Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Unii Europejskiej w świetle teorii rozwoju regionalnego i teorii lokalizacji

Transkrypt

1 T.Laocha, Bezpośrednie inwesycje zagraniczne w UE w świele eorii Tomasz Laocha * Bezpośrednie inwesycje zagraniczne w Unii Europejskiej w świele eorii rozwoju regionalnego i eorii lokalizacji 1. Wprowadzenie Obecnie w Europie obserwujemy rosnący udział bezpośrednich inwesycji zagranicznych (BIZ) w gospodarkach wszyskich krajów związanych specjalnymi umowami z Unią Europejską. Uwagę zwraca swoboda lokalizacji przedsiębiorsw bezpośredniego inwesowania na całym inegrującym się obszarze. Na ich prakycznie nieograniczone rozprzesrzenianie się wpłynęły liberalizacja przepływów kapiałowych oraz posęp echniczny i echnologiczny, kóry umożliwia geograficzne rozproszenie różnych eapów produkcji. Jednak, mimo braku barier w inwesowaniu, wiele regionów słabiej rozwinięych jes ciągle omijanych przez inwesorów, co pogłębia polaryzację w wymiarze inerregionalnym całego inegrującego się obszaru. Nasilające się międzyregionalne nierówności wydają się być jednymi z najrudniejszych problemów społeczno-ekonomicznych przeszłego i obecnego sulecia. Sąd eż są one przedmioem dyskusji eoreyków i prakyków gospodarczych doyczących zwiększania napływu BIZ do słabszych ekonomicznie regionów. Niniejszy arykuł podejmuje zaem problem lokalizacji przedsiębiorsw bezpośredniego inwesowania w obszarze UE w świele eorii rozwoju regionalnego i eorii lokalizacji. * Dr Tomasz Laocha Kaedra Gospodarki Świaowej i Inegracji Europejskiej Uniwersyeu Łódzkiego. 45

2 Sudia Europejskie, 2/ Polaryzacja regionalna obszaru UE Isnieją różne kryeria delimiacji regionalnej, co prowadzi do formułowania rozmaiych definicji i klasyfikacji regionów. 1 Z punku widzenia niniejszych rozważań isone jes określenie pojęcia regionu gospodarczego. Za region gospodarczy w UE można przyjąć obszar obejmujący część kraju, cały kraj oraz grupę pańsw. Analizowane regiony, oprócz wielu różnych cech spełniają podsawowy warunek w definicji regionów gospodarczych charakeryzują się gospodarką domknięą w ramach większej wspólnoy, w kórej isnieje swobodny przepływ procesów rynkowych między regionami. Z kolei rozwój regionalny kraju (wspólnoy krajów) obejmuje regionalne udoskonalanie działalności w różnych dziedzinach. W niniejszym arykule analizy zosały zawężone do zbadania procesu regionalnych przeobrażeń społeczno-ekonomicznych. Wydaje się, że najisoniejszymi deerminanami społeczno-ekonomicznego rozwoju regionów są przedsiębiorswa, kóre w długim okresie wywołują w regionach przyjmujących wzros gospodarczy, poszerzają kapiał ludzki, rozwijają badania nad posępem echnicznym oraz w swoim procesie produkcyjnym wdrażają najnowocześniejsze osiągnięcia echniki i echnologii. Analizując proces rozwoju regionalnego na obszarze UE można swierdzić, że isnieją znaczne nierówności gospodarcze między regionami. Srefa podwyższonej akywności gospodarczej w Europie rozmieszczona jes między akimi aglomeracjami jak Londyn, Amserdam, Bonn, Mediolan i Rzym, worząc obszar żargonowo nazywany gorącym bananem (ho banana). 2 Wokół ego obszaru rozciąga się srefa rozwoju inerakywnego obejmująca północno-wschodnią Francję, Niemcy, Ausrię i część Czech. Na wschód i południe od niej znajduje się srefa inerakywnego i poencjalnie silnego rozwoju najbardziej rozwinięa część całego obszaru Europy Środkowej i Wschodniej 1 Zob. np.: S.Korenik, Rozwój regionu ekonomicznego na przykładzie Dolnego Śląska, Wrocław 1999, s.13-15; S.L.Bagdziński, W.Kosiedowski, M.Marszałkowska, Ekonomiczne założenia rozwoju i resrukuryzacji regionu w warunkach ransformacji sysemowej w: Poliyka rozwoju regionalnego i lokalnego w okresie ransformacji sysemowej, red. S.L.Bagdziński, Toruń 1995, s.37-38; W.Drobek, Pojęcie regionalizmu a eoreyczne koncepcje regionu w: Region jako przyszła srukura europejska: maeriały polsko niemieckiego sympozjum odbyego w Opolu w dniach maja 1992 roku pod kierownicwem Dieera Bacha i Krysiana Heffnera, red. W.Lesiuk, Opole 1992, s Z.Olesiński, Proces prywayzacji w Polsce, Warszawa 2000, s

3 T.Laocha, Bezpośrednie inwesycje zagraniczne w UE w świele eorii zw. środkowoeuropejski bumerang. 3 Obszar en wyznaczony jes przez nasępujące ośrodki: Gdańsk Poznań Wrocław Praga Brno Braysława Wiedeń Budapesz. Dwie z jego południowych części: region Pragi oraz rójką Wiedeń Braysława Budapesz mają realne szanse sania się regionami europejskimi. Słowacko-węgierska część ego osaniego regionu już obecnie przyciąga znaczny kapiał zagraniczny w posaci BIZ, a jej lokalizację określa się jako szczególnie korzysną w skali europejskiej. Na całym obszarze UE wyróżnia się regiony rozwijające się dynamicznie i słabiej rozwinięe. Obserwowana nierównowaga gospodarcza między regionami deerminowana jes geograficznie peryferyjnym położeniem regionów słabszych względem cenrów miejsko-przemysłowych. 4 Do polaryzacji regionalnej przyczynia się również proces pogłębiania inegracji europejskiej w dziedzinie ekonomicznej. Chodzi u przede wszyskim o regiony wrażliwe na skuki ewolucji wspólnoowej poliyki rolnej i doknięe skukami resrukuryzacji rybołówswa. 5 Niekorzysne skuki dla równowagi społeczno-ekonomicznej między regionami niesie również zw. efek przesrzennej koncenracji ujawniający się pod wpływem procesu rozszerzania UE. 6 Po pierwsze, deformuje się srukura demograficzna regionów, co w zurbanizowanych obszarach prowadzi do załoczenia. Po drugie, regiony o znacznym odpływie kapiału i ludzi pogrążają się w sagnacji. Po rzecie, w przypadku subsyucji miejscowej produkcji, wypierani są lokalni producenci. 7 W związku z powyższym na obszarze UE można wyodrębnić wiele rodzajów regionów. Z punku widzenia niniejszych rozważań, najważniejsze są rzy ich ypy, uwzględniające różne problemy społecznoekonomiczne: 1) regiony dynamicznie rozwijające się (zw. bieguny wzrosu); 2) regiony schyłkowego przemysłu (w kórych przemysł nie rozwinął się wcale bądź wykazuje endencję spadkową); 3 G.Gorzelak, Europa Środkowa 2005: perspekywy rozwoju, Warszawa 1995, s W.Misiak, J.L.Siemiński, Koncepcje rozwoju regionalnego Polski w świele doświadczeń inegracyjnych Europy, Sudia Europejskie, nr 3/2001, s I.Pierzyk, Poliyka regionalna Unii Europejskiej i regiony w pańswach członkowskich, Warszawa 2001, s J.Wikowska, Bezpośrednie inwesycje zagraniczne w Europie Środkowowschodniej na gruncie eorii bezpośrednich inwesycji zagranicznych, Łódź 1996, s J.Wikowska, Bezpośrednie inwesycje zagraniczne a rynek pracy w kraju przyjmującym aspeky eoreyczne, Ekonomisa, nr 5/2000, s

4 Sudia Europejskie, 2/2005 3) regiony opóźnione (wrażliwe srefy wiejskie oraz regiony arkycznego i subarkycznego rolnicwa). Dodakowo należy uwzględnić regiony delimiowane ze względu na posiadane zasoby oddziałujące bezpośrednio na inwesycje (krajowe i zagraniczne): a) regiony zindusrializowane (new indusrial); b) przemysłowe dzielnice (indusrial disrics); c) koryarze wysokiej echnologii (high echnology corridor); d) sare regiony przemysłowe (old indusrial); e) nowoczesne regiony wiejskie (rural modern); f) sagnacyjne regiony wiejskie (rural sagnan) Trójpłaszczyznowy rozwój regionalny Wspólno Europejskich Można zaobserwować, że rozwój regionalny całego obszaru UE odbywa się w rzech przekrojach: 1. horyzonalnym (międzynarodowym): między wszyskimi krajami; 2. inerregionalnym (krajowym): z punku widzenia własnych problemów regionalnych krajów; 3. inraregionalnym (lokalnym): w skali porzeb rozwoju regionów wewnąrzkrajowych, posiadających srukury adminisracyjnosamorządowe. 9 We wspólnoowej poliyce niwelowania polaryzacji regionalnej chodzi o sały rozwój słabiej oraz silniej rozwinięych regionów UE. W celu przeciwdziałania zjawiskom niekorzysnym dla rwałego i zrównoważonego rozwoju (susainable developmen) Wspólnoy Europejskie i ich pańswa członkowskie wypracowały pewien zesaw insrumenów, kórych zasosowanie opiera się na określonych zasadach i pozwala na ograniczenie skali nierówności gospodarczych. 10 Należą do nich środki funduszy wspólnoowych mające na celu przede 8 Zob.: A.Hodgkinson, Ch.Nyland, S.Pomfred, The Deerminaion of Locaion in New Souh Wales, Regional Sudies, vol. 35/2001, s Zob.: W.Misiak, J.L.Siemiński, Koncepcje..., op.ci., s.35-37; A.Casellas, C.C.Galley, Regional Definiions in he European Union: A Quesion of Dispariies?, Regional Sudies, vol. 33/1998, s Zob.: E.Laoszek, Zasady finansowania rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej i przewidywane skuki włączenia Polski do poliyki regionalnej w: Unia Europejska wobec procesów inegracyjnych wyzwania dla Polski: maeriały z konferencji międzynarodowej zorganizowanej w Warszawie 25 lisopada 1999 roku, red. E.Laoszek, Warszawa 2000, s

5 T.Laocha, Bezpośrednie inwesycje zagraniczne w UE w świele eorii wszyskim rozwój przedsiębiorczości w regionach. Jednak warunkiem wykorzysania środków finansowych przez pańswa członkowskie jes ich udział własny w pokrycie koszów określonego przedsięwzięcia na zasadzie subsydiarności, konrolowany przez Komisję Europejską zgodnie z regułami konkurencji w UE. Można wysunąć wniosek, że fundusze wspólnoowe sanowią isony czynnik wspomagający rozwój regionów i krajów, ale ich opymalne wykorzysanie wymaga sworzenia korzysnych makro- i mikroekonomicznych warunków dla wzrosu gospodarczego i rozwoju przedsiębiorczości. 11 W rozwoju regionalnym wewnąrz kraju wysępują jednocześnie dwa efeky: rozprzesrzeniania oraz wymywania. 12 Pierwszy, w konekście zrównoważonego i rwałego rozwoju, jes pozyywny. Wiąże się z ekspansją przedsiębiorsw oraz wyczerpywaniem się zasobów w biegunach wzrosu, co powoduje dyfuzję innowacji i konieczność poszukiwania nowych lokalizacji. 13 Drugi efek, negaywny, powoduje odpływ zasobów z regionów słabszych (schyłkowego przemysłu i opóźnionych) do rozwijających się dynamicznie. Może być powodowany różnymi zjawiskami: migracją w poszukiwaniu pracy lub wyższych płac a niekiedy klęską żywiołową. Im silniejsze są efeky pozyywne, ym szybciej gospodarka kraju wzrasa, jednak owarzyszyć emu zjawisku będą dysproporcje regionalne, kóre przez pewien okres mogą nawe się pogłębiać. Uzupełniania niedoborów kapiałowych (wynikających z niedosaecznych oszczędności wewnęrznych) oraz inensyfikacji gospodarczej regionów słabiej rozwinięych uparują kraje w napływie kapiału w formie BIZ. 14 Jednak regiony oczekujące na inwesorów (zagranicznych i krajowych) muszą konkurować o nich w skali coraz większego obszaru UE. Zwraca się przy ym uwagę na słabość różnego rodzaju fiskalnych i finansowych zachę regionalnych w syuacji, gdy inwesor osiąga przewagi własnościowe oraz czerpie korzyści z inernalizacji swojej działalności E.Kawecka-Wyrzykowska, Członkoswo Polski w Unii Europejskiej a rozwój gospodarczy kraju, Warszawa 2001, s S.L.Bagdziński, W.Kosiedowski, M.Marszałkowska, Ekonomiczne..., op.ci., s Ekonomiczne i środowiskowe aspeky zarządzania rozwojem mias i regionów, red. T.Markowski, D.Sawasz, Łódź 2001, s W.Karaszewski, Przedsiębiorswa z udziałem kapiału zagranicznego w Polsce w laach , Toruń 2001, s Zob. np.: J.Wikowska, Bezpośrednie inwesycje zagraniczne w Europie..., op.ci.; E.Oziewicz, Zagraniczne inwesycje bezpośrednie w rozwoju gospodarczym krajów 49

6 Sudia Europejskie, 2/2005 Szczególne znaczenie w regionalnej lokalizacji przedsiębiorsw (krajowych i zagranicznych) ma posępujące scalanie się gospodarek narodowych. 16 Skukiem procesów inegracyjnych są m.in. efeky kreacji i przesunięcia inwesycji. Inwesorzy swoje nowe przedsiębiorswa budują w silnych ekonomicznie regionach: cenrach miejskoprzemysłowych, zw. biegunach wzrosu. Jednocześnie powodują przepływ mobilnych czynników produkcji z peryferii do cenrum oraz indukują impulsy wzrosu na sąsiednie, słabiej rozwinięe regiony. W mechanizmie rozwoju regionalnego może zachodzić ryzyko niepowodzenia konwergencji regionalnej. 17 W odniesieniu do obszaru UE brak bezpośredniej pomocy (w sensie finansowania przedsiębiorsw w posaci subwencji i ulg podakowych) może pogrążać w sagnacji i niedorozwoju regiony schyłkowego przemysłu, a rozwijające się dynamicznie będą przyciągać nowe inwesycje (podejście neoklasyczne). Z drugiej srony (w podejściu neokeynesowskim) czasowe preferencje sosowane w celu pobudzenia akywności inwesycyjnych mogą przynieść doraźną poprawę syuacji gospodarczej regionu. Inwesorzy mogą przenieść swoją działalność gospodarczą po okresie wygaśnięcia preferencji do miejsc, w kórych e preferencje zaczną obowiązywać. 4. Lokalizacja BIZ w inegrującym się regionie w procesie inegracji europejskiej Jes wiele eoreycznych wyjaśnień deerminanów przepływu kapiału między krajami. 18 Opierając się na isniejących eoriach BIZ można wyjaśnić, że decyzje inwesorów o podjęciu inwesycji na rynku zagranicznym zależą od własnościowych przewag przedsiębiorsw i korzyści z ich inernalizacji, naomias o wyborze geograficznej lokalizacji decydują czynniki składające się na ooczenie przedsiębiorswa w kraju przyjmującym. Azji Południowo-Wschodniej, Gdańsk 1998; Korporacje międzynarodowe w Polsce. Wyzwania w dobie globalizacji i regionalizacji, red. A.Zorska, Warszawa Zob.: T.Laocha, Lokalizacja produkcji międzynarodowej a procesy inegracji europejskiej, Sudia Europejskie, nr 3/2002, s A.Paczkowski, Znaczenie poliyki regionalnej w sysemie gospodarki rynkowej w: Międzynarodowa współpraca regionów: wybór eksperyz, red. W.Toczyski, Warszawa 1997, s Por.: T.Laocha, Foreign Capial in Polish Texile Clohing Indusry As an aemp of Analysis based on he Foreign Direc Invesmen and Locaion Theories, Fibres & Texiles in Easern Europe, no. 1(45)/2004, s

7 T.Laocha, Bezpośrednie inwesycje zagraniczne w UE w świele eorii Teorią uwzględniającą splo wszyskich deerminan BIZ (wypływających i napływających) jes eklekyczny paradygma OLI Dunninga. Teoria OLI (Ownership, Localizaion, Inernalizaion) wyjaśnia podjęcie BIZ jako efek działania rzech warunków: 1) posiadania przez firmę przewag własnościowych (przewag oligopolisycznych); 2) wysępowania korzysnych czynników lokalizacyjnych; 3) isnienia większych korzyści dla firmy z inernalizacji niż z eksernalizacji jej działalności. W eorii lokalizacji uzależnia się podjęcie BIZ od konkurencyjnych przewag kraju (regionu), kóre działają korzysnie na procesy rozwojowe przedsiębiorsw. 19 Korzyści konkurencyjne, uwarunkowane lokalizacją, określane są jako korzyści (czynniki) lokalizacyjne. Dają one przedsiębiorswom na rynkach zagranicznych przewagi związane z dysponowaniem, przewagi cenowe oraz korzyści skali i zakresu. Teoria lokalizacji poszukuje zaem czynników wyznaczających korzysne i niekorzysne dla działalności gospodarczej obszary geograficzne. Wyjaśnia przewagi, jakie ma dana lokalizacja nad innymi. Czynniki lokalizacyjne są określone dla poszczególnych regionów przyjmujących i mogą być ylko w nich wykorzysane. Z punku widzenia niniejszych rozważań isone jes zidenyfikowanie czynników lokalizacyjnych, kóre worzą klima inwesycyjny. Składają się na niego czynniki ekonomiczne (rynek zbyu, zasoby czynników produkcji i koszy ich pozyskania), prawne (przepisy gospodarcze), społeczne (syl życia mieszkańców, kulura regionalna, znajomość języków obcych) oraz poliyczne (poliyczna sabilność i związany z ym sopień ryzyka inwesycji w danym kraju). O lokalizacji przedsiębiorsw w regionie przesądzają przede wszyskim jego jakościowe czynniki lokalizacyjne: regionalne insyucje ooczenia biznesu (finansowe, ubezpieczeniowe, informacyjne, szkoleniowe, konsulingowe, promocyjne), 20 nowoczesna globalna infrasrukura rans- 19 Zob.: T.Werneck, Deusche Direkinvesiionen in den USA. Deerminanen und Wirkungen am Beispiel der Bundessaaen Georgia, Norh Carolina und Souh Carolina, München 1998, s.29; W.Dziemianowicz, Kapiał zagraniczny a rozwój regionalny i lokalny w Polsce, Warszawa 1997, s Z.Olesiński, A.Predygier, Wpływ działalności inwesycji ooczenia biznesu na kszałowanie konkurencyjności regionu w: Socjologia gospodarki. Rynek, insyucje, zarządzanie, red. K.Konecki, P.Tober, Łódź 2002, s

8 Sudia Europejskie, 2/2005 porowa i komunikacyjna, pozwalająca na urzymanie reżimu dosaw jus-in-ime, a nawe uroda krajobrazu. 21 Wydaje się, że w analizie czynników lokalizacyjnych isone znaczenie ma funkcjonowanie korporacji międzynarodowych oraz idenyfikacja ich przewag własnościowych i korzyści z inernalizacji. Korporacja międzynarodowa o organizacja przedsiębiorsw na rynkach zagranicznych powsała od podsaw (greenfield invesmen) lub w formie zakupu isniejącego przedsiębiorswa. Korporacje worzą na całym świecie sieci składające się z cenrali (spółki maki) i jej filii (spółki córki), przedsawicielsw (biur, agencji i oddziałów) oraz przedsiębiorsw powsałych w wyniku wspólnych przedsięwzięć z udziałowcami kraju przyjmującego lub innymi zagranicznymi (foreign loca lub foreigners join venures). Aczkolwiek bezpośrednie inwesycje zagraniczne podejmują również małe i średnie przedsiębiorswa, o jednak duże przedsiębiorswa dysponują większym kapiałem, sprawniejszą organizacją i posiadają już doświadczenie na rynkach zagranicznych. Sąd eż udział korporacji międzynarodowych w całkowiych przepływach świaowych srumieni BIZ jes największy. Inwesycje bezpośrednie dzieli się na dwie podsawowe grupy: BIZ zorienowane popyowo oraz podażowo. 22 Działalność inwesorów bezpośrednich od srony popyowej jes symulowana porzebą peneracji rynków zagranicznych w celu sprzedaży swoich owarów. Naomias do BIZ zorienowanych podażowo należą inwesycje podejmowane w celu uzyskania dosępu do surowców lub echnologii oraz zaoparzenia przedsiębiorsw bezpośredniego inwesowania w dobra pośrednie i finalne wewnąrz sieci międzynarodowej produkcji. BIZ podejmuje się ze względu na korzyści skali lub racjonalizację procesu produkcyjnego z zamiarem ulokowania przedsiębiorswa w echnologicznym klaserze (gronie przedsiębiorczości). Większość srumieni ych inwesycji przepływa między krajami wysoko rozwinięymi, co określane jes zjawiskiem zw. krzyżowania się BIZ. Inwesycje krzyżowe polegają na lokowaniu przez korporację międzynarodową swoich przedsiębiorsw produkcyjnych i handlowych na macierzysych rynkach rywali. 23 Częso związane są z budową przedsiębiorsw zajmujących się reklamą i promocją oraz pracami badawczymi i rozwojowymi 21 G.Gorzelak, Polskie regiony w procesie inegracji europejskiej, Sudia Regionalne i Lokalne, nr 2-3/2002, s J.Wikowska, Bezpośrednie inwesycje zagraniczne w Europie..., op.ci., s Sraegie przedsiębiorsw w biznesie międzynarodowym, red. M.Gorynia, Poznań 2000, s

9 T.Laocha, Bezpośrednie inwesycje zagraniczne w UE w świele eorii całej korporacji międzynarodowej. Z kolei podejmowanie inwesycji bezpośrednich w słabiej rozwinięych krajach, zazwyczaj wiąże się z poszukiwaniem przez inwesorów niższych koszów produkcji. W związku z powyższym wydaje się, że rola poszczególnych czynników lokalizacyjnych dla korporacji międzynarodowej jes uzależniona od srukury jej łańcucha warości dodanej w wymiarze geograficznym. 24 Te same czynniki lokalizacyjne regionów będą miały różne rangi dla przedsiębiorsw produkcyjnych, usługowych czy dysrybucyjnych, a jeszcze inne dla ych, kóre zajmują się pracami badawczorozwojowymi czy markeingiem. Ponado inwesycje od podsaw (greenfield invesmen) będą zależały od warunków ekonomicznych, poliycznych i społecznych kraju przyjmującego, ale przy już isniejących inwesycjach (np. join venures) będą prawdopodobnie mniej ważne, choć akże ocenianie przez pryzma całego przedsięwzięcia. Innym problemem są sraegie dużych przedsiębiorsw przejawiające się w posaci fuzji, przejęć oraz aliansów, kórych inwesycje zawsze są związane z oszczędnościami firmy lub eliminacją konkurenów, a ich napływ nie jes deerminowany bezpośrednio czynnikami lokalizacyjnymi regionów. Można wnioskować, że inwesorzy zagraniczni kierujący się korzyściami z lokalizacji wzmacniają e czynniki lokalizacyjne, kóre ich przyciągają. 5. Analiza saysyczna napływu BIZ do regionów w procesie inegracji europejskiej Posępujący proces globalizacji i oczekiwania inwesorów na powiększenie rynku europejskiego prowadzi z jednej srony m.in. do fuzji i przejęć oraz sraegicznych aliansów między przedsiębiorswami w krajach wysoko rozwinięych; z drugiej srony naomias obserwuje się lokowanie wolnych środków finansowych w budowę lub zakup przedsiębiorsw w krajach rozwijających się. W 2001 r. na świecie działało ok. 850 ys. przedsiębiorsw powsałych w wyniku bezpośrednich inwesycji zagranicznych. Dla porównania można podać, że w ciągu 6 la od 1995 r. ich liczba wzrosła ponad rzykronie (w 1995 r. funkcjonowało w sumie 270 ys. filii, przedsawicielsw oraz join venures) E.Siek, Inwesycje bezpośrednie przedsiębiorswa na rynku zagranicznym, Częsochowa 2000, s UNCTAD, DITE UN focal poin on FDI issues (hp://sas.uncad.org/fdi/). 53

10 Sudia Europejskie, 2/2005 W niniejszej pracy miarą porównawczą arakcyjności inwesycyjnej jes udział napływających srumieni zobowiązań z yułu BIZ w PKB per capia regionów, ponieważ uwzględnia skalę wielkości zasobów i możliwości absorpcyjne kapiału. Analiza saysyczna dla la pozwala zaobserwować dodanią korelację między procesami pogłębiania inegracji (szczególnie budową Jednoliego Rynku) a akywnością inwesorów zagranicznych w inegrującym się obszarze (zob. abela 2). Unia celna wywołała wzros inwesycji omijających cło, budowa rynku wewnęrznego (w sensie sopniowego wprowadzania swobód przepływu dóbr, kapiału, osób i usług) pobudzała do podejmowania bezpośrednich inwesycji w poszczególnych pańswach członkowskich celem racjonalizacji produkcji. Dodakowo można przypuszczać, że realizacja Unii Waluowej i Gospodarczej skukuje nowymi czynnikami lokalizacyjnymi na całym obszarze UE (swoboda świadczenia usług bankowych i ubezpieczeniowych oraz obrou papierami warościowymi), co zwiększa efek kreacji inwesycji. Najwyższy udział rocznych srumieni BIZ w PKB widoczny jes przede wszyskim w Belgii, Luksemburgu, Holandii, Irlandii, Wielkiej Bryanii i Hiszpanii. Z punku widzenia niniejszych rozważań ważniejsze są jednak doświadczenia słabszych pańsw członkowskich. Uwagę zwracają Grecja i Porugalia, kóre w pierwszych badanych okresach członkoswa ( i ) przyciągały więcej kapiału niż Hiszpania i Irlandia. Jednak w osaniej dekadzie średni udział BIZ napływających do Grecji w PKB zmniejsza się, a w Porugalii rośnie, ale w wolniejszym empie niż w Irlandii i Hiszpanii. Fak, że Irlandia przysąpiła do Wspólno wcześniej od Grecji, Hiszpanii i Porugalii, pozwala na nasępujące przypuszczenia: a) Irlandia w laach miała słabsze czynniki lokalizacyjne od Grecji i Porugalii; b) w Irlandii, w okresie , pojawiły się czynniki deerminujące napływ BIZ lepsze niż w Grecji i dorównujące warunkom w Porugalii; c) Grecja nie wykorzysała możliwości płynących z inegracji (w sensie pomocy wspólnoowej); d) Porugalia wzmacniała swoje przewagi lokalizacyjne (w okresie ), ale w mniejszym empie niż Irlandia i Hiszpania. Można zaem wysunąć ezę, że obecnie gospodarka irlandzka, w aspekcie posiadania czynników deerminujących napływ BIZ, przewyższa gospodarki narodowe w UE (poza krajami Beneluksu). W laach 90. obserwujemy coroczny wzros napływu kapiału zagranicznego w formie BIZ do pańsw Europy Środkowej i Wschodniej. Sąd eż średnioroczny napływ BIZ do krajów ego regionu 54

11 T.Laocha, Bezpośrednie inwesycje zagraniczne w UE w świele eorii zwiększył się w laach z 7,4 mld USD do 30,6 mld USD. 26 Kraje e różnią się pod względem wielkości zakumulowanego poziomu i empa wzrosu srumieni inwesycji napływających. Na począku la 90. największą arakcyjnością inwesycyjną odznaczały się kraje, kóre jako pierwsze zaczęły wprowadzać zasady gospodarki rynkowej. 27 W laach największy napływ BIZ obserwujemy przede wszyskim na Węgrzech, w Czechach i Polsce (zob. wykres 1). W 1991 r. napływ srumieni BIZ na Węgry był 6,5 razy większy niż w Polsce i prawie 3 razy większy niż w Czechach, co wynikało z dużo lepszych uregulowań prawnych dla inwesorów zagranicznych, zwłaszcza w porównaniu z Polską. 28 Pozycje pańsw Europy Środkowej i Wschodniej kszałują się odmiennie, kiedy porównujemy warości skumulowanych inwesycji zagranicznych przypadających na jednego mieszkańca w poszczególnych krajach, czy eż ich udziału w PKB (zob. odpowiednio wykres 1 oraz abela 2). Od począku analizowanego okresu zdecydowanym liderem były Węgry, gdzie warość omawianego wskaźnika wynosiła 691 USD per capia w 1994 r. i ponad 1600 USD per capia w 2001 r. Na drugim miejscu od roku 1994 znajduje się Słowenia, dalej Czechy i Polska (zob. wykres 1). W roku 2000 krajem dominującym pod względem zainwesowanego kapiału per capia, jes Esonia (2639 USD), co wynika głównie z dużej dynamiki wzrosu BIZ (od 1993 r. o 932%) i bardzo małego poencjału demograficznego oraz najbardziej zaawansowanego procesu ransformacji gospodarczej wśród krajów bałyckich. 29 Naomias jeśli chodzi o pańswa sarej Unii, o analiza pokazuje, że Irlandia w pierwszych dwóch dekadach członkoswa była najsłabiej rozwinięym krajem, a w wymiarze geograficznego położenia w UE znajduje się poza obszarem (ho banana), w kórym inwesorzy zagraniczni, szczególnie z sekorów high-ech, znajdują najlepsze ooczenie w Europie T.Pakulska, M.Poniaowska-Jaksch, Bezpośrednie inwesycje zagraniczne w krajach EŚW, Warszawa 2001, s W.Dziemianowicz, Kapiał zagraniczny w Czechosłowacji, Polsce i na Węgrzech w laach w: Prywayzacja i przedsiębiorczość, red. B.Jałowiecki, A.Mync, Warszawa 1994, s Ibidem, s T.Pakulska, M.Poniaowska-Jaksch, Bezpośrednie..., op.ci., s Zob. np.: A.Rzońca, Rachunek wzrosu na przykładzie gospodarki Irlandii w laach dziewięćdziesiąych, Maeriały i Sudia, Zeszy nr 149, NBP, Warszawa 2002; T.Laocha, Effecs of Foreign Direc Invesmen on he Irish Economy. An Econome- 55

12 Sudia Europejskie, 2/2005 Irlandia jes najlepszym przykładem umiejęnego wykorzysania środków wspólnoowych. Nie jes już objęa celem 1 jako cały region, nie należy eż do grupy krajów-beneficjanów unijnej poliyki spójności, w kórej ciągle pozosają Grecja, Hiszpania i Porugalia. Przez ponad dwie dekady członkoswa we Wspólnoach, klasyfikowano ją jako region słabiej rozwinięy (problemowy). Jednak gospodarka irlandzka w ym okresie przyjmowała przedsiębiorswa zagraniczne i rozszerzyła się o przemysły, kóre wykorzysywały nowe echnologie. Można sądzić, że obecnie w swoich społeczno-ekonomicznych procesach rozwoju zbliżyła się ona do poziomu krajów wysoko rozwinięych. Ineresujące jes więc, jakie zjawiska spowodowały, że Irlandia, mimo swego peryferyjnego położenia w UE w wymiarze geograficznym i gospodarczym, sała się liderem na skalę europejską w przyciąganiu inwesorów do sekorów inensywnych echnologicznie. Jej długookresowy wzros gospodarczy i sysemayczne od la 70. korzysne zmiany srukuralne gospodarki oraz przyspieszone empo wzrosu gospodarczego i jednoczesna poprawa warunków życia społeczeńswa w laach pozwalają sądzić, że w kraju ym nasąpił zdecydowany rozwój społeczno-ekonomiczny. 6. Opis posaci funkcji irlandzkich czynników lokalizacyjnych Analizę deerminanów napływu BIZ do Irlandii auor opiera na eoriach uwzględniających aspek geograficznej lokay kapiału przedsawionych w niniejszej pracy. Przedmioem analizy jes poszukiwanie sabilnej zależności pomiędzy udziałem napływających srumieni BIZ w PKB Irlandii a akimi czynnikami jak: 1) skala powiązań handlowych gospodarki irlandzkiej z gospodarką świaową; 2) realne koszy pracy w Irlandii; 3) produkywność pracy; 4) san infrasrukury; 5) wahania kursu waluowego EUR/USD; 6) sopa podaku od przedsiębiorsw (CIT) w Irlandii w porównaniu ze średnią sopą CIT w krajach OECD. ric Analysis of he GDP and of he Deermining Facors of he Inflow of Foreign Direc Invesmen ino Ireland, Comparaive Economic Research, vol. 4, no. 1 2/2001, s Zob.: A.Rzońca, Rachunek..., op.ci. 56

13 T.Laocha, Bezpośrednie inwesycje zagraniczne w UE w świele eorii Posać funkcyjna pozyskiwania BIZ przez Irlandię przedsawia się nasępująco: (1) gdzie: FDI Y FDI Y ( KP, OP, PR, SP, WA, IN ) = f, udział srumienia BIZ w PKB Irlandii; KP realne koszy pracy; OP handel zagraniczny; PR produkywność pracy; SP relaywna sopa podakowa; WA kurs waluowy; IN infrasrukura. Przed przysąpieniem do eksperymenów esymacji auor przyjął pewne założenia. Wzros realnych koszów pracy (KP), większa sopa podakowa w porównaniu z innymi krajami OECD (SP) oraz silne flukuacje waluy krajowej (WA) zmniejszają arakcyjność Irlandii jako miejsca pod lokalizację przedsiębiorsw bezpośredniego inwesowania. Z kolei wzros wolumenu handlu zagranicznego (OP), produkywności pracy (PR) oraz unowocześnienie infrasrukury (IN) przyciągają inwesorów bezpośrednich. W analizie ekonomerycznej auor wyznacza siłę oraz saysyczną isoność wpływu poszczególnych czynników lokalizacyjnych na napływ BIZ do Irlandii w okresie Do analizy wykorzysane zosały dane roczne. Do esymacji wyznaczonego równania (1) auor wykorzysuje maeriał saysyczny prezenowany poniżej. Koszy pracy (zmienna KP) w Irlandii sanowią sumę wynagrodzeń (bruo) i pozapłacowych wydaków. Na wynagrodzenia, obok płacy podsawowej, składają się wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, pracę zmianową oraz regularnie płacone premie. Na pozapłacowe wydaki składają się wydaki bezpośrednie (płane urlopy, dni świąeczne). Do pośrednich pozapłacowych wydaków należą składki na ubezpieczenia społeczne i chorobowe (zob. wykres 2). Skalę powiązań handlowych Irlandii z zagranicą (zmienna OP) w niniejszej pracy mierzy się średnim udziałem eksporu i imporu Irlandii w jej PKB (zob. wykres 3). 57

14 Sudia Europejskie, 2/2005 Produkywność pracy (zmienna PR) zosała wyrażona ilorazem realnego PKB i całkowiej liczby zarudnionych (zob. wykres 4). Sopa podakowa od przedsiębiorsw (zmienna SP) mierzona jes przez auora różnicą między sopą podakową CIT w Irlandii i średnią sopą CIT w krajach OECD (zob. wykres 5). San infrasrukury w Irlandii (zmienna IN ) auor aproksymuje udziałem wydaków budżeowych na budowę sieci ransporu i komunikacji w całkowiych wydakach (zob. wykres 6). Wahania kursu waluowego EUR/USD (zmienna WA) ujęe są w posaci jego rocznych procenowych zmian (zob. wykres 7). Esymacja paramerów skonsruowanego równania pozwoliła dokonać oceny wpływu czynników lokalizacyjnych na napływ inwesycji bezpośrednich do Irlandii. (2) FDI Y KP OP ( WA + WA 1) 1. IN = ln ln 0.67SP KP 3 OP 3 PR 4 PR (-0.98) (-5.12) (1.40) (4.00) (-6.23) (-4.19) (2.85) R 2 = 93% DW=1.74 Se=2% Wyniki esymacji (2) za pomocą meody najmniejszych kwadraów (MNK) na próbie obejmującej okres pozwalają wnioskować, że isnieje szczególnie silna zależność między udziałem srumienia BIZ w PKB a wielkością sopy CIT w Irlandii. Zwiększenie się relaywnej sopy podakowej o 1 punk procenowy zmniejsza udział srumienia BIZ w PKB o 0,67 punku procenowego. Uzyskany wynik powierdza isony wpływ zachę fiskalnych na decyzje o lokalizacji BIZ w Irlandii. Powierdzone zosało również empirycznie, że spadek realnych koszów pracy w Irlandii był jednym z głównych czynników przyciągających inwesorów bezpośrednich. Wyniki esymacji pozwalają zaobserwować, że jeśli dwuleni wzros całkowiych koszów pracy zwiększy się o 1 punk procenowy o udział BIZ w PKB zmniejszy się w nasępnym roku o 0,72 punku procenowego. Analizując znaczenie kursu waluowego w napływie BIZ do Irlandii można zauważyć, że aprecjacja euro w sosunku do USD o 1 punk procenowy prowadzi do spadku udziału napływających inwesycji w PKB o 0,48 punku procenowego w roku bieżącym oraz nasępnym. Równie isonym czynnikiem lokalizacyjnym jes wzros produkywności pracy. Zwiększenie się rzyleniej sopy wzrosu produkywności pracy 58

15 T.Laocha, Bezpośrednie inwesycje zagraniczne w UE w świele eorii o 1 punk procenowy zwiększa udział srumienia BIZ w PKB o 0,79 w nasępnym roku. Isony jes również związek między poziomem wydaków budżeowych na budowę sieci ransporu i komunikacji w całkowiych wydakach a srumieniem BIZ. Efeky wpływu ej zmiennej na srumień BIZ widać po dwóch laach. Zwiększenie się udziału wydaków o 1 punk procenowy powoduje wzros srumienia BIZ w PKB o 1,6 punku procenowego. Niesey, auor nie powierdził saysycznej isoności (w ogólnie przyjęym przedziale) wpływu wzrosu wymiany handlowej Irlandii ze świaem na wzros napływającego srumienia BIZ. Brak powierdzenia wpływu ej zmiennej może wynikać z jej nieodpowiedniej saysycznej aproksymacji. 7. Podsumowanie Decyzje inwesorów o podjęciu inwesycji na rynku zagranicznym zależą od własnościowych przewag przedsiębiorsw i korzyści z ich inernalizacji, naomias w wyborze lokay, w sensie geograficznym, decydują czynniki składające się na ooczenie przedsiębiorswa w kraju przyjmującym. Teorią, uwzględniającą splo wszyskich deerminan BIZ, jes eklekyczny paradygma OLI Dunninga. Z punku widzenia niniejszej pracy isone jes zidenyfikowanie czynników lokalizacyjnych, kóre worzą klima inwesycyjny. Składają się na niego czynniki ekonomiczne (rynek zbyu, zasoby czynników produkcji i koszy ich pozyskania), prawne (przepisy gospodarcze), społeczne (syl życia mieszkańców, kulura regionalna, znajomość języków obcych) oraz poliyczne (poliyczna sabilność i związany z ym sopień ryzyka inwesycji w danym kraju). Te same czynniki lokalizacyjne przy wyborze formy i celu BIZ będą miały różne rangi. Inwesycje podejmowane w celu zdobycia nowych rynków zbyu (np. sklepy wielkopowierzchniowe, sacje paliwowe) będą deerminowane innymi czynnikami lokalizacyjnymi niż inwesycje poszukujące oszczędności w zakresie koszów produkcji (np. magazyny). Ponado bezpośrednie inwesycje zagraniczne dokonane drogą fuzji, przejęć oraz sraegicznych aliansów, o ile nie kierują się czynnikami lokalizacyjnymi kraju przyjmującego, o klima inwesycyjny w skali międzynarodowej w inegrującym się obszarze odgrywa isoną rolę (np. wprowadzenie wspólnej waluy). Inwesorzy zagraniczni w obszarze lokalizacji wykorzysują swoje przewagi własnościowe i korzyści z inernalizacji oraz wzmacniają e czynniki wzrosu gospodarczego, kóre je przyciągają, a akie zjawisko sprzyja scalaniu się gospodarek narodowych w UE. 59

16 Sudia Europejskie, 2/2005 W analizie czynników lokalizacyjnych w Irlandii auor oparł się na własnym prosym równaniu napływu BIZ do gospodarki irlandzkiej. Esymowana funkcja w sposób znacznie uproszczony przedsawia zjawiska ekonomiczne mające wpływ na decyzje lokalizacyjne inwesorów. W równaniu napływu BIZ nie ujęo wszyskich zidenyfikowanych w niniejszym arykule czynników lokalizacyjnych. Osaecznie udało się znaleźć empiryczne argumeny, że decydujące znaczenie w przyciąganiu BIZ do Irlandii miały unowocześnianie infrasrukury i zachęy fiskalne. Zasosowane przez Irlandię ulgi podakowe dla inwesorów są dziś w UE ograniczane zgodnie z poliyką konkurencji. Wydaje się więc, że dyskusja na ema przyciągania BIZ do regionów słabiej rozwinięych pozosaje ciągle owara. Chodzi o o, że doskonałymi czynnikami lokalizacyjnymi są niskie podaki i nowoczesna infrasrukura regionu. O ile e pierwsze zależą jedynie od decydenów gospodarczych, o nowoczesnej infrasrukury słabsze ekonomicznie regiony nie są w sanie zbudować bez udziału inwesorów zagranicznych. Aneks Wykres 1. Warość per capia skumulowanych BIZ w krajach Europy Środkowej i Wschodniej (w USD) Albania Białoruś Bośnia i Hercegowina Bułgaria Chorwacja Czechy Esonia Węgry Łowa Liwa Macedonia Mołdawia Polska Rumunia Rosja Słowacja Słowenia Ukraina Jugosławia Źródło: opracowanie własne na podsawie OECD, Quarely Labour Force Saisics, no. 2/2003, UNCTAD, DITE UN focal poin on FDI issues (hp://sas.uncad.org/fdi/). 60

17 T.Laocha, Bezpośrednie inwesycje zagraniczne w UE w świele eorii Wykres 2. Realne jednoskowe koszy pracy w Irlandii w laach indeks sopa wzrosu % % 88 8% 68 4% 48 0% 28-4% 8-8% Źródło: Obliczenia własne na podsawie OECD Economic Oulook (kod DATASTREAM: IROCFRLC). Wykres 3. Średni udział irlandzkiego eksporu i imporu w PKB ekspor impor ( + impor ) ekspor / 2 PKB 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% lewa srona ekspor i impor w mln euro (ceny bieżące), prawa srona ( ekspor + impor )/ 2 PKB Źródło: Obliczenia własne na podsawie Cenral Saisics Office, Ireland (kod DATASTREAM: IREXPGSV, IRIMPGSV, IRGDP...) 61

18 Sudia Europejskie, 2/2005 Wykres 4. Produkywność pracy w Irlandii w laach PKB sopa wzrosu 128 liczba zarudnionych 12% % 68 4% % 8-4% lewa srona poziom, prawa srona roczny przyros Źródło: Obliczenia własne na podsawie OECD Economic Oulook (kod DATASTREAM: IROCFPRO) Wykres 5. Sopa podaku od przedsiębiorsw w Irlandii na le średniej krajów OECD w laach Irlandia OECD różnica 55% 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 20% 15% 10% 5% 0% -5% -10% -15% lewa srona sopa podaku, prawa srona różnica Źródło: Obliczenia własne na podsawie Office of Tax Policy Research, Universiy of Michigan (hp:// 62

19 T.Laocha, Bezpośrednie inwesycje zagraniczne w UE w świele eorii Wykres 6. Wydaki budżeowe na budowę sieci ransporu i komunikacji w Irlandii w laach wydaki udział % % % lewa srona poziom wydaków w ys. euro (ceny bieżące), prawa srona udział w całkowiych wydakach Źródło: Obliczenia własne na podsawie Cenral Saisics Office, Ireland (kod DATASTREAM: IRNC2675, IRNC2698). Wykres 7. Kurs waluowy EUR/USD w laach poziom wahania % 20% 10% 0% -10% -20% -30% lewa srona poziom, prawa srona wahania Źródło: Obliczenia własne na podsawie Bank of England (kod DATASREAM: UKEURSN, USDOLLR). 63

20 64 Sudia Europejskie, 2/2005

21 T.Laocha, Bezpośrednie inwesycje zagraniczne w UE w świele eorii 65

22 66 Sudia Europejskie, 2/2005