POZIOM ROZWOJU PRZEMYSŁOWEGO A WPŁYW KRYZYSU Z 2009 R. NA HANDEL MIĘDZYNARODOWY

Kaarzyna Śledziewska Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersye Warszawski Barosz Wikowski Kolegium Analiz Ekonomicznych Szkoła Główna Handlowa POZIOM ROZWOJU PRZEMYSŁOWEGO A WPŁYW KRYZYSU Z 2009 R. NA HANDEL MIĘDZYNARODOWY 1. Ws ę p Globalny kryzys gospodarczy mający miejsce w 2009 r. doprowadził do znacznych zmian wolumenu obroów handlowych na świecie, jednak w różnym sopniu był odczuwany w poszczególnych krajach, a przede wszyskim w grupach krajów w różnym sadium rozwoju przemysłowego. W 2009 r. warość imporu pańsw rozwinięych (z pańsw zarówno rozwijających się, jak i rozwinięych) spadła o 24%, ekspor do pańsw rozwijających się zaś o 16% w sosunku do roku poprzedniego. Rok 2010 był rokiem powrou do równowagi, przy czym znowu wysąpiły wyraźne różnice pomiędzy wyróżnionymi grupami krajów. Przykładowo, warość imporu pańsw rozwinięych pochodzącego z pańsw rozwijających się wzrosła o 24%, warość imporu ej samej grupy krajów pochodzącego z pańsw rozwinięych wzrosła zaś jedynie o 13%. Pełny wykaz zmian wielkości wymiany handlowej między wyszczególnionymi grupami, krajów rozwijających się i rozwinięych, podany jes w abeli 1. Powyższe faky dowodzą innej reakcji w wielkości obroów handlu międzynarodowego na 71

Kaarzyna Śledziewska, Barosz Wikowski kryzys 2009 r. w przypadku krajów rozwinięych i rozwijających się. Ocena zmian siły oddziaływania deerminan współpracy handlowej na świecie, kóre doprowadziły do wysąpienia wymienionych różnic między krajami rozwijającymi się i rozwinięymi podczas kryzysu z 2009 r. i po nim, jes głównym celem niniejszego arykułu. Tabela 1. Roczne sopy zmian eksporu w grupach pańsw w laach 2009 i 2010 (w sosunku do roku poprzedniego) Eksporerzy imporerzy 2009/2008 2010/2009 Kraje rozwijające się kraje rozwijające się 16% 31% Kraje rozwijające się kraje rozwinięe 24% 24% Kraje rozwinięe kraje rozwijające się 16% 26% Kraje rozwinięe kraje rozwinięe 24% 13% Źródło: hp://uncadsa.uncad.org [dosęp 18.03.2012]. W celu określenia wpływu akich deerminan handlu jak PKB, różnica PKB per capia czy odległości (geograficzne) między pańswami na poziom eksporu zosał wykorzysany model grawiacji opary na panelu złożonym z par krajów obserwowanych w laach 1995 2012, oszacowany z użyciem esymaora Hausmana Taylora. Klasyczny model grawiacji zosał uzupełniony o zmienne binarne dla la 2009 i 2010. Celem ich wprowadzenia było uwzględnienie ewenualnych różnic ceeris paribus w poziomie eksporu we wskazanych laach w sosunku do la wcześniejszych. Jednak z uwagi na fak, że nie ylko poziom handlu w poszczególnych krajach ulegał zmianie przed główną falą kryzysu, w jej rakcie i po niej, ale akże sama reakcja wielkości obroów handlowych na zmiany poszczególnych klasycznych czynników mogła być różna w wymienionych okresach, zasadne wydaje się wprowadzenie do modelu również inerakcji zmiennych binarnych dla la 2009 i 2010 z poszczególnymi uwzględnionymi zmiennymi objaśniającymi. Niniejszy arykuł składa się z czerech części. Po części wprowadzającej nasąpi opis wykorzysanego w pracy modelu. W części rzeciej zosaną zaprezenowane orzymane wyniki empiryczne, część czwara zaś zawiera ich podsumowanie oraz główne wnioski orzymane w wyniku prowadzonych rozważań. 72

Poziom rozwoju przemysłowego a wpływ kryzysu z 2009 r. na handel międzynarodowy 2. Model Wyjściowa posać modelu, kóry zosał wykorzysany, odpowiada ypowemu modelowi grawiacyjnemu, kórego opis można znaleźć np. w pracach: Feensra 1, Redding i Venables 2, Anderson i van Wincoop 3. Zmienną objaśnianą w równaniu opisującym czynniki decydujące o poziomie eksporu z kraju (i) do kraju (j) jes logarym eksporu (X ij ). Warość eksporu (w ys. USD) z kraju i do kraju j podawana jes w bazie Comrade 4 według różnych nomenklaur (HS, SITC). Ze względu na większą ilość danych wykorzysano dane handlowe według nomenklaury SITC. Jednocześnie w przypadku braku danych w określonym roku dla określonej pary krajów dane uzupełniono w oparciu o bazę HS. Równocześnie jednak, aby uwzględnić różnice między wpływem poszczególnych czynników na wielkość eksporu przed kryzysem i w jego rakcie (odpowiednio: w laa 009 w laach i 2009 i 2010), do modelu zosały wprowadzone grupy zmiennych x 9,ij i x 10,ij sanowiących inerakcje poszczególnych czyn w ników laa ze 009 zmiennymi i binarnymi mi dla dla2009 r. i odpowiednio dla 2010 r. Paramery przy x 9,ij i x 10,ij zmiennych określają różnice w (warunkowej) warości oczekiwanej zmiennej bina dla zależnej w wymienionych laach w sosunku do okresu bazowego (przedkryzysowego), co oznacza uwzględnienie formy niesabilności modelowanej relacji w czasie. Podwójnie logarymiczna (w odniesieniu do większości zmiennych) posać funkcyjna powoduje, że paramery przy zmiennych, kórych logarymy nauralne zosały wykorzysane do uworzenia inerakcji, można rakować jako ceeris paribus różnice spodziewanej elasyczności eksporu względem danej zmiennej w odpowiednim roku (2009 lub 2010) w odniesieniu do okresu bazowego (przed 2009 r.). W przypadku zmiennych wprowadzonych do modelu bezpośrednio bez ich logarymowania, co uwidacznia posać modelu (1) przy worzeniu inerakcji również wykorzysano ich bezpośrednie warości, paramery przy nich sojące mają zaś odpowiednią inerpreację półelasyczności. Dane wykorzysane w analizie sanowią panel, w kórym pojedynczą jednoską jes para krajów eksporer (i) i imporer (j), pojedynczym okresem zaś rok kalendarzowy. Szacowane równanie modelu grawiacji przyjmuje posać liniowego modelu jednokierunkowego: 1 R.C. Feensra, Advanced Inernaional Trade: Theory and Evidence, Princeon Universiy Press, Princeon 2004. 2 S. Redding, A. Venables, Geography and Expor Performance: Exernal Marke Access and Inernal Supply Capaciy, Cambridge, NBER, Working Paper 2003, no. 9637. 3 J.E. Anderson, E. van Wincoop, Graviy wih Gravias: A Soluion o he Border Puzzle, NBER, Work ing Paper 2001, no. 8079; J.E. Anderson, E. van Wincoop, Graviy wih Gravias: A Soluion o he Border Puzzle, American Economic Review 2003, vol. 93, no. 1, s. 170 192. 4 hp://comrade.un.org/. 73

Kaarzyna Śledziewska, Barosz Wikowski ln X + α ln dis 4 9 ij + a x = α ln( GDP ) + α ln( GDP ) + α ln GDPpc 9, i j 1 ij + a + α lang x 5 i 10 10, i j ij 2 + α ra 6 + α + ε, ij i ij j + α mu 7 3 ij + α y09 8 i GDPpc + α y10 gdzie: GDP i PKB eksporera (i), w cenach bieżących w ys. USD; pozwala na określenie wpływu poencjału gospodarczego kraju eksporującego na podaż eksporu; spodziewany wpływ na zmienną objaśnianą: dodani; GDP j PKB imporera (j), w cenach bieżących w ys. USD; określa, w jaki sposób PKB imporera wpływa na popy na ekspor; spodziewany wpływ na zmienną objaśnianą: dodani; GDPpc GDPpc i j moduł różnicy w nominalnym PKB per capia między krajami i i j w ys. USD; można oczekiwać odwronie proporcjonalnej zależności między różnicą PKB eksporera i imporera a warością eksporu z kraju i; dis ij odległość między handlującymi pańswami i oraz j, obliczana jako odległość pomiędzy najbardziej zaludnionymi miasami obu pańsw (w km); reprezenuje koszy handlu (głównie ransporu) i koszy ransporu; spodziewany wpływ na zmienną objaśnianą: ujemny; lang ij zmienna binarna przyjmująca warość 1 w przypadku par krajów mających wspólny oficjalny język; we wcześniejszych badaniach oczekiwano, że posiadane wspólnego oficjalnego języka będzie oddziaływać korzysnie na konaky handlowe, jednak rozwój echnologii i obecność nowych form komunikowania się za pośrednicwem Inerneu powodują, że wniosek en może obecnie nie znaleźć powierdzenia empirycznego; spodziewany wpływ na zmienną objaśniana: dodani lub brak wpływu; ra ij zmienna binarna przyjmująca warość 1 w przypadku par krajów, kóre zawarły umowę handlową (preferencyjne umowy handlowe, srefy wolnego handlu, srefy wolnego handlu rozszerzone o inegrację gospodarczą, unie celne oraz unie celne rozszerzone o inegrację gospodarczą); oczekiwany wpływ na zmienną objaśnianą: dodani; mu ij zmienna binarna przyjmująca warość 1 w przypadku par krajów worzących unię monearną; oczekiwany wpływ na zmienną objaśnianą: dodani; y09 zmienna binarna dla 2009 r.; w y10 laa zmienna binarna dla 2010 r.; 009 x i 9,ij wekor inerakcji zmiennych objaśniających ze zmienną binarną dla 2009 r.; binar x 10,ij wekor inerakcji zmiennych objaśniających ze zmienną binarną dla 2010 r.; mi α ij dla efek indywidualny dla danej pary krajów (eksporer i oraz imporer j); ε ij składnik losowy. 8 j + + (1) 74

Poziom rozwoju przemysłowego a wpływ kryzysu z 2009 r. na handel międzynarodowy Z uwagi na sałość w czasie części zmiennych (lang oraz dis) oraz niewielką wariancję wewnąrzgrupową części czynników (mu oraz ra) nieadekwane jes podejście z efekami usalonymi, jednocześnie jednak alernaywne podejście z efekami losowymi wymaga założenia nieskorelowania wszyskich zmiennych objaśniających z efekami indywidualnymi wprowadzonymi dla każdej jednoski, jaką jes para krajów prowadzących wymianę handlową. W przypadku części zmiennych założenie o wydaje się nieadekwane. Do esymacji wykorzysana zosała więc meoda Hausmana Taylora (HT), kóra pozwala na jego częściowe złagodzenie. Użycie esymaora HT wymaga zamias niego określenia (w formie założenia), kóre spośród zmiennych objaśniających są poencjalnie skorelowane z efekami indywidualnymi. W badaniu przyjęo, że własność ę mają poencjalnie e spośród zmiennych objaśniających, kóre określają parę krajów worzących daną obserwację, nie zaś zmienne charakeryzujące poszczególne kraje, ponieważ wspomniana korelacja wysępuje na poziomie między obserwowalnymi a nieobserwowalnymi charakerysykami pary krajów, sanowiącymi pojedynczą obserwację. Do grupy ej należy zaliczyć nasępujące zmienne (oraz w ich laainerakcje 009 i ze zmiennymi wyróżniającymi laa 2009 i 2010 wchodzące w skład x 9,ij i x 10,ij ): z ra ij można bowiem binami oczekiwać, dla że umowy ego ypu są podpisywane przez kraje powiązane nauralną skłonnością do prowadzenia bardziej inensywnej wymiany handlowej na skuek uwarunkowań społecznych i hisorycznych (jak np. Czechy i Słowacja), nie są zaś podpisywane przez pary, kóre akiej skłonności nie mają (jak np. Korea Północna i Korea Południowa), z ln GDPpc i GDPpc j akże w ym przypadku można spodziewać się większego nauralnego zaineresowania inensywną wymianą handlową w przypadku par złożonych z krajów podobnych pod względem poziomu rozwoju gospodarczego, z lndis ij można oczekiwać, iż większość krajów położonych blisko siebie (a w szczególności dzielących granicę) będzie powiązana akże na gruncie hisorycznym, bliskość geograficzna zaś przekłada się na poencjalnie znaczną dodanią warość efeku indywidualnego w parze z powodu najczęściej sympaii mieszkańców obu krajów, zwiększonego handlu przygranicznego ip. Próba krajów (par krajów) objęych analizą ujmuje kraje świaa w podziale na kraje rozwijające się oraz rozwinięe według klasyfikacji UNCTAD, z pominięciem krajów ransformacji 5. Przyczyną eliminacji ych krajów była, w wielu przypadkach, ich niejednoznaczna syuacja i problem doyczący sposobu ich rakowania i w konsekwencji rudność w jednoznacznym i adekwanym inerpreowaniu 5 Dokładny spis krajów z podziałem na kraje rozwinięe, rozwijające się i ransformacji podaje UNCTAD na sornie: hp://uncadsa.uncad.org/uncadsameadaa/classificaions/ UncadSa.Counries.EconomicGroupingslis.Classificaion_En.pdf. 75

Kaarzyna Śledziewska, Barosz Wikowski uzyskiwanych wyników. W większości modeli grawiacyjnych 6, poza wyżej wymienionymi zmiennymi objaśniającymi, jes uwzględniana akże zmienna binarna przyjmująca warość 1 dla par krajów hisorycznie związanych zależnością kolonijną. Zależność a, jak się wydaje, może przyczyniać się do isnienia ścisłych powiązań handlowych w danej parze krajów, nawe mimo ych warości pozosałych zmiennych objaśniających, przy kórych można by oczekiwać małego naężenia wymiany handlowej. W konsekwencji więc wprowadzenie zmiennej colony do modelu grawiacyjnego jes adekwane, jej pominięcie zaś może spowodować wysąpienie błędu pominięych zmiennych, wymieniona zmienna jes bowiem powiązana ze zmienną dis, a zapewne akże z efekami indywidualnymi. Inerpreacja ocen paramerów przy zmiennej colony po jej wprowadzeniu do modelu skłaniała do przyjęcia wniosku o silnym efekcie powiązania z dawną kolonią za nierealisyczny. Może o wynikać z faku, iż większość par krajów powiązanych dawną zależnością kolonialną składa się z dawnego imperium, o dużej warości eksporu, i odległego od niego małego kraju, o małym eksporcie (dawna kolonia). Wysępujące między nimi duże różnice w poziomach PKB, duża odległość oraz z reguły niski PKB dawnej kolonii powodują, że ekspor oczekiwany na podsawie sandardowego modelu grawiacji jes bardzo niski. W ej syuacji nawe nieznacznie od niego wyższe warości absolune rzeczywisego eksporu oznaczają kolosalną różnicę względną w sosunku do oczekiwań i w konsekwencji szuczne wypięrzenie oceny parameru przy zmiennej colony. Zmienna a zosała więc pominięa, w celu zaś zminimalizowania ryzyka wysąpienia błędu pominięych zmiennych usunięo z próby (nieliczne) pary krajów powiązane dawną zależnością kolonijną. W dalszej części arykułu zosaną przedsawione wyniki empiryczne wraz z wnioskowaniem o isoności, w rozumieniu saysycznym, poszczególnych poencjalnych deerminan wielkości eksporu. Należy zauważyć, że wiarygodność ego wnioskowania jes uzależniona od prawdziwości założenia o sacjonarności szeregu zmiennej objaśnianej w modelu (1) lub wysępowania w nim relacji koinegrującej. Założenie o jes rudne do weryfikacji: wydaje się, że heerogeniczność panelu czyni nieadekwanym zasosowanie esów, w kórych przyjmuje się sałość pierwiaska procesu generującego dane w przekroju przez poszczególne pary krajów. Jednocześnie relaywna krókość szeregów obserwacji na poszczególnych parach krajów podaje w wąpliwość wyniki esów, w kórych dopuszcza się zróżnicowanie pierwiasków. W opisanej w niniejszym arykule analizie przyjęo więc, podobnie jak prakycznie w całej lieraurze przedmiou, wysępowanie relacji koinegrującej, bez jej dodakowej weryfikacji. 6 World Trade Organizaion (WTO), World Trade Repor 2011. The WTO preferenial rade agreemens: From co exisence o coherence, Geneva 2011. 76

Poziom rozwoju przemysłowego a wpływ kryzysu z 2009 r. na handel międzynarodowy 3. Wyniki empiryczne W badaniu uwzględniono ponad 200 krajów świaa, worzących pary obserwowane w okresie 1995 2010. Po usunięciu z próby par krajów powiązanych dawną zależnością kolonijną oraz wyeliminowaniu obserwacji niepełnych, łączna liczba obserwacji wykorzysanych do esymacji wyniosła ok. 143 ys. par (w kolejnych okresach). Jak wspomniano w części pierwszej niniejszego opracowania, dynamika eksporu między poszczególnymi ypami krajów (eksporerów i imporerów, z podziałem na kraje rozwijające się i rozwinięe), w szczególności w okresie kryzysu gospodarczego, różniła się w znaczący sposób. Z ego powodu zosały oszacowane czery odrębne modele dla wszyskich możliwych kombinacji pod względem poziomu rozwoju przemysłowego kraju i i j. Wyniki esymacji modeli są podane w abeli 2. Tabela 2. Wyniki esymacji modelu z podziałem na wybrane grupy Eksporer Imporer Rozwinięe Rozwinięe Rozwinięe Rozwinięe lngdp i inerakcja z 2009 inerakcja z 2010 lngdp j inerakcja z 2009 0,784* 0,999* 0,296* 0,441* (0,0288) (0,108) (0,0339) (0,0332) 0,0643* 0,0646 0,0119 0,00706 (0,0147) (0,0602) (0,0102) (0,00918) 0,0567* 0,0511 0,0214* 0,00707 (0,0164) (0,0798) (0,0121) (0,0131) 0,676* 0,439* 0,785* 0,645* (0,0213) (0,106) (0,0185) (0,0283) 0,0104 0,116 0,0219* 0,0148 (0,0126) (0,0725) (0,00746) (0,00996) inerakcja z 2010 ln GDPpc i GDPpc j inerakcja z 2009 inerakcja z 2010 0,0194 0,0286 0,0227* 0,0202 (0,0143) (0,105) (0,00803) (0,0129) 0,106* 0,123* 0,0458* 0,0412* (0,0156) (0,0442) (0,0219) (0,0104) 0,0778* 0,0955 0,125* 0,0147 (0,0161) (0,0777) (0,0182) (0,0153) 0,0893* 0,0767 0,238* 0,0390* (0,0198) (0,111) (0,0198) (0,0165) lang ij (0,386) (0,926) (0,700) (0,385) 0,419 1,767* 0,587 0,930* 77

Kaarzyna Śledziewska, Barosz Wikowski Eksporer Imporer Rozwinięe Rozwinięe Rozwinięe Rozwinięe inerakcja z 2009 inerakcja z 2010 mu ij inerakcja z 2009 inerakcja z 2010 ra ij 0,124* 0,0562 0,0459 0,0740 (0,0633) (0,393) (0,0494) (0,0609) 0,324* 0,178 0,00740 0,0608 (0,0709) (0,506) (0,0570) (0,0779) 1,179 0,0888* (1,227) (0,0272) 0,245 0,0702 (0,290) (0,0447) 0,228 0,148* (0,292) (0,0503) 0,442* 0,470* 0,00695 0,00828 (0,0661) (0,279) (0,0316) (0,0500) inerakcja z 2009 inerakcja z 2010 0,000917 0,105 0,0857* 0,0718 (0,0587) (0,341) (0,0468) (0,0621) 0,142* 0,566 0,0877* 0,0355 (0,0651) (0,431) (0,0497) (0,0772) lndis ij (0,456) (1,283) (2,120) (0,186) 1,367* 4,848* 2,049 0,993* inerakcja z 2009 0,00458 0,460* 0,0157 0,00671 (0,0330) (0,178) (0,0284) (0,0226) inerakcja z 2010 0,0263 0,0605 0,0141 0,0254 (0,0387) (0,221) (0,0322) (0,0250) y09 (0,501) (2,931) (0,422) (0,484) 0,822 1,665 0,532 0,226 y10 (0,545) (3,619) (0,485) (0,613) 1,407* 0,0685 1,175* 0,147 sała obserwacje liczba par 16,28* 69,70* 36,30* 7,741* (3,993) (10,81) (18,59) (1,506) 55,204 2,282 51,784 6,695 6,942 398 4,552 728 *oznacza warość p < 0,1, w nawiasach błędy średnie Źródło: opracowanie własne. 78

Poziom rozwoju przemysłowego a wpływ kryzysu z 2009 r. na handel międzynarodowy Oszacowania paramerów przy ypowych zmiennych wysępujących w modelach grawiacji (PKB, odległość, różnica w PKB per capia) odpowiadają eorii i większości badań empirycznych 7. Czynniki e mają akże w skonsruowanym modelu saysycznie isony wpływ na wielkość eksporu już na poziomie isoności 1%, przy czym ich oszacowany wpływ na zmienną objaśnianą różni się pomiędzy analizowanymi grupami krajów. W okresie bazowym (przed 2009 r.) wzros PKB eksporera o 1% prowadził do spodziewanego przyrosu eksporu ceeris paribus: o 0,99% (kiedy eksporerem był kraj rozwijający się, a imporerem rozwinięy); o 0,78% (kiedy chodziło o kraje rozwijające się); o 0,44% (kiedy chodziło o kraje rozwinięe) i zaledwie o 0,29% (kiedy eksporerem był kraj rozwinięy, a imporerem rozwijający się). Naomias wzros PKB imporera o 1% prowadził do oczekiwanego najwyższego przyrosu eksporu ceeris paribus w przypadku, kiedy eksporerem był kraj rozwinięy (o 0,78% i 0,65%), naomias najniższy kiedy eksporerem był kraj rozwijający się, imporerem zaś kraj rozwinięy (o 0,43%). Oznacza o, że zmiany w PKB miały w omawianym okresie większy wpływ na wielkość eksporu w przypadku par, w skład kórych wchodził przynajmniej jeden kraj rozwijający się. Wydaje się, że powodem akiego sanu rzeczy może być fak, iż w przypadku krajów wysoko rozwinięych poziom PKB zaczyna, od pewnej warości, racić na znaczeniu w związku z ograniczonymi możliwościami wykorzysania całości poencjału ekonomicznego. Elasyczność eksporu względem PKB może więc nie być funkcją sałą, a rosnącą od pewnego poziomu coraz wolniej. W rzech spośród czerech modeli swierdzono isonie ujemny wpływ różnicy PKB per capia pomiędzy krajami na warość eksporu, choć oszacowana elasyczność eksporu względem różnicy PKB jes niewielka i wynosi około 0,1. Wyjąek sanowi oszacowana relacja między krajami rozwinięymi i rozwijającymi się. W przypadku ej grupy oszacowania wskazują na wysępowanie efeku przeciwsawnego, choć o jeszcze mniejszym i w mniejszym sopniu uzasadnionym saysycznie naężeniu. Taki kierunek zależności w omawianej parze grup krajów jednak nie dziwi: w przypadku eksporu z kraju rozwinięego do rozwijającego się, czyli w przypadku pary krajów o dużej różnicy w PKB per capia, nie należy się spodziewać, że czynnik en nadal będzie działał negaywnie. Różnica a w większości syuacji jes na yle duża, że czynnik en wydaje się racić na znaczeniu. Także oszacowany wpływ odległości między krajami jes odmienny w odniesieniu do par krajów na różnym poziomie rozwoju. Wyniki wskazują na isone i malejące spodziewane obroy handlowe wraz ze wzrosem odległości jedynie w przypadku eksporu z kraju rozwijającego się do rozwijającego się i z rozwinięego do rozwinięego, co jes zgodne z większością podawanych wyników empirycznych 8. 7 R.C. Feensra, op.ci. 8 Ibidem. 79

Kaarzyna Śledziewska, Barosz Wikowski Trudny do uzasadnienia jes naomias wynik pozyywny orzymany dla eksporu z krajów rozwijających się do rozwinięych. W ym przypadku bowiem wyniki oszacowań wskazują na wysępowanie saysycznie isonego, dodaniego wpływu odległości między krajami z ych grup na wielkość eksporu kraju rozwijającego się. Przypuszczalnie efek en ma charaker złudny i wynika z faku, że sojące najwyżej w hierarchii kraje rozwijające się są zlokalizowane peryferyjnie względem swych głównych imporerów z krajów rozwinięych. UE, dla przykładu, jes grupą pańsw leżącą na innym konynencie niż większość jej głównych imporerów handlowych spośród pańsw rozwijających się. Omawiana ocena parameru nie wynika de faco z zależności między odległością dzielącą kraje a wielkością wolumenu handlu zagranicznego, a raczej z pewnego zbiegu okoliczności. W badaniu uwzględniono fak zawierania umów o preferencjach handlowych (zmienna ra ij ) między parami krajów. Po 1995 r. umowy preferencyjne sają się coraz popularniejszą formą regulowania współpracy handlowej. Zgodnie z eorią inegracji gospodarczej, umowy o preferencjach handlowych powinny, za pośrednicwem efeku kreacji handlu, powodować wzros wolumenu wymiany między krajami je zawierającymi. Wyniki badań wskazują, że przed 2009 r. w parach krajów powiązanych ego ypu umową oczekiwany poziom eksporu był ceeris paribus o około 50% wyższy jedynie dla eksporu krajów rozwijających się. W przypadku eksporu z krajów rozwinięych zmienna okazała się nieisona na poziomie isoności 1%. Jednocześnie zmienna reprezenująca wpływ faku zawarcia unii monearnej (mu ij ) nie miała, przed 2009 r., saysycznie isonego wpływu na zmienną objaśnianą na ypowych poziomach isoności w przypadku par worzonych przez dwa kraje rozwijające się. Zmienne y09 i y10 zosały wprowadzone do konsruowanego modelu w celu wyróżnienia dwóch szczególnych dla gospodarki świaowej la: okresu głównej fali kryzysu i roku nasępującego bezpośrednio po nim. Bezpośrednia inerpreacja ocen paramerów przy ych zmiennych prowadzi do wniosku, że gdyby wszyskie ujęe w modelu czynniki pozosały na niezmienionym w sosunku do przedkryzysowego poziomie, w 2009 r. nie należałoby oczekiwać wyraźnych zmian eksporu w sosunku do la wcześniejszych (zmienna y09 nie ma saysycznie isonego wpływu na zmienną objaśnianą w modelu), w 2010 r. zaś różnice w sosunku do okresu przedkryzysowego byłyby wyraźne, jednak idące w przeciwnym kierunku w poszczególnych analizowanych grupach krajów. Trzeba jednak podkreślić, że w odniesieniu do zmiennych y09 i y10 inerpreacja o charakerze ceeris paribus jes pozbawiona ekonomicznego sensu, w laach ych bowiem wysąpiły bardzo wyraźne różnice w warościach poszczególnych zmiennych objaśniających w sosunku do la wcześniejszych i rudno rozważać syuację, w kórej do akich zmian nie doszłoby. Zmienne e pełnią więc raczej rolę jedynie zmiennych konrolnych, a ich główną rolą jes zmniejszenie ryzyka wysąpienia błędu pominięych zmiennych. 80

Poziom rozwoju przemysłowego a wpływ kryzysu z 2009 r. na handel międzynarodowy Najczęściej przyjmowane założenie sabilności paramerów modelu wydaje się nieracjonalne w syuacji, gdy okres objęy analizą doyczy zarówno la względnej sabilizacji rynku, jak i okresu głównej fali kryzysu oraz okresu pokryzysowego. Na weryfikację ezy o sabilności poszczególnych paramerów w przekroju czasowym (z podziałem na wyróżnione fazy) pozwala wprowadzenie do modelu inerakcji poszczególnych czynników ze zmiennymi y09 i y10. Analiza warości oszacowań paramerów przy inerakcjach ych zmiennych z logarymami PKB eksporerów i imporerów oraz ze zmienną określającą różnicę PKB per capia w poszczególnych parach prowadzi do wniosku, że w okresie newralgicznym (laa 2009 i 2010) najczęściej obserwowane zależności sały się jeszcze bardziej wyraźne jedynie między wybranymi grupami pańsw. W porównaniu do okresu przedkryzysowego elasyczność wielkości eksporu względem PKB eksporera była wyższa w laach 2009 i 2010 w obroach handlowych między krajami rozwijającymi się, elasyczność eksporu względem PKB imporera była zaś wyższa w eksporcie z kraju rozwinięego do rozwijającego się. Uwagę zwraca fak, iż w okresie kryzysu dochodzi do nasilenia wpływu poszczególnych czynników powiązanych z poziomem rozwoju gospodarczego (PKB eksporera, PKB imporera i różnica PKB per capia między krajami) w parach, w kórych imporer należy do grupy krajów rozwijających się, w przypadku eksporu skierowanego do kraju rozwinięego zaś wpływ poszczególnych czynników w okresie newralgicznym nie różni się w saysycznie isony sposób od syuacji w laach wcześniejszych. Czy wniosek en wydaje się uzasadniony? W pierwszej kolejności rozważmy parę złożoną z dwóch krajów rozwijających się. W laach 2009 i 2010 isonie większa niż w laach poprzednich sała się rola poencjału gospodarczego eksporera. Można zaem wnioskować, że w okresie kryzysu na skuek ograniczonego popyu wewnęrznego silniejsze spośród krajów rozwijających się sarają się eksporować nadwyżkę produkcji do swoich imporerów handlowych. Efek en nie wysąpił w parach, w kórych eksporerem był kraj rozwijający się, imporerem zaś kraj rozwinięy, zapewne dlaego że w największym sopniu kryzys doknął właśnie kraje rozwinięe, co skukowało sosunkowo największymi ograniczeniami popyowymi, a ym samym podwójnie rudne mogło być ukierunkowanie eksporu właśnie na ę grupę krajów. Jednocześnie fak, iż kraje rozwijające się zosały doknięe przez kryzys w sopniu mniejszym niż kraje rozwinięe, mógł spowodować, że w parach złożonych z kraju rozwinięego jako eksporera i rozwijającego się jako imporera saysycznie isonie dodani okazał się wpływ inerakcji PKB imporera ze zmiennymi binarnymi dla la 2009 i 2010. Wskazuje o na syuację, w kórej w dobie kryzysu kraje rozwinięe podjęły nasiloną próbę ekspansji handlowej ukierunkowaną na kraje rozwijające się, w szczególności jednak na e dysponujące odpowiednim poencjałem, mierzonym poziomem PKB, co zapewne przekładało się na ich siłę nabywczą. Tego rodzaju efeków nie widać w parach między krajami rozwinięymi. Można przypuszczać, że globalny kryzys, kóry uderzył w głównej mierze w ę właśnie grupę, ograniczył popy 81

Kaarzyna Śledziewska, Barosz Wikowski w każdym (lub przynajmniej w większości) z pańsw z ego zbioru, zaem niezależnie od PKB eksporera i imporera konieczne sało się poszukiwanie dodakowych imporerów głównie poza ą grupą, nie wysąpił więc dodakowy, nasilony wpływ PKB krajów worzących pary w laach 2009 2010. Wydaje się, że w analogiczny sposób można również uzasadnić fak, że różnica PKB jedynie w parach, w kórych imporerem był kraj rozwijający się, miała nasilony, negaywny wpływ na wielkość eksporu w laach kryzysowych. Ponado, można zauważyć, że endencja do inensyfikacji wymiany handlowej między krajami o zbliżonym poencjale gospodarczym w 2009 r. wzmocniła się jedynie w przypadku wymiany handlowej między parami złożonymi z dwóch krajów rozwijających się. Analizując pozosałe czynniki inerakcyjne, waro również zauważyć isonie nasilony ujemny wpływ na zmienną objaśnianą zmiennej mu ij w 2010 r. w obroach między krajami rozwinięymi. Wniosek en wydaje się zaskakujący, należy jednak swierdzić, że wpływ en w głównej mierze może wynikać ze znacznego pogorszenia syuacji handlu zagranicznego w krajach Unii Europejskiej, kóre sanowią isoną część krajów powiązanych unią monearną. 4. Podsumowanie i kierunki dalszych badań Celem arykułu było zbadanie, czy i w jaki sposób znaczenie poszczególnych czynników ujmowanych w klasycznych modelach grawiacyjnych uległo zmianie w newralgicznych dla gospodarki świaowej laach 2009 i 2010 w odniesieniu do grup krajów rozwinięych i rozwijających się. Jak pokazują uzyskane wyniki, w przypadku par, w kórych imporerem jes kraj rozwijający się, wpływ PKB i różnicy PKB między krajami prowadzącymi wymianę handlową na jej warość nie był sabilny. Przeciwnie, zaobserwowano wyraźne endencje wskazujące przede wszyskim na nasilenie znaczenia wymienionych czynników w okresach newralgicznych: w parach ych elasyczność eksporu względem różnicy PKB w okresie podczas głównej fali kryzysu i po niej była (co do warości bezwzględnej) na rynku większa niż w okresie sabilizacji rynku w laach wcześniejszych. Podobnie, silniejsza w poszczególnych rozważanych parach ypów krajów była elasyczność eksporu względem PKB eksporera bądź imporera. Tego rodzaju różnic nie zaobserwowano jedynie w parach krajów, w kórych imporer należał do grupy pańsw rozwinięych. Powyższe wnioski wymuszają nauralne pyanie o adekwaność założenia sabilności paramerów w modelach grawiacyjnych, w większość przypadków przyjmowanego explicie poprzez nieuwzględnienie poencjalnie różnych paramerów przy poszczególnych zmiennych makroekonomicznych w czasie. Z pewnością rzeba podkreślić, że w laach 2009 i 2010 nasąpiły niezwykle głębokie i rzadko obserwowane zjawiska na rynkach międzynarodowych, a oparcie modelu na danych z okresów 82

Poziom rozwoju przemysłowego a wpływ kryzysu z 2009 r. na handel międzynarodowy wcześniejszych doprowadziłoby, po przeprowadzeniu odpowiednich esów, do wniosku o sabilności modelu. Wydaje się jednak, że w obecnej syuacji uwzględnienie braku ej sabilności sało się już konieczne. Druga ważna obserwacja doyczy faku, iż formułowane wnioski różnią się w zależności od ego, do kórych grup pod względem rozwoju echnologicznego należą odpowiednio eksporer i imporer w poszczególnych parach. Tym samym zależność szacowana za pomocą modeli grawiacyjnych wydaje się niesabilna w przekrojowym ujęciu krajów, a czynnikiem (lub jednym z czynników) zmieniającym kszał omawianych relacji jes poziom rozwoju eksporera i imporera. Modele grawiacyjne nie mają charakeru uniwersalnego. W badaniach poświęconych wzrosowi gospodarczemu i konwergencji PKB częso dokonuje się podziału na kluby konwergencji i rozważa zbieżność jedynie wewnąrz nich. Wydaje się, że zasadne jes rozważanie modeli grawiacyjnych akże ylko wewnąrz swoisych klubów o bardziej homogenicznym charakerze. Bibliografia Abiad A., Mishra P., Topalova P., How Does Trade Evolve in he Afermah of Financial Crises?, IMF, Working Paper 2011, no. 11/3. Anderson J.E., A Theoreical Foundaion for he Graviy Equaion, American Economic Review 1979, vol. 69, no. 1, s. 106 116. Anderson J.E., Wincoop E. van, Graviy wih Gravias: A Soluion o he Border Puzzle, American Economic Review 2003, vol. 93, no. 1, s. 170 192. Anderson J.E., Wincoop E. van, Graviy wih Gravias: A Soluion o he Border Puzzle, NBER, Working Paper 2001, no. 8079. Anderson J.E., Wincoop E. van, Graviy wih Gravias: a Soluion o he Cross Border Puzzle, Cambridge, NBER, Working Paper 2001, no. 8079. Armingon P.S., A Theory of Demand for Producers Disinguished by Place of Producion, IMF Saff Papers 1969, no. 16. Baldwin R., DiNino V., Fonagne L., De Sanis R.A., Taglioni D., Sudy on he Impac of he Euro on Trade and Foreign Direc Invesmen, European Commission, Direcorae General for Economic and Financial Affairs (Brussels), Economic Papers 2008, no. 321. Bergsrand J.H., The Generalized Graviy Equaion, Monopolisic Compeiion and he Facor Proporions Theory in Inernaional Trade, Review of Economics and Saisics 1989, vol. 71, no. 1, s. 143 153. Bergsrand J.H., The Graviy Equaion in Inernaional Trade: Some Microeconomic Foundaions and Empirical Evidence, Review of Economics and Saisics 1985, vol. 67, no. 3, s. 474 481. 83

Kaarzyna Śledziewska, Barosz Wikowski Berman N., Marin P., The Vulnerabiliy of Sub Saharan Africa o he Financial Crisis: The Case of Trade, CEPR, Discussion Paper 2010, no. 7765. Brambila Macias J., Massa I., Salois M.J., The Impac of Global Crises, Trade Finance and Aid on Expor Flows: A Developing Counry Perspecive, DIIS, Working Paper 2011, no. 17. Cieślik A., Bilaeral rade volumes, he graviy equaion and facor proporions, The Journal of Inernaional Trade and Economic Developmen 2009, vol. 18, issue 1, s. 37 59. Deardorff A.V., Deerminans of bilaeral rade: does graviy work in a neoclassical world?, NBER, Working Paper 1995, no. 5377. Deardoff A.V., Deerminans of Bilaeral Trade: Does Graviy Work in a Neoclassical World?, w: The Regionalizaion of he World Economy, red. J.A. Frankel, Universiy of Chicago Press, Chicago1998, s. 7 32. Feensra R.C., Advanced Inernaional Trade: Theory and Evidence, Princeon Universiy Press, Princeon 2004. Haveman J., Hummels D., Alernaive Hypoheses and he Volume of Trade: The Graviy Equaion and he Exen of Specializaion, Canadian Journal of Economics 2004, vol. 37, no. 1, s. 199 218. Helpman E., Imperfec Compeiion and Inernaional Trade: Evidence from Foureen Indusrial Counries, Journal of he Japanese and Inernaional Economies 1987, vol. 1, no. 1, s. 62 81. Laeven L., Valencia F., Resoluion of Banking Crises: The Good, he Bad, and he Ugly, IMF, Working Papers 2010, no. 10/146. Linnemann H., An Economeric Sudy of Inernaional Trade Flows, Norh Holland Publishing Company, Amserdam 1966. Ma Z., Cheng L., The Effecs of Financial Crises on Inernaional Trade, NBER, Working Paper 2003, no. 10172. Pöyhönen K., Towards a General Theory of Inernaional Trade, Ekonomiska Samfunde Tidskrif 1963, no. 16, s. 69 78. Pulliainen K., A World Trade Sudy. An Economeric Model of he Paern of Commodiy Flows in Inernaional Trade in 1948 1960, Ekonomiska Samfunde Tidskrif 1963, no. 2, s. 78 91. Redding S., Venables A., Geography and Expor Performance: Exernal Marke Access and Inernal Supply Capaciy, Cambridge, NBER, Working Paper 2003, no. 9637. Tinbergen J., Shaping The World Economy Suggesions for an Inernaional Economic Policy, The Twenieh Cenury Fund, New York 1962. World Trade Organizaion (WTO), World Trade Repor 2011. The WTO preferenial rade agreemens: From co exisence o coherence, Geneva 2011. 84

Poziom rozwoju przemysłowego a wpływ kryzysu z 2009 r. na handel międzynarodowy Źródła sieciowe hp://comrade.un.org/ [dosęp 20.12.2011]. hp://daa.worldbank.org/daa caalog/world developmen [dosęp 20.12.2011]. hp://www.cepii.fr/welcome.asp [dosęp 20.12.2011]. Summary The level of indusrial developmen and he impac of he crisis on inernaional rade in 2009 The crisis in 2009 was characerized by significan changes in economic cooperaion in he world and had he differen impac depending on he level of indusrial developmen of reding parers. The graviy model based on he panel daa of counry pairs observed during 1995 2010 is esimaed using he Hausman Taylor esimaor o evaluae hese differences. I is checked wheher during highlighed years (2009 and 2010) he changes have occurred in he reacion of rade volume on radiional rade deerminans depending of he level of indusrial developmen. Evaluaion of heir significance allows for posiive verificaion of he impac of he crisis on inernaional cooperaion. Keywords: Inernaional rade, graviy models, panel daa, economic crises JEL classificaion: F10, F12, F15 Auorzy oświadczają, że ich udział w przygoowaniu arykułu był równy.