadzoej aalizy statystyczej 118 Niepełosprawość zagadieia, problemy, rozwiązaia. Nr II/2016(19)

11 Ocea bólu przez kobiety z chorobą owotworową piersi stwierdzoo, że respodetki, które bardzo często odczuwały ból, istotie częściej miały ciężkie objawy depresji (18,18) w porówaiu z respodetkami, które odczuwały ból okresowo (10,77), często (7,27) lub ie odczuwały bólu (6,25). Stwierdzoe różice były istote statystyczie (p=0,004). Aalizie poddao rówież wskaźik stosowaia leków przeciwbólowych, w której wykazao, że respodetki ajczęściej stosowały leki doraźie (48,80; =122), atomiast 10,00 (=25) respodetek ciągle stosowało małe dawki leków, 2,80 (=7) ciągle duże dawki leków, zaś 38,40 (=96) respodetek ie stosowało leków przeciwbólowych. Dodatkowo z aalizy statystyczej wyika, że respodetki stosujące doraźie leki przeciwbólowe istotie częściej miały ciężkie objawy depresji (13,11) w porówaiu z respodetkami, które ciągle stosowały leki (6,25) lub ie stosowały leków (8,33). Stwierdzoe różice były istote statystyczie (p=0,0003). W badaiach wykazao, że ajczęściej respodetki oceiały dobrze leczeie przeciwbólowe (41,20; =103), zaś 8,00 (=20) kobiet oceiało leczeie bardzo dobrze, 28,80 (=72) średio i 1,60 (=4) źle. Natomiast 20,40 (=51) respodetek ie przyjmowało leków przeciwbólowych. W dodatku respodetki, które oceiały efekty leczeia przeciwbólowego źle lub średio, odczuwały siliejszy ból w porówaiu z badaymi, które oceiły skuteczość leczeia bardzo dobrze lub dobrze. Stwierdzoe różice były istote statystyczie (p=0,000004) (Tab. 4). Tab. 4. Ocea asileia bólu a skuteczość leczeia przeciwbólowego u respodetek Efekty leczeia przeciwbólowego Średia Odchyleie stadardowe Mi. Max. Bardzo dobrze 2,05 1,70 0,00 6,00 Dobrze 3,07 2,02 0,00 8,00 Średio 3,97 2,21 0,00 10,00 Źle 4,75 2,63 1,00 7,00 Nie dotyczy 2,02 2,39 0,00 9,00 Aaliza statystycza: F=8,03; p=0, Źródło: opracowaie włase a podstawie przeprowadzoych badań Aaliza statystycza ie wykazała istotego związku pomiędzy poziomem odczuwaego bólu a: wiekiem, wykształceiem, staem cywilym, miejscem zamieszkaia, posiadaiem dzieci, statusem zawodowym oraz zastosowaą techiką zabiegu lecziczego (Tab. 5). Niepełosprawość zagadieia, problemy, rozwiązaia. Nr II/2016(19) 119

12 Wioletta Ferec, Teresa B. Kulik, Aa Pacia, Marlea Krawczyk Tab. 5. Ocea asileia bólu a wiek, wykształceie, sta cywily, miejsce zamieszkaia, posiadaie dzieci, status zawodowy i zastosowae leczeie respodetek WIEK Średia Odch. stad. Mi. Max. Aaliza statystycza: F=0,45; p=0,72 Do 50. lat 3,09 2,42 0,00 9, lat 2,80 1,95 0,00 8, lat 3,06 2,29 0,00 8,00 Powyżej 65. lat 3,32 2,34 0,00 10,00 WYKSZTAŁCENIE Aaliza statystycza: F=0,91; p=0,46 Podstawowe 3,26 2,05 0,00 10,00 Średie 2,73 2,36 0,00 8,00 Zawodowe 3,07 2,08 0,00 8,00 Pomaturale 3,37 2,31 0,00 8,00 Wyższe 3,36 2,29 0,00 9,00 STAN CYWILNY Aaliza statystycza: t=0,46; p=0,64 Woly 2,96 1,85 0,00 8,00 W związku 3,10 2,42 0,00 10,00 MIEJSCE ZAMIESZKANIA Aaliza statystycza: F=1,12; p=0,33 Wieś 2,89 2,10 0,00 9,00 Miasto do 100 tys. mieszk. 3,36 2,41 0,00 10,00 Miasto powyżej 100 tys. mieszk. 2,94 2,29 0,00 8,00 POSIADANIE DZIECI Aaliza statystycza: t=-0,41; p=0,68 Tak 3,08 2,29 0,00 10,00 Nie 2,91 2,04 0,00 7,00 AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA Aaliza statystycza: t=0,70; p=0,49 Pracuje zawodowo 2,90 2,08 0,00 8,00 Nie pracuje 3,12 2,32 0,00 10,00 ZASTOSOWANA TECHNIKA ZABIEGU LECZNICZEGO Leczeie chirurgicze doszczęte usuięcie całej piersi wraz z węzłami chłoymi pachy Leczeie chirurgicze doszczęte usuięcie całej piersi z pozostawieiem węzłów chłoych pachy Leczeie chirurgicze oszczędzające usuięcie fragmetu piersi wraz z guzem i węzłami chłoymi pachy Leczeie chirurgicze oszczędzające usuięcie fragmetu piersi wraz z guzem i pozostawieie węzłów chłoych pachy Ie metody leczeia p. zabieg paliatywy, zabieg rekostrukcyjy Źródło: opracowaie włase a podstawie przeprowadzoych badań Aaliza statystycza: F=2,20; p=0,07 3,24 2,20 0,00 8,00 2,64 2,38 0,00 8,00 3,36 2,30 0,00 9,00 2,20 2,11 0,00 10,00 3,36 2,66 0,00 8, Niepełosprawość zagadieia, problemy, rozwiązaia. Nr II/2016(19)

13 Ocea bólu przez kobiety z chorobą owotworową piersi Dyskusja Badaiami objęto 250 kobiet z chorobą owotworową piersi w wieku od 27. do 83. lat. Najlicziejszą grupę staowiły badae w wieku od 56. do 65. lat (32,00). Pokrywa się to z daymi epidemiologiczymi, które ukazują, że ajwiększe ryzyko zachorowaia a raka piersi przypada między 50. a 69. rokiem życia 13. Z badań własych wyika, że respodetki w większości akceptowały chorobę (77,60), atomiast 22,40 respodetek ie mogło się z ią pogodzić. W procesie leczeia raka piersi stosuek pacjeta do choroby jest bardzo waży 14. W swoich badaiach M. Pawlik i B. Karczmarek-Borowska dowiodły, że prawie połowa pacjetek (46,29) pogodziła się z chorobą i wykazywała wysoki poziom akceptacji 15. Podobe wyiki podaje A. Nowicki i Ż. Ostrowska, w których 44 respodetek miało wysoki poziom akceptacji 16. Z aalizy zebraego materiału wyika, że ajczęściej ajsiliejszy ból respodetki określały jako ból psychiczy (48,80) lub somatyczy (40,40), atomiast rzadziej jako ból społeczy (6,80) lub totaly (4,00). Choroba owotworowa piersi prowadzi u kobiet do dużego obciążeia psychiczego 17. Badaia prezetowae w piśmieictwie wskazują a występowaie zaburzeń sfery psychiczej u około pacjetów cierpiących a owotwory 18. Jak uważa K. A. Mika, brak wiary w skuteczość leczeia oraz trude do pokoaia problemy osobiste, rodzie bądź zawodowe wpływają bezpośredio a psychikę kobiet 19. W badaiach J. C. Høle i współpracowików stwierdzoo, że ból owotworowy w większym stopiu oddziałuje egatywie a fukcjoowaie fizycze i psychicze pacjetów w porówaiu z osobami oceiającymi taką samą itesywość bólu z powodu chorób przewlekłych ieowotworowych J. Didkowska, U. Wojciechowska, W. Zatoński, Progozy zachorowalości i umieralości a owotwory złośliwe w Polsce do 2025 roku, Warszawa, Cetrum Okologii Istytutu im. Marii Skłodowskiej-Curie, 2009, s M. Bulsa, T. Rzepa, M. Foszczyńska-Kłoda i i., Sta psychiczy kobiet po mastektomii, doiesieie z badań, Postępy Psychiatrii i Neurologii 2002, Nr 11, s M. Pawlik, B. Karczmarek-Borowska, Akceptacja choroby owotworowej u kobiet po mastektomii, Przegląd Medyczy Uiwersytetu Rzeszowskiego 2013, Nr 11, s A. Nowicki, Ż. Ostrowska, Akceptacja choroby przez chore po operacji raka piersi w trakcie leczeia uzupełiającego, Polski Merkuriusz Lekarski 2008, Nr 24, s K. Walęcka, T. Rostowska, Samoocea i style radzeia sobie ze stresem u kobiet po operacji raka piersi, Psychookologia 2002, Nr 6, s I. Wrońska, The quality of wome s life after mastectomy i Polad, Health Care Wome Iteratioal 2003, Nr 24, s ; K. L. Pider, A. J. Ramirez, M. F. Black et al., Psychiatric disorders i patiets with advaced breast cacer, prevelece ad associated factors, The Europea Joural of Cacer 1993, Nr 29A, s K. A. Mika, Po odjęciu piersi, Warszawa, Wydawictwo Lekarskie PZWL, 1995, s J. C. Høle, S. Lyderse, P. Klepstad et al., The Brief Pai Ivetory, pai s iterferece with fuctios is differet i cacer pai compared with ocacer chroic pai, The Cliic Joural of Pai 2008, Nr 24, s Niepełosprawość zagadieia, problemy, rozwiązaia. Nr II/2016(19) 121

14 Wioletta Ferec, Teresa B. Kulik, Aa Pacia, Marlea Krawczyk Z badań własych wyika, że odczuway ból u 44,00 respodetek jest związay z postawioą diagozą (p. rozpozaie choroby owotworowej), atomiast u 14,40 z chorobą (p. ucisk guza a struktury erwowe) i u 41,60 z leczeiem (p. ból pooperacyjy, ból po zabiegu). T. Lewadowski powołuje się a badaia mówiące o tym, że chorych odczuwa ból w momecie rozpozaia choroby owotworowej, odczuwa go w termialej fazie owotworu, zaś pacjetów boi się bólu 21. Ból może być astępstwem chirurgiczego usuięcia piersi albo samego guza, bądź też skutkiem usuięcia węzłów chłoych lub bólem fatomowym (subiektywie odczuway ból piersi po jej amputacji) 22. Ból fatomowy różi się od bólu spowodowaego tworzeiem się blizy pooperacyjej. W roczej obserwacji zaotowao go u około 12 kobiet, które przeszły operację raka piersi. Wydaje się, że ból fatomowy związay jest z dolegliwościami sprzed zabiegu operacyjego, zaś jego arastaie to wyik długotrwałego pobudzeia zakończeń erwowych i obszarów czuciowych w mózgu 23. W badaiach wykazao, że respodetki ajczęściej oceiały leczeie przeciwbólowe dobrze (41,20), zaś 8,00 kobiet oceiało leczeie bardzo dobrze, 28,80 średio i 1,60 źle. Natomiast 20,40 respodetek ie przyjmowało leków przeciwbólowych. Współcześie stosuje się wiele metod, które łagodzą ból. Uwzględiają oe atężeie dolegliwości fizyczych, a także potrzeby pacjeta ze sfery fukcjoowaia psychiczego, społeczego i zawodowego. Dostępe metody leczeia zapewiają satysfakcjoujące ziesieie bólu u prawie 90 pacjetów. Pozostali, awet mimo braku skuteczości, także odoszą korzyści w postaci zwiększeia zadowoleia z leczeia 24. W badaiach W. C. Smitha i współpracowików u 25 respodetek ból ustąpił całkowicie, jedak w większym stopiu samoistie iż za sprawą stosowaego leczeia. Nasileie bólu odotowao w 9 przypadków, zmiejszeie bólu u 59 respodetek, zaś u 33 ból ie zmieił asileia 25. Z badań wyika, że respodetki, które oceiały efekty leczeia przeciwbólowego źle lub średio, odczuwały siliejszy ból w porówaiu z badaymi, które oceiły skuteczość leczeia bardzo dobrze lub dobrze. Stwierdzoe różice były istote statystyczie (p=0,000004). W swoich badaiach J. Trella i współpracowicy dooszą, że stosowaie leków przeciwbólowych według zaleceń Światowej 21 T. Lewadowski, Ból w chorobach owotworowych, Nowa Medycya 2005, Nr 12, s K. Kwekkeboom, Postmastectomy pai sydromes, Cacer Nursig 1996, Nr 19, s K. Kroer, B. Krebs, J. Skov et al., Immediate ad log-term phatom breast sydrome after mastectomy, icidece, cliical characteristics ad relatioship to pre-mastectomy breast pai, Pai 1989, Nr 36, s J. Jarosz, Z. Kaczmarek, D. M. Kowalski i i., Postępowaie w bólach owotworowych, [w:] Zaleceia postępowaia diagostyczo-terapeutyczego w owotworach złośliwych 2013 rok, red. M. Krzakowski, K. Warzocha, Gdańsk, Via Medica, 2013, s W. C. Smith, D. Boure, J. Squair et al., A retrospective cohort study of post mastectomy pai sydrome, Pai 1999, Nr 83, s Niepełosprawość zagadieia, problemy, rozwiązaia. Nr II/2016(19)

15 Ocea bólu przez kobiety z chorobą owotworową piersi Orgaizacji Zdrowia u chorych pozwala opaować ból owotworowy. Jedak w Polsce zauważae są dwie ieprawidłowości w stosowaiu leków przeciwbólowych. Pierwsza to zbyt długie stosowaie mało skuteczych leków z iższych stopi drabiy aalgetyczej, zaś druga to zbyt ierozważe rozpoczęcie podawaia silych opioidów 26. W badaiach własych średia ocea asileia objawów depresji w skali Becka wyosiła 15,85±8,71 (zakres od 1 do 42 pkt.). Stwierdzoo, że 35,20 respodetek ie miało objawów depresji (0 10 pkt.), u 54,40 występowało umiarkowae asileie objawów (11 27 pkt.) i u 10,40 ciężkie (powyżej 27 pkt.). Wielu badaczy w aalizie sfery emocjoalej kobiet leczoych operacyjie z powodu raka piersi wskazuje a występowaie podwyższoego poziomu lęku 27. Obawa związaa jest z samą chorobą owotworową, jej leczeiem, skutkami uboczymi terapii, bólem, jedak w główej mierze z utratą życia. Lęk utrzymuje się bardzo długo, trwa awet wtedy, gdy pozostałe objawy braku adaptacji choroby ustąpiły 28. Przedłużające się stay lękowe prowadzą do depresji 29. W badaiach kliiczych wykazao, że depresja jest powszechym objawem u pacjetów z rakiem piersi 30. Obiżeie astroju pacjetki często traktowae jest jako aturala reakcja a sytuację. Brak rozpozaia zaburzeń depresyjych, a przez to brak ich leczeia, może egatywie oddziaływać a motywację do radzeia sobie z chorobą owotworową 31. U większości pacjetek z rakiem piersi bardzo często obserwuje się też takie egatywe emocje, jak: ogólie iską samooceę, poczucie zagrożeia 26 J. Trella, M. Krajik, J. Jassem, Wybrae problemy w leczeiu przewlekłego bólu owotworowego w Polsce, Polish Ocology 2005, Nr 8, s G. Chojacka-Szawłowska, Następstwa psychologicze owotworu gruczołu piersiowego i arządów rodych, Wrocław, Ossolieum, 1994, s ; C. L. Sherida, S. A. Radmacher, Psychologia zdrowia, Warszawa, Istytut Psychologii Zdrowia, 1998, s K. De Walde-Gałuszko, M. Majkowicz, L. Trojaowski i i., Jakość życia u kobiet z owotworem gruczołu piersiowego, [w:] Jakość życia w chorobie owotworowej, red. K. De Walde-Gałuszko, M. Majkowicz, Gdańsk, Wydawictwo Uiwersytetu Gdańskiego, 1994, s M. Kózka, S. Grzegorzewska, A. Reczek, Adaptacja kobiet po usuięciu gruczołu piersiowego, Problemy Pielęgiarstwa 2003, Nr 1/2, s ; R. Stępień, G. Wiraszka, Sta emocjoaly chorych po radykalym leczeiu chirurgiczym owotworów złośliwych, Problemy Pielęgiarstwa 2003, Nr 1/2, s E. Fari, M. Nagl, The patiet-physicia relatioship i patiets with breast cacer, ifluece o chages i quality of life after rehabilitatio, Quality of Life Research 2013, Nr 22, s ; U. Hartma, R. Muche, M. Reuss-Borst, Effects of a step-by-step ipatiet rehabilitatio programme o quality of life i breast cacer patiets, a prospective radomised study, Okologie 2007, Nr 30, s ; C. Heave, P. Maguire, Commuicatio issues, [w:] Psychosocial issues i palliative care, red. M. Lloyd Williams, Oxford, Oxford Uiversity Press, 2003, s J. Barraclough, Rak i emocje, praktyczy przewodik po psychookologii, Warszawa, Wydawictwo Medycze Samedica, 1997, s Niepełosprawość zagadieia, problemy, rozwiązaia. Nr II/2016(19) 123

16 Wioletta Ferec, Teresa B. Kulik, Aa Pacia, Marlea Krawczyk i iepokoju, adpobudliwość, drażliwość, giew, poczucie małej wartości i wiy, czemu towarzyszą asiloe reakcje przygębieia, ziechęceia i wstydu 32. W wyiku przeprowadzoej aalizy statystyczej stwierdzoo, że respodetki, które bardzo często odczuwały ból, istotie częściej miały ciężkie objawy depresji (18,18) w porówaiu z respodetkami, które odczuwały ból okresowo (10,77), często (7,27) lub ie odczuwały bólu (6,25). Stwierdzoe różice były istote statystyczie (p=0,004). Jeśli pacjet okologiczy często doświadcza bólu, to w kosekwecji może stać się o źródłem depresji oraz iekorzystie oddziaływać a podejście pacjeta do choroby 33. Mimo że bólu doświadcza wiele kobiet po leczeiu raka piersi, to w literaturze poświęca się mu zaczie miej uwagi, iż iym problemom pacjetek po mastektomii. W Polsce brak jest dokładych badań, które dotyczą częstości występowaia bólu u chorych a raka piersi. W psychookologii i medycyie okologiczej często stosowae są iewystadaryzowae arzędzia badawcze lub arzędzia własego autorstwa bez określeia ich trafości i rzetelości, co sprawia trudość w aalizowaiu materiału. Wiele badań, z uwagi a specyfikę grupy badawczej, jaką są chorzy będący często w złym staie zdrowia, przeprowadzaych jest a zbyt małej próbie, żeby a ich podstawie moża było wioskować o zaalizowaych zależościach w kotekście całej populacji osób z chorobą owotworową piersi. Przeprowadzoe badaia wypełią lukę w literaturze, jaką iewątpliwie staowi subiektywa ocea bólu w chorobach owotworowych. Wioski 1. Kobiety z chorobą owotworową piersi ajczęściej doświadczają bólu psychiczego (48,80) lub somatyczego (40,40), atomiast rzadziej bólu społeczego (6,80) lub totalego (4,00). 2. Na poziom odczuwaego bólu u kobiet z chorobą owotworową piersi mają wpływ: czas po zdiagozowaiu choroby, akceptacja choroby oraz przyczya jego powstaia. 3. Wśród kobiet leczoych z powodu raka piersi 35,20 ie ma objawów depresji, u 54,40 występuje umiarkowae asileie objawów, atomiast u 10,40 ciężkie. Istota jest zależość pomiędzy wpływem bólu a codziee fukcjoowaie a asileiem objawów depresji. Odczuwaie depresji asila subiektywe przeżywaie bólu. 32 M. E. Stefaek, Psychosocial aspects of breast cacer, Curret Opiio i Ocology 1992, Nr 4, s ; I. Malicka, J. Szczepańska, K. Aioł i i., Zaburzeia astroju i strategie przystosowaia do choroby u kobiet leczoych operacyjie z powodu owotworu piersi i arządów rodych, Współczesa Okologia 2009, Nr 13, s K. De Walde-Gałuszko, Ból a depresja w teorii i w praktyce, Psychookologia 2003, Nr 7, s Niepełosprawość zagadieia, problemy, rozwiązaia. Nr II/2016(19)

17 Ocea bólu przez kobiety z chorobą owotworową piersi 4. Efekty leczeia bólu wśród kobiet z chorobą owotworową piersi ie są w pełi satysfakcjoujące. Kobiety ajczęściej oceiają je dobrze (41,20) lub średio (28,80), zaś tylko 8,00 bardzo dobrze i 1,60 źle. Leczeie bólu w chorobie owotworowej wymaga ieustaej edukacji oraz owych techologii i metod leczeia. Bibliografia Barraclough J., Rak i emocje, praktyczy przewodik po psychookologii, Warszawa, Wydawictwo Medycze Samedica, 1997 Beck A. T., Ward C. H., Medelso M. et al., A ivetory for measurig depressio, Archives of Geeral Psychiatry 1961, Nr 4 Bulsa M., Rzepa T., Foszczyńska-Kłoda M. i i., Sta psychiczy kobiet po mastektomii, doiesieie z badań, Postępy Psychiatrii i Neurologii 2002, Nr 11(1) Chojacka-Szawłowska G., Następstwa psychologicze owotworu gruczołu piersiowego i arządów rodych, Wrocław, Ossolieum, 1994 De Walde-Gałuszko K., Ból a depresja, w teorii i w praktyce, Psychookologia 2003, Nr 7 De Walde-Gałuszko K., Majkowicz M., Trojaowski L. i i., Jakość życia u kobiet z owotworem gruczołu piersiowego, [w:] Jakość życia w chorobie owotworowej, red. De Walde-Gałuszko K., Majkowicz M., Gdańsk, Wydawictwo Uiwersytetu Gdańskiego, 1994 Didkowska J., Wojciechowska U., Zatoński W., Progozy zachorowalości i umieralości a owotwory złośliwe w Polsce do 2025 roku, Warszawa, Cetrum Okologii Istytutu im. Marii Skłodowskiej-Curie, 2009 Fari E., Nagl M., The patiet-physicia relatioship i patiets with breast cacer, ifluece o chages i quality of life after rehabilitatio, Quality of Life Research 2013, Nr 22 Golec A., Dobrogowski J., Kocot M., Psychologicze aspekty bólu pooperacyjego, Przegląd Lekarski 2000, Nr 57 Greszta E., Siemińska M., Poziom lęku stau i lęku cechy u pacjetów zakwalifikowaych do leczeia operacyjego pomostowaiem aortalo-wieńcowym a percepcja bólu ray pooperacyjej i iych dolegliwości bólowych, Rocziki Pomorskiej Akademii Medyczej 2008, Nr 54 Hartma U., Muche R., Reuss-Borst M., Effects of a step-by-step ipatiet rehabilitatio programme o quality of life i breast cacer patiets, a prospective radomised study, Okologie 2007, Nr 30 Headley B. J., Chroic pai maagemet, [w:] Physical rehabilitatio: assessmet ad treatmet, red. O Sulliva S. B., Schmitz T. J., Philadelphia, David Compay, 2006 Heave C., Maguire P., Commuicatio issues, [w:] Psychosocial issues i palliative care, red. Lloyd Williams M., Oxford, Oxford Uiversity Press, 2003 Niepełosprawość zagadieia, problemy, rozwiązaia. Nr II/2016(19) 125

18 Wioletta Ferec, Teresa B. Kulik, Aa Pacia, Marlea Krawczyk Høle J. C., Lyderse S., Klepstad P. et al., The Brief Pai Ivetory, pai s iterferece with fuctios is differet i cacer pai compared with ocacer chroic pai, The Cliic Joural of Pai 2008, Nr 24 Jarosz J., Kaczmarek Z., Kowalski D. M. i i., Postępowaie w bólach owotworowych, [w:] Zaleceia postępowaia diagostyczo-terapeutyczego w owotworach złośliwych 2013 rok, red. Krzakowski M., Warzocha K., Gdańsk, Via Medica, 2013 Kózka M., Grzegorzewska S., Reczek A., Adaptacja kobiet po usuięciu gruczołu piersiowego, Problemy Pielęgiarstwa 2003, Nr 1/2 Kroer K., Krebs B., Skov J. et al., Immediate ad log-term phatom breast sydrome after mastectomy, icidece, cliical characteristics ad relatioship to pre-mastectomy breast pai, Pai 1989, Nr 36 Kwekkeboom K., Postmastectomy pai sydromes, Cacer Nursig 1996, Nr 19 Laitie J., Acupucture ad trascutaeous electric stimulatio i the treatmet of chroic sacrolumbalgia ad ischialgia, The America Joural of Chiese Medicie 1976, Nr 4 Lewadowski T., Ból w chorobach owotworowych, Nowa Medycya 2005, Nr 12 Loeser J. D., Treede R. D., The Kyoto protocol of IASP Basic Pai Termiology, Pai 2008, Nr 137 Malec-Milewska M., Krajik M., Wordliczka J., Chory a owotwór: kompedium leczeia bólu, Warszawa, Medical Educatio Oficya Wydawicza, 2013 Malicka I., Szczepańska J., Aioł K. i i., Zaburzeia astroju i strategie przystosowaia do choroby u kobiet leczoych operacyjie z powodu owotworu piersi i arządów rodych, Współczesa Okologia 2009, Nr 13 Melzack R., Wall P. D., Tajemica bólu, Kraków, Wydawictwo WAM, 2006 Merskey H., Bogduk N., Classificatio of chroic pai: descriptio of chroic pai sydromes ad defiitios of pai terms, Seattle, IASP Press, 1994 Mika K. A., Po odjęciu piersi, Warszawa, Wydawictwo Lekarskie PZWL, 1995 Nowicki A., Ostrowska Ż., Akceptacja choroby przez chore po operacji raka piersi w trakcie leczeia uzupełiającego, Polski Merkuriusz Lekarski 2008, Nr 24(143) Pawlik M., Karczmarek-Borowska B., Akceptacja choroby owotworowej u kobiet po mastektomii, Przegląd Medyczy Uiwersytetu Rzeszowskiego 2013, Nr 11(2) Pider K. L., Ramirez A. J., Black M. F. et al., Psychiatric disorders i patiets with advaced breast cacer, prevelece ad associated factors, The Europea Joural of Cacer 1993, Nr 29A Sauders C., The care of the dyig patiet ad his family, Cotact 1972, Nr 38 Sherida C. L., Radmacher S. A., Psychologia zdrowia, wyzwaie dla biomedyczego modelu zdrowia, Warszawa, Istytut Psychologii Zdrowia, 1998 Sieńkowska-Magoń M., Grzesiak J., Leś J. i i., Leczeie bólu u chorych z zaawasowaą postacią raka erki, Współczesa Okologia 2005, Nr 9 Smith W. C., Boure D., Squair J. et al., A retrospective cohort study of post mastectomy pai sydrome, Pai 1999, Nr Niepełosprawość zagadieia, problemy, rozwiązaia. Nr II/2016(19)

19 Ocea bólu przez kobiety z chorobą owotworową piersi Stefaek M. E., Psychosocial aspects of breast cacer, Curret Opiio i Ocology 1992, Nr 4(6) Stępień R., Wiraszka G., Sta emocjoaly chorych po radykalym leczeiu chirurgiczym owotworów złośliwych, Problemy Pielęgiarstwa 2003, Nr 1/2 Trella J., Krajik M., Jassem J., Wybrae problemy w leczeiu przewlekłego bólu owotworowego w Polsce, Polish Ocology 2005, Nr 8(2) Walęcka K., Rostowska T., Samoocea i style radzeia sobie ze stresem u kobiet po operacji raka piersi, Psychookologia 2002, Nr 6 Wordliczek J., Dobrogowski J., Leczeie bólu, Warszawa, Wydawictwo Lekarskie PZWL, 2011 Wrońska I., The quality of wome s life after mastectomy i Polad, Health Care for Wome Iteratioal 2003, Nr 24 Niepełosprawość zagadieia, problemy, rozwiązaia. Nr II/2016(19) 127