Marian Guzek, Beniamin Kosrubiec, Józef Biskup, Jerzy Kur, Andżelika Kuźnar PRZYROST PKB GENEROWANY W WYNIKU REAKCJI MNOŻNIKOWEJ W POLSCE I UNII EUROPEJSKIEJ Z TYTUŁU ICH HANDLU WZAJEMNEGO W LATACH 1992 2007 * (Skrócony rapor z badań) WSTĘP Jeszcze nigdy w hisorii zarówno społeczeńswa, jak i rządy wszyskich pańsw świaa nie oczekiwały ak niecierpliwie, jak w obecnym kryzysie, ponad proporcjonalnego przyrosu dochodu narodowego w sosunku do przyrosu popyu zarówno krajowego, jak i zagranicznego. Innymi słowy, oczekuje się na reakcję mnożnikową, odzwierciedlającą zwielokronienie efeków dochodowych, generowanych wielomiliardowymi pakieami symulującymi koniunkurę. Oczywiście, efeków akich nie przewidują ci, kórzy odrzucają reakcję mnożnikową, wierzą naomias w prawdziwość słynnego wierdzenia wybinego przedsawiciela ausriackiej szkoły ekonomii, G. Haberlera, że zasadnicza eoreyczna idea pana Keynesa doycząca związków pomiędzy skłonnością do konsumpcji a mnożnikiem ( ) okazuje się nie yle empirycznym swierdzeniem, kóre mówi coś ineresującego o realnym świecie, ile jałową algebraiczną relacją, kórej żadne odwołanie się do faków nie może powierdzić ani obalić 1. Należy jednak oddać sprawiedliwość Haberlerowi i przyznać, iż maemayczna formuła mnożnika J.M. Keynesa oraz jej wersja dososowana do * Zespół auorski wyraża podziękowanie mgr. Maciejowi Tymowskiemu (byłemu szefowi Trade Informaion Sysem of UNCTAD) za udzielone konsulacje. 1 G. Haberler, Mr. Keynes Theory of he Muliplier : A Mehodological Criicism, w: Seleced Essays of Gofried Haberler, Cambridge 1985.
Przyros PKB generowany w wyniku reakcji mnożnikowej w Polsce i UE 59 gospodarki owarej przez P. Samuelsona 2, jes ułomna i nie nadaje się do badań empirycznych. Z faku ego nie wynika jednak co sugeruje Haberler i co powarza wielu przeciwników keynesizmu że w prakyce w ogóle nie wysępuje proces mnożnikowy, oznaczający bardziej niż proporcjonalny przyros dochodu narodowego aniżeli przyros popyu. Warunkiem empirycznej kwanyfikacji mnożnika jes posłużenie się inną posacią maemayczną formuły podsawowej oraz poszerzonym modelem mnożnika w gospodarce owarej. Model en powinien poddawać się dekompozycji oraz umożliwiać wyznaczenie przedziału zmienności mnożnika, czyli określanie jego dolnej i górnej granicy. Do akich warunków zosał dososowany operacyjny model mnożnika handlu zagranicznego, zaczerpnięy z opublikowanej jego wersji 3, kórą jednak uzupełniono w rakcie niniejszych badań o podane niżej zmienione elemeny modelu, a mianowicie algebraiczną definicję wag saysycznych oraz formułę górnej granicy mnożnika. Przedsawione wyniki badań sanowią konynuację prac realizowanych w pierwszych laach bieżącej dekady w Insyucie Koniunkur i Cen Handlu Zagranicznego w Warszawie. Obecne prace prowadzone w ramach badań własnych zespołu auorskiego doyczą dłuższego okresu oraz różnią się od poprzednich podejściem meodologicznym. Celem niniejszego arykułu jes przedsawienie operacyjnego modelu mnożnika w gospodarce owarej w jego posaci zweryfikowanej w badaniach empirycznych oraz synezy ich wyników. Inerpreacja wyników uległa również poszerzeniu w sosunku do poprzednich badań w związku z zaobserwowaną w oficjalnych saysykach malejącą endencją oddziaływania eksporu na PKB, przy czym endencja a jes silniejsza w Polsce aniżeli w Unii Europejskiej. W wyniku bliższych analiz podjęo próbę uzasadnienia ezy, że nie całe efeky dochodowe reakcji mnożnikowej znajdują odzwierciedlenie w saysycznych wielkościach PKB. Przyjęo również hipoezę w sprawie przyczyn wysąpienia w Polsce skokowego przesunięcia w dół rendu zmian dochodowórczego oddziaływania eksporu. Pod pojęciem dochodowórczego oddziaływania eksporu rozumiemy pobudzanie przez ekspor wzrosu produkcji i dochodu dzięki popyowi zagranicznemu. Oddziaływanie o zdefiniowano jako relację PKB do wielkości całego eksporu. Relacja a może być inerpreowana jako mnożnik wynikowy w skali całej gospodarki. Kszałowanie się ej relacji w badanym okresie rozparywano w porównaniu z jej zmianami w Unii Europejskiej. 2 P.A. Samuelson, W.D. Nordhaus, Ekonomia,. 2, WN PWN, Warszawa 2004. 3 M. Guzek, O dekompozycji i granicach zmienności mnożnika handlu zagranicznego, Myśl Ekonomiczna i Prawna 2008, nr 2.
60 M. GUZEK, B. KOSTRUBIEC, J. BISKUP, J. KUR, A. KUŹNAR Najważniejszym jednak rezulaem obecnych badań jes zaobserwowana korzysna dla Polski endencja zanikania dużej dysproporcji w sosunku do Unii pod względem wielkości uzyskiwanych przyrosów PKB z yułu handlu wzajemnego. Tendencja a uległa isonemu przyspieszeniu od czasu naszej akcesji. Dane liczbowe wykorzysane w badaniach pochodzą ze źródeł Eurosau. Jedynie za okres 1991 1995 uzupełniono je danymi z roczników saysycznych GUS. MODEL OPERACYJNY MNOŻNIKA HANDLU ZAGRANICZNEGO Założenia Z samej idei mnożnika wyłania się obraz reakcji mnożnikowej jako procesu z reguły wieloleniego. Impuls w posaci zwiększonego popyu w danym roku wywołuje zwiększenie działań dososowawczych podmioów gospodarczych po sronie podaży. Działania e rodzą nowe impulsy dla innych podmioów, jednak impulsy e zmniejszają sopniowo swoją inensywność. Na en proces, daujący się od pierwszego roku, nakładają się reakcje mnożnikowe z yułu nowych przyrosów popyu w roku drugim, a poem rzecim, id. Gdy jednak nadchodzi faza dekoniunkury, główne impulsy popyowe słabną, inensywność reakcji mnożnikowych obniża się, a ich efeky dochodowe, czyli przyrosy PKB, również maleją. Powró ożywienia wywoływany silnymi, częso skokowymi, przyrosami popyu zapocząkowuje nowy cykl koniunkuralny. Ten powarzający się proces może być zakłócony recesją lub kryzysem, po kórym powracają, normalne w gospodarce rynkowej, dodanie reakcje mnożnikowe i ich efeky. Waro zwrócić uwagę na o, że nie można sensownie porównywać kierunku i wysokości zmian krańcowej skłonności do oszczędzania i do imporu z poziomem mnożnika i jego efekami dochodowymi w ym samym roku. Efeky e powsają bowiem nie ylko w roku wysąpienia impulsu popyowego, ale akże w laach nasępnych. Dlaego w badaniach nad kwanyfikacją mnożnika i generowanych przez niego efeków należy uwzględniać dłuższe okresy. Ze względu naomias na sochasyczną naurę zjawiska wysępuje porzeba dokonywania saysycznej esymacji badanych wielkości oraz posługiwania się w ocenach wyników ich poziomami skumulowanymi.
Przyros PKB generowany w wyniku reakcji mnożnikowej w Polsce i UE 61 Główne elemeny modelu Szczegółowa wersja operacyjnego modelu mnożnika handlu zagranicznego zosała opublikowana w arykule M. Guzka 4. Główne elemeny ego modelu, wykorzysane w niniejszych badaniach, są przedsawione niżej, z uwzględnieniem wspomnianych zmian definicji wag oraz górnej granicy przedziału zmienności mnożnika w sosunku do wersji opublikowanej. Ogólna formuła operacyjnego modelu mnożnika handlu zagranicznego ma posać: n z M = / / k i wi (1) i = 1 = 1 gdzie: M ogólny mnożnik w gospodarce owarej i numer kraju-parnera numer roku k i indywidualny mnożnik, doyczący handlu badanego kraju z krajem-parnerem i w i waga w posaci współczynnika udziału parnera i w całkowiym eksporcie badanego kraju do wszyskich parnerów objęych badaniem. Powyższa formuła oznacza, że mnożnik w gospodarce owarej jes średnim ważonym mnożnikiem handlu zagranicznego badanego kraju ze wszyskimi parnerami uwzględnionymi w badaniu, naomias wagami są współczynniki udziału indywidualnych parnerów w całkowiym eksporcie badanego kraju do wszyskich parnerów objęych badaniami. Mnożnik indywidualny badanego kraju jes określony formułą: k i = 1 TS T Imi + TY TY (2) Formuła (2) sanowi odwroność krańcowej skłonności do oszczędzania w badanym kraju, powiększonej o jego krańcową skłonność do imporu z kraju-parnera i. 4 M. Guzek, O dekompozycji i granicach, op. ci.
62 M. GUZEK, B. KOSTRUBIEC, J. BISKUP, J. KUR, A. KUŹNAR Wagi wysępujące w formule (1) mają nasępującą posać algebraiczną: w i = Ex i n / i = 1 Ex i (3) gdzie symbol Ex oznacza warość eksporu badanego kraju do parnera i w roku. Ogólny efek dochodowy, generowany w wyniku reakcji mnożnikowej w badanym kraju jes iloczynem ogólnego przyrosu jego eksporu oraz ogólnego mnożnika: g, TY = TEx $ M (4) Warości liczbowe obu zmiennych formuły (4) są określane meodą esymacji saysycznej. Dolną i górną granicę zmienności wszyskich mnożników przedsawia formuła: 1 # ki, M # G (5) gdzie dolna granica, znana już z lieraury świaowej 5, wynosi 1, naomias górna oznaczona symbolem G jes u wprowadzona po raz pierwszy i oznacza odwroność sopy zwrou nakładów inwesycyjnych na rynku finansowym. Rynek finansowy rakujemy jako alernaywny wobec sekora produkcji eksporowej z punku widzenia możliwości dokonania lokay kapiału. Jeżeli w sekorze eksporowym okres zwrou nakładów inwesycyjnych miałby być dłuższy aniżeli na rynku finansowym, o zamias zwiększać ekspor opłacałoby się bardziej lokować kapiał na rynku finansowym. Wedy jednak fundusze inwesycyjne mogłyby być wydawane na zakup zagranicznych papierów warościowych, co można rakować jako impor szczególnych owarów zagranicznych. W rezulacie, zamias zwiększania popyu krajowego wydakami na cele produkcji eksporowej, wysępowałoby jego obniżanie wskuek przesuwania części popyu na dobra zagraniczne. Nie działoby się ak, gdyby okres zwrou nakładów (czyli odwroność sopy ich zwrou) był krószy w produkcji eksporowej aniżeli na rynku finansowym. 5 P.A. Samuelson, W.D. Nordhaus, Ekonomia, op. ci.
Przyros PKB generowany w wyniku reakcji mnożnikowej w Polsce i UE 63 Sąd więc wynika definicja górnej granicy mnożnika w posaci formuły: G = 1/c, (6) gdzie c oznacza sopę zwrou nakładów inwesycyjnych na rynku finansowym, rozumianą jako sopę zysku w sosunku rocznym. Po wyrażeniu w procenach formuła (6) może być zapisana jako: G = 100/c. W badaniach empirycznych określanie wielkości c może być urudnione ze względu na konieczność doprecyzowania jej poziomu w warunkach ograniczonej dosępności danych saysycznych. W naszych badaniach określimy ją jako długookresową sopę procenową zwiększoną o 2 punky procenowe w celu uzyskania poziomu oprocenowania obligacji skarbowych na rynku pierwonym. Nasępnie wielkość ę powiększymy o 3 punky procenowe jako szacunkowo określoną, minimalną w ujęciu długookresowym, premię za ryzyko na rynkach finansowych. Usaloną w en sposób wielkość c powiększymy o 27% z yułu rocznego dochodu z reinwesowania wiekości c. Przyjęe wielkości umożliwiają obliczenie poziomu G w wyniku nasępującej operacji : G = 100 : (9,1 + 2 + 3) 1,27 = 100 : 17,9 = 5,58. Wysępująca w powyższym obliczeniu wielkość 9,1 sanowi średnioroczną długookresową sopę procenową UE-15 w laach 1991 1995, (zaczerpnięą z Saisical Annex of European Economy 2007, s. 215). Wyliczony na jej podsawie poziom G w wysokości 5,58 zosał zasosowany jako górna granica wszyskich mnożników zarówno krajów UE-15, jak i Polski. Takie podejście wynika z założenia swobodnego dosępu wszyskich krajów, akże Polski, do rynków finansowych UE-15. KRAŃCOWA SKŁONNOŚĆ DO OSZCZĘDZANIA W POLSCE I UE-15 Obserwacja krańcowej skłonności do oszczędzania jes porzebna w celu objaśnienia wahań mnożnika, gdyż skłonność a sanowi isony czynnik kszałujący jego wysokość. Poziom wskaźnika ej skłonności, sanowiącego relację przyrosu oszczędności do przyrosu PKB w Polsce i analizowanych
64 M. GUZEK, B. KOSTRUBIEC, J. BISKUP, J. KUR, A. KUŹNAR krajach sarej Unii, jes wyraźnie zróżnicowany. Szczególnie silnie zróżnicowanie o zaznaczyło się w pierwszej połowie la 90., kiedy krańcowa skłonność do oszczędzania w Polsce przewyższała średnią wielkość ego wskaźnika w UE-15. Przyczyny ego zjawiska wysępowały zarówno po sronie naszego kraju, jak i w gospodarce ówczesnej Unii. Z punku widzenia Polski kluczowe znaczenie miały dynamiczne zmiany ekonomiczno-społeczne związane z upadkiem sysemu komunisycznego i budową sysemu rynkowego. Głęboki spadek produkcji i dochodu narodowego w począkowym okresie ransformacji, a akże silna presja inflacyjna, o główne przyczyny gwałownego wówczas spadku skłonności do oszczędzania. W laach 1991 1993 przecięny udział oszczędności w PKB w Polsce nie przekraczał 14%, podczas gdy w analizowanych krajach unijnych kszałował się na poziomie ok. 20%. Dopiero w 1995 roku przecięna sopa oszczędności w naszym kraju zbliżyła się do ówczesnej średniej unijnej. W ym samym okresie dało się zauważyć osłabienie popyu w krajach sarej Unii. Kulminacja ego osłabienia przypadła na rok 1993. Jego skukiem była sagnacja PKB, przy jednoczesnym spadku absolunego poziomu oszczędności. Spadek en wysąpił wówczas w akich krajach, jak: Włochy, W. Bryania, Szwecja, Porugalia, Hiszpania, Grecja, Francja, Finlandia i Dania. Krańcowa skłonność do oszczędzania wzrosła w UE-15 w laach 1995 1998. Przecięny w UE poziom ego wskaźnika wahał się wedy w przedziale od 0,16 do 0,38, zaś w Polsce od 0,17 do 0,61. W naszym kraju krańcowa skłonność do oszczędzania urzymywała się przecięnie na dość wysokim poziomie, jednak niższym niż w laach 1993 1995. W laach 1999 2002 w Polsce mieliśmy do czynienia z bezwzględnymi spadkami oszczędności i ujemnymi wskaźnikami krańcowej skłonności do oszczędzania. W warunkach urzymującej się wówczas bardzo słabej koniunkury na świecie, ograniczenie oszczędności uławiało podrzymanie konsumpcji wewnęrznej i w konsekwencji podrzymanie eż wzrosu PKB w naszym kraju. W ym samym okresie w UE-15 wysępowały naomias przyrosy oszczędności, jednak ich warość była znacznie niższa niż we wcześniejszych laach, co zaowocowało eż obniżeniem krańcowej skłonności do oszczędzania w ych krajach. Ponowne zwiększenie i o poważne krańcowej skłonności do oszczędzania obserwujemy zarówno w Polsce, jak i Unii w laach 2006 2007, co od srony popyowej mogło osłabiać koniunkurę.
Przyros PKB generowany w wyniku reakcji mnożnikowej w Polsce i UE 65 KRAŃCOWA SKŁONNOŚĆ DO IMPORTU W POLSCE I UE-15 W RAMACH WZAJEMNYCH RELACJI HANDLOWYCH OBU STRON Podobnie jak krańcowa skłonność do oszczędzania, wskaźniki e mają wpływ na kszałowanie się mnożnika i związane z nim efeky dochodowe z yułu eksporu Polski do UE i odwronie. W analizowanym okresie impor naszego kraju z Unii podlegał wyraźnym wahaniom, choć w laach 1993 2006 wykazał niezmienną endencję wzrosową. Szczególnie wysokie przyrosy ego imporu daje się zaobserwować wraz z przełamaniem zapaści polskiej gospodarki z począkowej fazy ransformacji i jej odbudową w warunkach jednoczesnego wzrosu dochodu narodowego. Polska sprowadzała wówczas z rynku unijnego zarówno dobra inwesycyjne niezbędne w procesie modernizacji gospodarki, jak eż szeroką paleę dóbr konsumpcyjnych, z oczywisych względów nie znajdujących jeszcze wówczas realnej konkurencji ze srony rodzimych producenów. W rezulacie zwiększeniu uległa również krańcowa skłonność Polski do imporu z UE-15. Dopiero spowolnienie gospodarcze na przełomie wieków nieco osłabiło ę skłonność, mimo daleko idącej liberalizacji dosępu unijnych dóbr do naszego rynku. Zdecydowała o ym słabsza niż przed kryzysem azjayckim dynamika wzrosu popyu wewnęrznego na owary imporowane i sopniowa odbudowa krajowego poencjału wywórczego, zdolnego do skuecznego konkurowania z dosawcami zagranicznymi. Widoczny skok imporu z Unii nasąpił po akcesji Polski do Wspólno. W laach 2004 2006 mieliśmy do czynienia z najwyższymi przyrosami dosaw unijnych do naszego kraju od począku ransformacji. Kluczowe znaczenie w ych dosawach miały Niemcy, nasz najważniejszy parner handlowy, a w dalszej kolejności Francja, Włochy i Holandia. W odróżnieniu od Polski zmiany wielkości imporu UE z naszego kraju nie były zby głębokie, z wyjąkiem la 2003 2007. W począkowym okresie ransformacji Polska nie dysponowała bowiem jeszcze odpowiednim poencjałem produkcyjnym. Isniejąca wówczas ofera eksporowa naszego kraju opierała się na radycyjnych produkach, na ogół o sosunkowo niskim poziomie nowoczesności. Syuacja zmieniła się po odbudowie naszej gospodarki i owarciu rynku unijnego w wyniku akcesji Polski do UE. Wyeliminowanie isniejących jeszcze przed akcesją przeszkód w handlu polsko-unijnym zaowocowało skokowym wzrosem zaineresowania zachodnich odbiorców naszymi produkami i usługami. W rezulacie zwiększyła się eż krańcowa skłonność UE-15 do imporu z Polski. Najwyższy jej poziom odnoowano w przypadku Niemiec, a wśród pozosałych pańsw UE-15 wymienić należy Włochy, Szwecję, Holandię, Belgię i Ausrię.
66 M. GUZEK, B. KOSTRUBIEC, J. BISKUP, J. KUR, A. KUŹNAR KSZTAŁTOWANIE SIĘ MNOŻNIKÓW POD WPŁYWEM HANDLU WZAJEMNEGO POLSKI I UE-15 Opierając się na założeniach przedsawionych w części meodologicznej niniejszego opracowania, wyliczono (na podsawie danych ze Saisical Annex of European Economy, 2007) przedział zmienności mnożników zarówno dla UE-15, jak i dla Polski w granicach od 1 do 5.58. Nasępnie przy zasosowaniu meody esymacji saysycznej obliczono dla poszczególnych la badanego okresu, ważone mnożniki z yułu handlu wzajemnego dla każdej ze sron (wykres 1). Wahają się one dla Polski od 1.9 do 3.4, a dla UE-15 od 2.3 do 4.6. Wykres 1 Esymowane mnożniki ważone Polski i UE-15 Wielkość polskiego mnożnika ważonego w okresie do 1994 roku wykazywała endencję spadkową. Isony wpływ na ę endencję miała wysoka krańcowa skłonność do oszczędzania w Polsce z jednej srony, z drugiej zaś wysoka skłonność do imporu z UE-15. Wyraźne osłabienie krańcowej skłonności do oszczędzania w laach 1995 1997, mimo relaywnie wysokiej ciągle krańcowej skłonności do imporu z UE-15, zadecydowało o ukszałowaniu się mnożnika na poziomie wyższym niż w poprzednim podokresie. Tendencja wzrosowa nasiliła się ponownie w laach 2002 2006. Po sronie UE-15 wysępują wyższe poziomy ważonych mnożników w handlu z Polską niż ma o miejsce w przypadku naszego kraju. Obserwacja a
Przyros PKB generowany w wyniku reakcji mnożnikowej w Polsce i UE 67 doyczy w zasadzie całego analizowanego okresu. W laach 1992 1995 wysoki poziom ego mnożnika w UE-15 wynikał w dużym sopniu z osłabienia krańcowej skłonności do oszczędzania. Impor z Polski i związana z nim krańcowa skłonność UE-15 do zakupów w naszym kraju nie mogła wówczas isonie oddziaływać na wielkość unijnego mnożnika, zważywszy że Polska nie miała wedy wysarczająco konkurencyjnej ofery eksporowej w zakresie produków przemysłowych. Z drugiej zaś srony unijne koncesje zaoferowane nam w ramach Układu Europejskiego w niewielkim ylko sopniu obejmowały nasze radycyjne owary eksporowe. Syuacja zaczęła ulegać sopniowej zmianie w okresie późniejszym. W laach 1996 2001 zaobserwować można proces zwiększania się warości mnożnika unijnego, czego przyczyną była niższa krańcowa skłonność do oszczędzania w Unii. Na kszałowanie się ego mnożnika sosunkowo nieduży wpływ miała naomias krańcowa skłonność UE-15 do imporu z naszego kraju. Była ona wówczas niższa niż we wcześniejszych laach. Skłonność a wzrosła jednak w przypadku imporu Niemiec, kóre zwiększały swoje zakupy w Polsce szybciej niż czyniły o pozosałe pańswa unijne. Po przysąpieniu Polski do Wspólno Europejskich mnożniki unijne uległy spadkowi i urzymują się w granicach od 2.3 do 3.2. Wynika o nie ylko z wyższej krańcowej skłonności do oszczędzania w UE-15, ale również ze zwiększenia unijnej krańcowej skłonności do imporu z naszego kraju. To osanie zjawisko odnosi się do zdecydowanej większości analizowanych pańsw UE-15, z wyjąkiem Porugalii i Grecji, kóre nie zaliczają się jednak do naszych kluczowych parnerów handlowych. Należy podkreślić, iż mimo wahań wielkość unijnego mnożnika w poszczególnych laach wykazuje wprawdzie niezby głęboką, jednak wyraźną endencję spadkową. Jego średni poziom w całym badanym okresie wynosi 3.1, podczas gdy w Polsce 2.6. OCENA EFEKTÓW DOCHODOWYCH W POLSCE I UE-15 GENEROWANYCH PRZEZ REAKCJĘ MNOŻNIKOWĄ Po dokonaniu ekonomerycznej esymacji szeregów czasowych obrazujących kszałowanie się w badanym okresie ogólnych mnożników Polski i UE-15 z yułu ich handlu wzajemnego oraz po uwzględnieniu przyrosów eksporu, obliczono generowane w wyniku reakcji mnożnikowej coroczne przyrosy PKB. Sanowią one iloczyny odpowiednich mnożników i przyrosów eksporu. Suma generowanych przyrosów PKB Polski w całym szesnaso-
68 M. GUZEK, B. KOSTRUBIEC, J. BISKUP, J. KUR, A. KUŹNAR lenim okresie wynosi 137 mld euro, podczas gdy w UE-15 osiąga 172 mld euro. Różnica w wysokości 26% na korzyść Unii jes znaczna, lecz podlega wyraźnej endencji malejącej. O ile bowiem w ciągu pierwszych jedenasu la badanego okresu suma generowanych przyrosów w Polsce wynosiła 51 mld euro, o w UE-15 była ona o 94%, czyli prawie dwukronie wyższa (99 mld euro). W pozosałych pięciu laach (2003 2007) syuacja uległa zdecydowanej zmianie. Przyrosy PKB generowane w Polsce wyniosły bowiem 86 mld euro i były o 16% wyższe od unijnych. Jes o zapowiedź nie ylko wyrównania w najbliższych laach dochodowych efeków obu sron, ale akże możliwości osiągania przez Polskę w dalszej perspekywie większych efeków niż w Unii, co byłoby świadecwem posępu w wyrównywaniu poziomu naszego rozwoju gospodarczego z poziomem przecięnym w Unii. Niesey, en opymisyczny obraz nie znajduje pełnego odzwierciedlenia w naszej oficjalnej saysyce dochodu narodowego. Mianowicie, generowany przyros polskiego PKB za osanie pięć la, w wysokości 86 mld euro, wykracza poza saysyczną wielkość przyrosu PKB ze wszyskich źródeł (80 mld euro). Rodzi się więc pyanie, gdzie jes w rzeczywisości en wygenerowany przyros, skoro nie zosał w pełni zarejesrowany przez saysykę? Chodzi przy ym nie ylko o wspomnianą wyżej ośmioprocenową nadwyżkę, niemieszczącą się w saysycznym przyroście, ale o znacznie więcej, uwzględniając odzwierciedlone w saysyce przyrosy PKB z innych źródeł. Biorąc pod uwagę, że sam mnożnik w ych pięciu laach prawie w ogóle nie wzrósł w sosunku do średniego poziomu z la poprzednich, można swierdzić, iż niemieszczący się w naszej saysyce efek dochodowy nie pochodzi ze wzrosu warości liczbowej mnożnika, lecz z wielkości przyrosów eksporu. Aby odpowiedzieć na pyanie, o ile wyższy powinien być nasz saysyczny dochód narodowy, aby zawierał przyros generowany przez nadzwyczaj wysoki, w porównaniu z poprzednimi laami, wzros eksporu do Unii, należy spojrzeć szerzej na kszałowanie się relacji całego PKB do ogólnego poziomu eksporu. Relacja a pozwala bowiem swierdzić, czy wysępują zmiany w dochodowórczym oddziaływaniu eksporu i czy przybierają one posać zdecydowanej endencji. Analizy ych właściwości dokonujemy w ujęciu porównawczym Polski z Unią, aby przekonać się, czy i w jakim sopniu usalona dla Polski endencja może być uznana za ypową w warunkach unijnych.
Przyros PKB generowany w wyniku reakcji mnożnikowej w Polsce i UE 69 STATYSTYCZNY I HIPOTETYCZNY POZIOM POLSKIEGO PKB NA TLE DOCHODOTWÓRCZEGO ODDZIAŁYWANIA EKSPORTU W POLSCE I UE-15 Na podsawie danych obrazujących poziomy PKB i całkowiego eksporu w Polsce i UE-15 sporządzono wykres 2, ilusrujący w jaki sposób w badanym okresie zmienia się relacja obu wielkości. Jej warości liczbowe pokazują, ile razy poziom PKB jes wyższy od poziomu eksporu. Zauważmy, że przebieg obu krzywych, zn. polskiej i unijnej w okresie od 1991 do 2002 r. jes prawie równoległy i ujawnia wyraźną endencją malejącą. Można ją zinerpreować jako obniżanie się dochodowórczego oddziaływania eksporu. Wyższy poziom ej relacji w Polsce jes zrozumiały, jeśli uwzględnić fak, że w ym czasie nasz ekspor był słabiej rozwinięy aniżeli średnio w UE-15, więc na jednoskę eksporu przypadało więcej PKB, wywarzanego pod wpływem ogólnego popyu. Gdy jednak od 2003 roku cały polski ekspor ulega znacznemu wzrosowi, pojawia się skokowe przesunięcie w dół linii rendu zmian jego oddziaływania na PKB, poniżej poziomu unijnego. Relacje PKB do eksporu całkowiego w Polsce oraz UE-15 Wykres 2 Przed podjęciem próby określenia przyczyn ego uskoku należy wyjaśnić wysępujące w poprzednim jedenasolenim okresie zjawisko malejącej endencji w kszałowaniu się ej relacji zarówno w Polsce, jak i w Unii, i o
70 M. GUZEK, B. KOSTRUBIEC, J. BISKUP, J. KUR, A. KUŹNAR w przybliżeniu w podobnym sopniu. Specjaliści analizujący dochód narodowy zwracają uwagę, że pewna jego część nie jes saysycznie rejesrowana. Chodzi głównie o dochody powsające w zw. szarej srefie, a akże o nierejesrowane zyski firm pochodzące z inernalizacji, czyli zasępowania ransakcji rynkowych wewnąrzkorporacyjnymi obroami oparymi na sosowaniu cen ransferowych. Ceny e umożliwiają szuczne obniżanie renowności filii oraz spółek korporacyjnych w celu zmniejszania obciążeń podakowych. Proceder en jes mocno ograniczany w krajach wysoko rozwinięych i częso olerowany w krajach pragnących przyciągać zagraniczne inwesycje korporacyjne. Ponieważ należymy do ej drugiej grupy, musimy liczyć się ze skukami akiego procederu. Oznaczmy relację PKB do całkowiego eksporu symbolem d oraz załóżmy, iż od 1999 roku zaczęło się już uwidaczniać zmniejszanie ej relacji nie ylko pod wpływem działającej akże wcześniej szarej srefy, ale również znacznego zasięgu w Polsce zjawiska inernalizacji. Przyspieszyło ono spadek warości liczbowej wskaźnika d z poziomu 4,13 w 1999 r. do 3,48 w 2002 r. Uznajmy jednak, iż była o endencja normalna, niewiele różniąca się od wysępującej w UE-15. Isona zmiana polega na uskoku rendu dochodowórczego oddziaływania eksporu. Dauje się ona od roku 2003, poprzedzającego akcesję Polski do UE. Od ego roku obserwujemy przyspieszony wzros eksporu, charakerysyczny dla całego okresu do 2007 r. To właśnie w ych pięciu laach doszło do podwojenia całego polskiego eksporu z 62 mld euro w 2002 roku do 124 mld euro w 2007 roku. W jeszcze większym sopniu wzrósł w ym czasie poziom skumulowanych inwesycji zagranicznych w Polsce. Oba e zjawiska swarzają przesłankę do uznania, że zmniejszenie warości liczbowej wskaźnika d poniżej jego normalnego rendu spadkowego kóry można eksrapolować z la 1991 do 2002 dokonało się w wyniku inernalizacji sosowanej przez korporacje ransnarodowe, realizujące większość polskiego eksporu. Jego część jes realizowana z zasosowaniem wspomnianych już cen ransferowych. Odchylają się one powyżej cen rynkowych gdy filia zagraniczna kupuje maeriały do produkcji od cenrali oraz poniżej cen rynkowych, gdy filia sprzedaje swe wyroby goowe do cenrali. Inernalizację oraz wzros skumulowanych inwesycji zagranicznych w Polsce przyjmujemy jako podsawę do oszacowania hipoeycznego poziomu PKB, w kórym uwzględniona zosanie nieewidencjonowana jego część przejmowana przez korporacje ransnarodowe. Części ej nie inerpreujemy jako nienależnego korporacjom dochodu, a jedynie jako repariowany lub reinwesowany w Polsce dochód, bez jego klasyfikowania w formie zysków mogących podlegać opodakowaniu.
Przyros PKB generowany w wyniku reakcji mnożnikowej w Polsce i UE 71 Relacja PKB do eksporu całkowiego w Polsce Wykres 3 Tabela 1 Wielkości saysyczne i hipoeyczne PKB Polski (mld euro, ceny bieżące) Rok Wielkości saysyczne PKB Wskaźniki d eksrapolowane Wielkości hipoeyczne PKB 2003 221,1 3,59 264,8 2004 239,2 3,47 311,4 2005 252,6 3,36 315,5 2006 272,1 3,24 358,2 2007 295,8 3,13 389,6 Operację szacowania hipoeycznego PKB rozpoczęo od określenia rendu zmian wskaźnika d w laach 1991 2002 oraz eksrapolowania ego rendu do 2007 r. Zabiegi e są przedsawione na wykresie 3. Nasępnie z eksrapolowanej linii rendu pobrano warości liczbowe wskaźnika d i pomnożono je przez wielkości eksporu z poszczególnych la od 2003 do 2007. Wyliczone w en sposób hipoeyczne poziomy PKB zawiera abela 1. Należy podkreślić, że poziomy e wciąż nie obejmują powiększającej się według normalnej
72 M. GUZEK, B. KOSTRUBIEC, J. BISKUP, J. KUR, A. KUŹNAR endencji zbliżonej do unijnej części nierejesrowanego dochodu, ypowej dla całej UE-15. Średnie empo wzrosu hipoeycznego PKB w cenach bieżących w laach 2003 2007 wynosi 10,1%, podczas gdy saysyczne PKB, również w cenach bieżących, osiąga poziom 5,7%. Różnica sóp wzrosu w wysokości 4,4 punków procenowych pozwala swierdzić, że nieuwzględnione w PKB średnioroczne dochody korporacyjne mogą być szacowane na 14,4 mld euro. Przyjmując, że skumulowane inwesycje zagraniczne w Polsce wynosiły w 2007 r. około 100 mld euro, można uznać, iż zagraniczni inwesorzy osiągają ze swego kapiału dzięki inernalizacji obroów w przybliżeniu 14% zysku rocznie. Zasosowana przez nas meoda określania hipoeycznego poziomu PKB na podsawie wskaźnika d, odzwierciedlającego dochodowórcze oddziaływanie eksporu, może być sprawdzona za pomocą porównania wyniku z przecięnym w długim okresie mnożnikiem handlu zagranicznego. Dzieląc sumę rocznych przyrosów hipoeycznego PKB za 5 la (173,4 mld euro) przez sumę rocznych przyrosów eksporu w ych laach (62,1 mld euro), orzymujemy wynik 2,79. Wielkość ę możemy rakować jako wynikowy mnożnik handlu zagranicznego, przecięny dla la 2003 2007. Porównajmy go z wyliczonym według operacyjnego modelu mnożnika wynikiem dla la 1992 2002, obliczonym na podsawie oficjalnych danych saysycznych. Wynosi on 2,73, a więc różnica między pierwszym a drugim wynikiem w wysokości 2 punków procenowych może być uznana za prawidłową. Należy eż dodać, iż wyliczona poprzednio dla okresu 2003 do 2007 r. wielkość generowanego przyrosu PKB w wysokości 86,3 mld euro w relacji do całkowiego przyrosu hipoeycznego PKB (173,4 mld euro) sanowi 49,7% i jes zbliżona do analogicznej relacji dla la 1992 2002. Powyższe porównania uzasadniają ezę, iż reakcja mnożnikowa jes procesem dokonującym się w rzeczywisości. Akcenujemy o, gdyż możliwość aką kwesionuje osanio zwolennik poglądów G. Haberlera, Jesus de Soo 6. Swierdzamy również, że kwanyfikacja mnożnika jes akże realna i może dosarczać przesłanki do wnioskowania nie ylko o rozmiarach efeków dochodowych reakcji mnożnikowej, ale akże o szerszych zagadnieniach poliyki gospodarczej, związanych z wewnęrznymi czynnikami popyowymi, jak również z wymianą handlową i inwesycjami zagranicznymi. 6 J.H. de Soo, Pieniądz, kredy bankowy i cykle koniunkuralne, Insyu Ludwiga von Misesa, Warszawa 2009.
Przyros PKB generowany w wyniku reakcji mnożnikowej w Polsce i UE 73 BIBLIOGRAFIA Guzek M., O dekompozycji i granicach zmienności mnożnika handlu zagranicznego, Myśl Ekonomiczna i Prawna 2008, nr 2. Haberler G., Mr. Keynes Theory of he Muliplier : A Mehodological Criicism, w: Seleced Essays of Gofried Haberler, Cambridge 1985. Samuelson P.A., Nordhaus W.D., Ekonomia,. 2, WN PWN, Warszawa 2004. de Soo J.H., Pieniądz, kredy bankowy i cykle koniunkuralne, Insyu Ludwiga von Misesa, Warszawa 2009. STRESZCZENIE Celem arykułu jes przedsawienie efeków reakcji mnożnikowej z yułu handlu wzajemnego Polski i Unii Europejskiej w posaci przyrosów PKB każdej ze sron w ujęciu długookresowym. Oprócz aspeków poznawczych badania obejmują akże zadania meodologiczne, polegające na empirycznym zweryfikowaniu zasosowanego po raz pierwszy operacyjnego modelu mnożnika w gospodarce owarej. Ma on konsrukcję różniącą się od modelu P. Samuelsona, chociaż oparą akże na idei mnożnika Keynesa. Rezulay badań prowadzą do wniosku, że wierdzenie G. Haberlera oraz opinia zwolenników szkoły ausriackiej o nieprzydaności mnożnika Keynesa do badań empirycznych są niesłuszne. W wyniku badań dokonano esymacji saysycznej mnożników Polski i UE-15 dla poszczególnych la od 1992 do 2007 oraz obliczono za cały rzynasoleni okres mnożniki przecięne: dla Polski z yułu jej handlu z UE-15 w wysokości 2.6, a dla UE-15 z yułu jej handlu z Polską w wysokości 3.1. Przyrosy PKB generowane w wyniku reakcji mnożnikowej, a obliczone jako iloczyny przyrosów eksporu i odpowiednich mnożników, wyniosły w całym badanym okresie w Polsce 137 mld euro, naomias w UE-15 osiągnęły poziom 172 mld euro, czyli o 26% wyższy. Dysproporcja efeków dochodowych ulega jednak wyraźnej endencji malejącej. W ciągu pierwszych 11 la przyros PKB Polski wyniósł 51 mld euro, podczas gdy unijny (99 mld euro) był wyższy prawie dwukronie. Zarówno źródła dużej asymerii rezulaów reakcji mnożnikowych, jak i przyspieszone empo jej zanikania, dają się objaśnić zależnymi od poziomów rozwoju gospodarczego zdolnościami wykorzysania rynków poszerzonych w wyniku inegracji. Badano eż dochodowórcze oddziaływanie całkowiego eksporu w Polsce oraz UE-15 i swierdzono malejące rendy ego oddziaływania.
74 M. GUZEK, B. KOSTRUBIEC, J. BISKUP, J. KUR, A. KUŹNAR SUMMARY The aricle is aimed a presening he effecs of a muliplier reacion on accoun of reciprocal rade beween Poland and he European Union in he form of he paries long-erm GDP growh. Apar from he research aspecs, he work also involves mehodological asks, consising in empiric verificaion of he operaional muliplier model used for he firs ime -in open economy. I is differen from P. Samuelson s model, alhough is consrucion is also based on Keynes idea of a muliplier. The resuls of he research lead o a conclusion ha G. Haberler s saemen and he opinion of he Ausrian School followers on Keynes muliplier s uselessness for empiric examinaions are wrong. A resul of he research is a saisical esimaion of mulipliers of Poland and he European Union-15 for individual years from 1992 o 2007 and average mulipliers for he whole 13 year period: for Poland on accoun of is rade wih he European Union 2.6, and for he European Union on accoun of is rade wih Poland 3.1. The GDP growh generaed as a muliplier reacion and calculaed as a produc of expor increases scaled by adequae mulipliers reached 137 bn. in Poland in he whole examined period and a level of 172 bn. in he European Union-15, i.e. 26% higher. However, he disproporion in he income resuls shows a clearly declining endency. During he firs 11 years, he GDP growh in Poland was 51 bn. while in he European Union i was almos wice as much ( 99 bn.). The sources of his big asymmery of he muliplier reacions resuls as well as he acceleraed pace of is disappearance can be explained by depending on he level of economic developmen abiliies o make use of markes exended as a resul of he inegraion. The aricle also presens income generaing influence of he whole expor in Poland and he European Union-15 and i shows ha his influence is declining.