PRZYROST PKB GENEROWANY W WYNIKU REAKCJI MNOŻNIKOWEJ W TURCJI I UNII EUROPEJSKIEJ Z TYTUŁU ICH HANDLU WZAJEMNEGO W LATACH *

Transkrypt

1 Marian Guzek, Beniamin Kosrubiec Józef Biskup, Andżelika Kuźnar PRZYROST PKB GENEROWANY W WYNIKU REAKCJI MNOŻNIKOWEJ W TURCJI I UNII EUROPEJSKIEJ Z TYTUŁU ICH HANDLU WZAJEMNEGO W LATACH * Skrócony rapor z badań empirycznych Wsęp Kraj przysępujący do srefy wolnego handlu lub unii celnej zapewnia swoim parnerom z ugrupowania nieskrępowany dosęp do swojego rynku. Wszyskie kraje ugrupowania inegracyjnego uzyskują korzyści w posaci zwiększonego dochodu narodowego, wynikające z rozszerzenia rynków zbyu. W począkowym okresie kraj nowo przysępujący do ugrupowania, szczególnie jeśli poziom jego rozwoju jes niższy niż pozosałych członków, musi liczyć się z ym, że jego korzyści z dosępu do rynków parnerów będą mniejsze, niż korzyści całej grupy. Z czasem e różnice powinny ulegać zmniejszaniu. W celu poznania wielkości ych różnic oraz endencji do ich zmniejszania należy e korzyści skwanyfikować. Zadanie o zosało zrealizowane za pomocą analizy reakcji mnożnikowej, generującej przyrosy PKB powodowane handlem wzajemnym krajów ugrupowania inegracyjnego oraz kraju nowo przysępującego. Mnożnik w gospodarce owarej jes narzędziem analizy ekonomicznej, definiowanym jako odwroność krańcowej skłonności do oszczędzania, powiększonej o krańcową skłonność do imporu. Reakcja mnożnikowa odzwierciedla zwielokronienie efeków dochodowych, generowanych wzrosem dochodów * Zespół badawczy dziękuje za konsulacje orzymane od mgr. Macieja Tymowskiego, b. szefa Sysemu Informacji Handlowej UNCTAD.

2 14 MARIAN GUZEK, BENIAMIN KOSTRUBIEC, JÓZEF BISKUP, ANDŻELIKA KUŹNAR w gospodarce owarej. Oczywiście, efeków akich nie przewidują ci, kórzy odrzucają reakcję mnożnikową, wierzą naomias w prawdziwość słynnego wierdzenia wybinego przedsawiciela ausriackiej szkoły ekonomii, G. Haberlera 1, że zasadnicza eoreyczna idea pana Keynesa, doycząca związków pomiędzy skłonnością do konsumpcji a mnożnikiem ( ) okazuje się nie yle empirycznym swierdzeniem, kóre mówi coś ineresującego o realnym świecie, ile jałową algebraiczną relacją, kórej żadne odwołanie się do faków nie może powierdzić ani obalić. Należy jednak oddać sprawiedliwość Haberlerowi i przyznać, iż może mieć częściowo rację. Maemayczna formuła mnożnika J.M. Keynesa 2 jes nadmiernie uproszczoną konsrukcją, nienadającą się do analiz ilościowych, gdyż nie ma określonych granic zmienności mnożnika. Zawiera on jednak prawidłowo zidenyfikowany zesaw zjawisk, od kórych zależy wysępowanie procesu nazwanego reakcją mnożnikową. Również model mnożnika, dososowany do gospodarki owarej, skonsruowany przez P. Samuelsona 3, jes maemaycznie ułomny i nie nadaje się do badań empirycznych. Z faku ego nie wynika jednak co sugeruje w swej ocenie Haberler w odniesieniu do wersji mnożnika Keynesa i co powarza wielu przeciwników keynesizmu że w prakyce w ogóle nie wysępuje proces mnożnikowy, oznaczający bardziej niż proporcjonalny przyros dochodu narodowego aniżeli przyros wydaków, pobudzających popy konsumpcyjny w okresie recesji. Warunkiem empirycznej kwanyfikacji mnożnika jes posłużenie się inną posacią maemayczną jego formuły podsawowej oraz jej wersji poszerzonej modelu dla gospodarki owarej. Model en powinien poddawać się dekompozycji oraz umożliwić wyznaczenie przedziału zmienności mnożnika, czyli określenie jego dolnej i górnej granicy. Do akich warunków zosał dososowany operacyjny model mnożnika handlu zagranicznego, opublikowany przez M. Guzka 4. Model en zosał przez auora uzupełniony w nasępnych badaniach. Uzupełniona wersja modelu zosała zweryfikowana empirycznie w badaniu doyczącym Polski i UE-15 w laach G. Haberler, Mr. Keynes Theory of he Muliplier : A Mehodological Criicism, [w:] Seleced Essays of Gofried Haberler, Cambridge J.M. Keynes, The General Theory of Employmen, Ineres and Money, MacMillan and Co., London P.A. Samuelson, D.A. Nordhaus, Economics, par II, McGraw-Hill Companies Inc., 19h ed. 4 M. Guzek, O dekompozycji i granicach zmienności mnożnika handlu zagranicznego, Myśl Ekonomiczna i Prawna 2008, nr 2.

3 Przyros PKB generowany w wyniku reakcji mnożnikowej w Turcji i Unii Europejskiej 15 Waro zwrócić uwagę na o, że nie można sensownie porównywać kierunku i wysokości zmian krańcowej skłonności do oszczędzania i do imporu z poziomem mnożnika i jego efekami dochodowymi w ym samym roku. Efeky e powsaną bowiem nie ylko w roku wysąpienia impulsu popyowego, ale akże w laach nasępnych. Dlaego w badaniach nad kwanyfikacją mnożnika i generowanych przez niego efeków należy uwzględniać dłuższe okresy. Ze względu na sochasyczną naurę zjawiska wysępuje porzeba dokonywania saysycznej esymacji badanych wielkości oraz posługiwania się w ocenach wyników ich poziomami skumulowanymi. Dla zachowania porównywalności wyników badań założono, że warość unijnego imporu z Turcji, publikowana przez Eurosa, odpowiada eksporowi Turcji do UE-15, naomias warość unijnego eksporu do Turcji odpowiada ureckiemu imporowi z UE-15. Warość ureckiego PKB w laach podawana przez Eurosa zosała poddana esymacji saysycznej. Wszyskie dane podawane są w cenach bieżących. W badaniach dla Turcji wykorzysano doświadczenia meodologiczne, uzyskane w rakcie analogicznych badań dla Polski. Ich wyniki zosały opublikowane w skróconym raporcie z ych badań 5. Model operacyjny mnożnika handlu zagranicznego Ogólna formuła operacyjnego modelu mnożnika handlu zagranicznego ma posać: n z M = / / ki wi, k (1) i = 1 = 1 gdzie: M ogólny mnożnik w gospodarce owarej, i numer kraju-parnera, numer roku, k i indywidualny mnożnik, doyczący handlu badanego kraju z krajem-parnerem i, w i waga w posaci współczynnika udziału parnera i w całkowiym eksporcie badanego kraju do wszyskich parnerów. 5 M. Guzek, B. Kosrubiec, J. Biskup, J. Kur, A. Kuźnar, Przyros PKB generowany w wyniku reakcji mnożnikowej w Polsce i Unii Europejskiej z yułu ich handlu wzajemnego w laach , Myśl Ekonomiczna i Poliyczna 2010, nr 2(29).

4 16 MARIAN GUZEK, BENIAMIN KOSTRUBIEC, JÓZEF BISKUP, ANDŻELIKA KUŹNAR Wymieniona formuła oznacza, że mnożnik w gospodarce owarej jes średnim ważonym mnożnikiem handlu zagranicznego badanego kraju ze wszyskimi parnerami uwzględnionymi w badaniu, naomias wagami są współczynniki udziału indywidualnych parnerów w całkowiym eksporcie badanego kraju do wszyskich parnerów objęych badaniem. Mnożnik indywidualny badanego kraju jes określony wzorem: k i = 1. (2) TS T Imi + TY TY Można go określić jako odwroność krańcowej skłonności do oszczędzania w badanym kraju, powiększonej o jego krańcową skłonność do imporu z kraju-parnera i. W badaniu empirycznym krańcowa skłonność do imporu może zosać obliczona zgodnie z jej definicją analiyczną jako wynik relacji imporu/dochodu i dochodowej elasyczności imporu. Wspomniane wyżej wagi są definiowane jako relacja eksporu badanego kraju (do kraju-parnera i ) do eksporu ogółem do wszyskich parnerów: w i Exi = n /. (3) Exi i = 1 Ogólny efek dochodowy, generowany w wyniku reakcji mnożnikowej w badanym kraju, jes iloczynem ogólnego przyrosu jego eksporu oraz ogólnego mnożnika: g, TY = TEx $ M. (4) Osaeczne wyniki mnożników są obliczane meodą esymacji saysycznej. Dolną i górną granicę zmienności wszyskich mnożników przedsawia wzór: 1 # ki, M # G, (5) gdzie dolna granica wynosi 1, a górna, określana jako G, jes odwronością sopy zwrou nakładów inwesycyjnych na rynku finansowym. Z perspekywy możliwości alokacji kapiału rynek finansowy jes alernaywą dla sekora produkcji eksporowej. Jeżeli w sekorze ym okres zwrou nakładów inwesycyjnych jes dłuższy niż na rynku finansowym, wówczas

5 Przyros PKB generowany w wyniku reakcji mnożnikowej w Turcji i Unii Europejskiej 17 bardziej opłacalne będzie ulokowanie kapiału na rynku finansowym, niż zwiększanie eksporu. Jednak w akim przypadku kapiał inwesycyjny może zosać przeznaczony na zakup zagranicznych papierów warościowych, co można porakować jako impor dóbr. W efekcie, zamias zwiększenia popyu krajowego dzięki wzrosowi wydaków na produkcję przeznaczoną na ekspor, popy en uległby zmniejszeniu wskuek przeniesienia jego części za granicę. Syuacja aka nie miałaby miejsca, gdyby okres zwrou z inwesycji (j. odwroność sopy zwrou) był krószy w sekorze produkcji na ekspor, niż na rynku finansowym. Górna granica zmienności mnożnika przyjmuje nasępującą posać: G = 1, (6) c gdzie c oznacza sopę zwrou nakładów inwesycyjnych na rynku finansowym, określaną jako sopę zysku w skali rocznej. W ujęciu procenowym wzór (6) przyjmuje posać: G = 100. c W badaniach empirycznych rudno określić wielkość c, ponieważ nie ma danych saysycznych pozwalających jednoznacznie wyznaczyć poziom sopy zwrou. Warość a musi zosać wyznaczona na podsawie dosępnych danych liczbowych z uwzględnieniem wielkości esymowanych. W naszym badaniu wielkość c obliczamy na podsawie długookresowej sopy procenowej zwiększonej o 2 punky procenowe, ak by orzymać poziom oprocenowania obligacji skarbowych na rynku pierwonym. Nasępnie poziom en powiększamy o 3 punky procenowe jako szacunkową minimalną długoerminową premię za ryzyko na rynku finansowym. Warość a jes ponownie powiększana o 27 proc., co odzwierciedla roczną sopę oprocenowania osiągnięą z reinwesycji warości c. Tak przyjęe wielkości pozwalają na obliczenie warości G poprzez nasępujące działania: G = 100 = 100 = 5, 58. ( 9, ) # 1, 27 17, 9 Warość 9,1 użya w ym wzorze sanowi średnią długoerminową sopę procenową w UE-15 w laach , opublikowaną przez Eurosa 6. W en sposób orzymujemy górną granicę zmienności mnożnika, warość G 6 Saisical Annex of European Economy, Eurosa 2007, s. 215.

6 18 MARIAN GUZEK, BENIAMIN KOSTRUBIEC, JÓZEF BISKUP, ANDŻELIKA KUŹNAR równą 5,58, jednakową dla UE-15 i Turcji. Takie podejście wynika z założenia, że Turcja ma dosęp do unijnych rynków finansowych. Krańcowa skłonność do oszczędzania w Turcji i UE-15 Krańcowa skłonność do oszczędzania, definiowana jako relacja wzrosu oszczędności do wzrosu PKB, jes ważnym czynnikiem deerminującym warość mnożnika handlu zagranicznego. Zarówno w Turcji, jak i w badanych krajach UE-15 warość a ulega znacznym wahaniom, co wynika ze zmian wzrosu gospodarczego. W porównaniu z UE-15, Turcja charakeryzuje się znacznie większymi zmianami podsawowych paramerów ekonomicznych. W przypadku PKB szczególnie głębokie zmiany zaobserwowano w laach , naomias w przypadku oszczędności w laach i W ym osanim okresie nasąpił znaczny spadek udziału oszczędności w PKB Turcji przy jednoczesnym spowolnieniu wzrosu gospodarczego. W badanym okresie niesabilnej dynamice oszczędności w Turcji owarzyszyły nawe większe wahania PKB. Ta uwaga odnosi się zwłaszcza do la , kiedy o bardzo wysoki wzros PKB (1998, 2000) wysępował na przemian z okresami bezwzględnego spadku (1999, 2001). Niezależnie od przyczyn ego zjawiska, znalazło ona odbicie w dużej zmienności saysycznej krańcowej skłonności do oszczędzania w Turcji. Poziom ego wskaźnika wahał się od -0,07 w roku 2008 do 2,01 w roku Należy jednak zauważyć, że w laach średnia krańcowa skłonność do oszczędzania w Turcji była na poziomie 0,196 (czyli 19,6 proc.), bardzo blisko wskaźnika UE-15. Krańcowa skłonność do oszczędzania w krajach UE charakeryzowała się na ym le mniejszą skalą zmian (od 0,08 w 2008 r. do 0,35 w 2006 r.). Jednakże średnia krańcowa skłonność do oszczędzania w UE-15 w ciągu rzynasu la wyniosła 0,20, czyli 20 proc. niemal yle samo, co w Turcji. Krańcowa skłonność do imporu w Turcji i UE-15 w ramach wzajemnych relacji handlowych obu sron Oprócz krańcowej skłonności do oszczędzania na mnożnik i jego efeky dochodowe ma akże wpływ krańcowa skłonność do imporu, definiowana jako sosunek wzrosu imporu do wzrosu PKB.

7 Przyros PKB generowany w wyniku reakcji mnożnikowej w Turcji i Unii Europejskiej 19 W badanym okresie w Turcji wysępowały znaczne bezwzględne zmiany imporu z krajów UE. Krańcowa skłonność Turcji do imporu z poszczególnych krajów UE mieściła się w przedziale od -0,07 do 0,10 (z wyjąkiem imporu z Danii i Włoch w 1999 r., gdzie odpowiednie warości wynosiły 0,20 i 0,16). Krańcowa skłonność do imporu krajów UE z Turcji była znacznie mniejsza i wahała się od -0,04 do 0,03 (z wyjąkiem krańcowej skłonność Belgii do imporu z Turcji, kóra przyjmowała warości od -0,14 w 1996 r. do 0,04 w 2004 r. ). Ten niski wskaźnik będzie prawdopodobnie znacząco rósł w najbliższych laach ze względu na rozwój wzajemnej wymiany handlowej Turcji i UE na mocy posanowień unii celnej. Kszałowanie się średnich ważonych mnożników pod wpływem handlu wzajemnego Turcji i UE-15 Opierając się na założeniach przedsawionych w części meodologicznej niniejszego opracowania i przyjmując przedział zmienności mnożników dla obu parnerów w granicach od 1 do 5,58, wyliczono średnie ważone mnożniki. Ich warości liczbowe wahały się dla Turcji od 1 do 5,49, a dla UE-15 od 2,65 do 4,74. Sosując meodę esymacji saysycznej, obliczono średnie ważone mnożniki dla Turcji i EU-15, co pozwala śledzić rendy zmienności mnożnika i ograniczyć niekorzysny wpływ przypadkowości na wielkość dochodów Esymowane mnożniki ważone Turcji i UE-15 Rysunek y = 0,002x 3-0,068x 2 + 0,489x + 2, y = -0,018x 3 + 0,434x 2-2,870x + 7, Turcja UE-15

8 20 MARIAN GUZEK, BENIAMIN KOSTRUBIEC, JÓZEF BISKUP, ANDŻELIKA KUŹNAR w każdej ze sron. Ważone mnożniki dla Turcji mieściły się przedziale od 1,23 do 4,60, podczas gdy dla UE-15 od 2,62 do 3,95. Średni mnożnik dla Turcji w okresie rzynasu la wyniósł 2,69, podczas gdy dla UE-15: 3,35. Tabela 1 Esymowane mnożniki ważone Turcji i UE TR 4,60 2,80 1,80 1,30 1,23 1,50 1,92 2,50 3,00 3,45 3,62 3,50 2,90 UE-15 3,38 3,64 3,83 3,95 3,95 3,86 3,78 3,60 3,40 3,20 3,00 2,81 2,62 Wyższy średni mnożnik dla UE-15 był głównie deerminowany krańcową skłonnością do oszczędzania, modyfikowaną przez niską krańcową skłonność do imporu z Turcji. Niższy urecki średni mnożnik odzwierciedla większą zależność Turcji od imporu z UE-15. Ocena efeków dochodowych w Turcji i UE-15 generowanych przez reakcję mnożnikową Po dokonaniu ekonomerycznej esymacji szeregów czasowych, obrazujących kszałowanie się w badanym okresie ogólnych mnożników Turcji i UE-15 z yułu ich handlu wzajemnego, a akże po uwzględnieniu przyrosów eksporu obliczono generowane w wyniku reakcji mnożnikowej coroczne przyrosy PKB. Sanowią one iloczyny odpowiednich mnożników i przyrosów eksporu. Suma generowanych przyrosów PKB Turcji w całym rzynasolenim okresie wyniosła 78 mld euro, podczas gdy w UE-15 osiągnęła 112 miliardów euro. Różnica w wysokości 44 proc. na korzyść Unii Europejskiej jes znaczna, lecz podlega endencji malejącej. Należy zauważyć, że w ciągu pierwszych ośmiu la badanego okresu suma przyrosów generowanych w Turcji wyniosła 30 mld euro, podczas gdy w UE-15 była o 77 proc. wyższa (53 mld). Zmniejszenie dysproporcji efeków dochodowych należy ocenić pozyywnie. Biorąc jednak pod uwagę cały rzynasoleni okres , w kórym Turcja była już członkiem unii celnej z UE-15, 44-procenowa dysproporcja na niekorzyść Turcji może być uznana za ciągle wysoką. Wyniki ego badania mogą być przydane dla poliyki gospodarczej Turcji w procesie negocjacji o członkoswo w Unii Europejskiej. Dokonana analiza zapewnia wiele przesłanek dla formułowania posulaów umożliwiających poprawę wzajemnej współpracy gospodarczej obu sron w celu przyspieszenia

9 Przyros PKB generowany w wyniku reakcji mnożnikowej w Turcji i Unii Europejskiej 21 Przyrosy eksporu TR do UE-15 (mld ) Efeky dochodowe Turcji generowane przez reakcję mnożnikową Tabela Ogółem 0,94 1,69 1,75 1,45 2,48 2,68 1,83 1,98 5,05 2,37 4,50 3,44-1,04 29,13 Esymowane średnie mnożniki 4,6 2,8 1,8 1,3 1,23 1,5 1,92 2,5 3 3,45 3,62 3,5 2,9 Generowane przyrosy PKB (mld ) średnia 2,69 4,32 4,73 3,15 1,88 3,05 4,03 3,51 4,96 15,15 8,19 16,30 12,06-3,01 78,32 Przyrosy eksporu UE-15 do TR (mld ) Efeky dochodowe UE-15 generowane przez reakcję mnożnikową Tabela Ogółem 4,93 4,06-0,19-1,61 9,37-9,69 4,08 3,90 7,72 3,19 4,36 2,02 1,40 33,56 Esymowane średnie mnożniki 3,38 3,64 3,83 3,95 3,95 3,86 3,78 3,6 3,4 3,2 3 2,81 2,62 Generowane przyrosy PKB (mld ) średnia 3,35 16,66 14,77-0,72-6,35 37,02-37,40 15,42 14,05 26,25 10,21 13,09 5,69 3,67 112,37

10 22 MARIAN GUZEK, BENIAMIN KOSTRUBIEC, JÓZEF BISKUP, ANDŻELIKA KUŹNAR eliminacji dysproporcji efeków dochodowych generowanych reakcją mnożnikową wynikających z zw. czynników popyowych. Bibliografia Guzek M., O dekompozycji i granicach zmienności mnożnika handlu zagranicznego, Wyższa Szkoła Handlu i Prawa im. R. Łazarskiego w Warszawie, Myśl Ekonomiczna i Prawna 2008, nr 2. Guzek M., Kosrubiec B., Biskup J., Kur J., Kuźnar A., Przyros PKB generowany w wyniku reakcji mnożnikowej w Polsce i Unii Europejskiej z yułu ich handlu wzajemnego w laach , Myśl Ekonomiczna i Poliyczna 2010, nr 2(29). Haberler G., Mr. Keynes Theory of he Muliplier : A Mehodological Criicism, [w:] Seleced Essays of Gofried Haberler, Cambridge Keynes J.M., The General Theory of Employmen, Ineres and Money, MacMillan and Co., London Samuelson P.A., Nordhaus D.A., Economics, par II, McGraw-Hill Companies Inc., 19h ed. Saisical Annex of European Economy, Eurosa Sreszczenie Badania zespołowe, kórych wyniki przedsawiono w skróconym raporcie, sanowią drugą próbę empirycznej weryfikacji operacyjnego modelu mnożnika w gospodarce owarej. Doyczą one efeków mnożnikowych Turcji (poprzednio Polski) oraz Unii Europejskiej, generowanych przez ich handel wzajemny. W celu zapewnienia porównywalności wyników zasosowano nie ylko aką samą konsrukcję modelu, ale akże aki sam przedział zmienności mnożnika. W obu bowiem badaniach dane liczbowe, porzebne do usalenia górnej granicy mnożnika, mogły być opare na akich samych wielkościach sysycznych, doyczących Unii Europejskiej, opublikowanych przez Eurosa. Wyniki badań umożliwiają swierdzenie, że proces mnożnikowy, kórego realność była kwesionowana przez ausriacką szkołę ekonomii, a w ślad za nią przez neoliberalizm, wysępuje w prakyce, a jego efeky są możliwe do skwanyfikowania. W przypadku Turcji średni ważony mnożnik w okresie rzynasu la wyniósł 2,69, podczas gdy w UE 3,35. Przyrosy PKB generowane przez handel wzajemny w całym badanym okresie osiągnęły w Turcji poziom

11 Przyros PKB generowany w wyniku reakcji mnożnikowej w Turcji i Unii Europejskiej mld euro, a w UE 112 mld euro. Kszałowanie się zarówno mnożników, jak i przyrosów PKB wykazuje prawidłowości podobne jak w badaniach doyczących handlu wzajemnego Polski z UE. Summary Team researches, he resuls of which were presened in a shorened repor, were he second aemp o empirically verify he operaional muliplier model in an open economy. They deal wih he muliplier effecs in Turkey (formerly also Poland) and he European Union generaed by heir bilaeral rade. In order o guaranee he comparabiliy of he resuls, he same model consrucion and he same range of muliplier variabiliy were used. Therefore, in boh researches he numerical daa necessary for he esablishmen of he upper muliplier limi could be based on he same saisical quaniies referring o he European Union ha had been published by he Eurosa. The research resuls make i possible o sae ha he muliplier process, he realiy of which was quesioned by he Ausrian School and neo-liberalism ha followed, exiss in pracice and is effecs can be quanified. In case of Turkey, he weighed mean muliplier in he period of hireen years was 2.69 while in he EU i was The increase in he GDP generaed by heir bilaeral rade in he whole examined period reached he level of 78 billion euro in Turkey and 112 billion euro in he EU. The developmen of he muliplier as well as he increases in he GDP shows regulariies similar o hose in he research ino he bilaeral rade beween Poland and he EU.