papierosów w Polsce w latach Trends in Poland in the years

Transkrypt

1 Idenyfikacja Sowarzyszenie endencji produkcji Ekonomisów i konsumpcji papierosów Rolnicwa w Polsce i Agrobiznesu w laach Roczniki Naukowe om XV zeszy Ewa Jałowiecka, Pior Jałowiecki Szkoła Główna Gospodarswa Wiejskiego w Warszawie Idenyfikacja endencji produkcji i konsumpcji papierosów w Polsce w laach Idenificaion of Cigarees Producion and Consumpion Trends in Poland in he years Słowa kluczowe: produkcja papierosów, konsumpcja papierosów, wyrównywanie wykładnicze Key words: cigarees producion, cigarees consumpion, expoenial smoohing Absrak. Celem badań było przedsawienie wyników idenyfikacji endencji produkcji i konsumpcji papierosów w Polsce w laach Do analizy wykorzysano addyywny model porójnego wyrównywania wykładniczego Winersa, kóry zosał oceniony jako najlepiej dopasowany do danych empirycznych z la Dane źródłowe pochodziły z wyników badań budżeów gospodarsw domowych przeprowadzanych przez GUS. W badanym okresie swierdzono znaczący wzros produkcji papierosów w Polsce i spadek ich konsumpcji, jak również znaczące wahania sezonowe w obu przypadkach. Wsęp Przemysł wyrobów yoniowych sanowi w Polsce jedną z najważniejszych gałęzi gospodarki. Z jednej srony, jes on źródłem znaczących dochodów budżeu pańswa, kóre z yułu samego podaku akcyzowego w 2011 r. sanowiły 6,6% jego dochodów, czyli 18,3 mld zł [Sprawozdanie z wykonania 2012]. Z drugiej srony, równie znaczące są koszy ponoszonej przez pańswo profilakyki i likwidacji skuków zdrowonych nadmiernej konsumpcji papierosów, rakowanej jako nałóg. W 2011 r. poziom konsumpcji papierosów w Polsce według danych GUS oceniany był na 1852 sz. rocznie na osobę. W 2009 r. papierosy paliło 30,3% osób dorosłych, w ym 36,9% mężczyzn i 24,6% kobie. Zdecydowana większość spośród nich paliło papierosy codziennie (33,5% mężczyzn i 21,0% kobie) [Global Tobacco 2009]. Wysokie było rozpowszechnienie palenia wśród młodzieży, a nawe dzieci, ponieważ papierosy paliło 18,7% osób w wieku la, w ym 19,6% chłopców i 17,1% dziewczą [Global Tobacco 2009]. Skalę narażenia na bierne palenie ocenia się na 44,2% w domu oraz 33,6% w miejscu pracy [Czar-Ciecierski i in. 2011]. Według różnych oszacowań koszy leczenia chorób powodowanych przez nadmierne palenie papierosów wynoszą 10,0 mld zł rocznie, koszy leczenia osób narażonych na bierne palenie 2,2 mld zł, a koszy wynikające z przedwczesnych zgonów czynnych i biernych palaczy 5,5 mld zł. Łącznie koszy samego zapobiegania skukom zdrowonym nałogu palenia można oszacować na 17,5 mld zł [Zaoński i in. 2009]. Niewąpliwie należy do nich doliczyć jeszcze koszy ponoszone na profilakykę zmierzającą do ograniczania nadmiernego palenia papierosów, szczególnie wśród młodzieży. Biorąc pod uwagę przecięny roczny poziom konsumpcji papierosów w przeliczeniu na osobę oraz liczbę ludności Polski, całkowią konsumpcję papierosów w Polsce w 2011 r. można było oszacować na 71,4 mld szuk. Jes o wielkość, kóra w osanich laach sysemaycznie i zdecydowanie maleje. Niewąpliwy wpływ na o mają sysemaycznie rosnące ceny papierosów, kóre w 2011 r. osiągnęły rekordowy po raz kolejny poziom 10, zł za paczkę zawierającą 20 sz. Jes o wynik sysemaycznego zwiększania obciążeń podakowych (akcyza i VAT), kórymi obłożone są papierosy. W 2011 r. sanowiły one aż 84,6% ceny, co było jednym z najwyższych poziomów opodakowania wyrobów yoniowych na świecie [Czar-Ciecierski i in. 2011]. Z kolei wysokie ceny papierosów są przyczyną wysokiego udziału w rynku papierosów pochodzących

2 120 Ewa Jałowiecka, Pior Jałowiecki z nielegalnych źródeł. Szacuje się, że 5,5% papierosów wypalanych w Polsce przemyca się z Białorusi, 3,9% z Ukrainy, a 2,0% z Rosji (Obwód Kaliningradzki). Ponado, 4,4% papierosów jes wywarzanych nielegalnie na erenie Polski. Łącznie daje o 15,8% papierosów wypalanych każdego roku [Analiza krajowej ]. Tymczasem według danych GUS, już od 2003 r. odnoowuje się w Polsce sysemayczny wzros produkcji papierosów. W 2011 r. na 1852 papierosy wypalone przez saysycznego Polaka przypadły 3283 papierosy wyprodukowane w Polsce. Maeriał i meodyka badań Celem badań było przygoowanie prognoz produkcji i konsumpcji papierosów na podsawie miesięcznych szeregów czasowych obejmujących dane z la , pochodzących z wyników badań budżeów gospodarsw domowych (BGD). Badaniami ymi prowadzonymi co roku przez GUS, objęych jes każdorazowo ponad 30 ys. gospodarsw domowych i ponad 100 ys. wchodzących w ich skład osób. W prowadzonych badaniach dekompozycję badanych szeregów czasowych, sprawdzenie ich sacjonarności, idenyfikację punków zwronych oraz obserwacji odsających przeprowadzono wykorzysując kompleksową meodologię ARIMA X-12. Jes ona bardzo częso rekomendowana jako narzędzie dekompozycji, idenyfikacji posaci szeregów czasowych, jak również ich modelowania przede wszyskim w odniesieniu do danych makroekonomicznych [Asolfi i in. 2003, Mir, Rondonoi 2003, Grudkowska, Paśnicka 2007]. Modele, na podsawie kórych przygoowano prognozy, wybrano spośród kilkunasu modeli wyrównywania wykładniczego i ARIMA, oceniając jakość ich dopasowania do danych empirycznych. Posłużono się w ym celu współczynnikiem deerminacji R 2, pierwiaskiem średniego błędu kwadraowego (RSME) oraz kryeriami informacyjnymi Akaike (AIC) i Bayesa-Schwarza (BSC). W obydwu przypadkach najlepiej dopasowanym modelem okazał się model porójnego wyrównywania wykładniczego Winersa [1960]. Warości prognozowane wyznaczane są w nim zgodnie z formułami (1) (2) (3). (1) yˆ α ( y wˆ ) + ( 1 α ) ( yˆ z ) = 1 s 1 ˆ 1 (2) zˆ ( ˆ ˆ = β y y 1 ) + ( 1 β ) zˆ 1 (3) wˆ = γ ( y yˆ ) + ( 1 ) wˆ 1 γ s gdzie: ŷ prognoza badanej zmiennej dla momenu lub okresu ; ẑ warość wyrównana składnika rendu w momencie lub okresie ; ŵ warość wyrównana składnika sezonowego w momencie lub okresie ; s długość pojedynczego cyklu sezonowego; α, β, γ sałe wyrównywania o warościach z przedziału od 0 do 1. Wyniki badań Po dokonaniu dekompozycji szeregu czasowego zawierającego miesięczne dane n. produkcji papierosów, na podsawie wyodrębnionego składnika rendu swierdzono odwrócenie endencji spadkowej na wzrosową produkcji papierosów, kóre miało miejsce w laach , czyli w okresie bezpośrednio poprzedzającym przysąpienie Polski do Unii Europejskiej (UE) (rys. 1). Na podsawie wyodrębnionego składnika wahań sezonowych swierdzono, że ich roczny cykl dzieli się na dwie wyraźnie zaznaczone części: wzros produkcji w okresie od luego do października każdego roku oraz spadek w pozosałych miesiącach. Począwszy od la swierdzona srukura wahań sezonowych saje się zdecydowanie wyraźniejsza niż poprzednio, chociaż nie ulega zmianom jakościowym. Poziom produkcji papierosów w październiku osiąga poziom ok. półora raza wyższy niż w luym ego samego roku (rys. 2).

3 Idenyfikacja endencji produkcji i konsumpcji papierosów w Polsce w laach Rysunek 1. Miesięczny poziom produkcji papierosów w Polsce w laach (pk), składnik rendu wyodrębniony z szeregu czasowego (linia ciągła pogrubiona), warości odsezonowane (linia ciągła cienka) oraz przecięny rend liniowy w badanym okresie (linia przerywana) Figure 1. Monhly cigarees producion level in Poland in he years (poins), he rend componen exraced from a ime series (bold solid line), seasonally adjused values (hin solid line) and he average linear rend over he period (dashed line) Source: own sudy sz./osobę/pcs. per capia Rysunek 2. Miesięczny poziom produkcji 4 sz./osobę/pcs. per capia 1,4 papierosów w Polsce, w laach ,3 (pk, skala z lewej srony) oraz wahania sezonowe wyodrębnione z szeregu czasowego (linia ciągła, skala z prawej srony) Figure 2. Monhly cigarees producion level in Poland in he years (poins, scale on he lef side), seasonal flucuaions exraced from a ime series (bold solid line), seasonally adjused values (hin solid line, scale on he righ side) ,2 1,1 1,0 0,9 0,8 0,7 0,6 Source: own sudy Swierdzone odwrócenie endencji spadkowej produkcji papierosów na wzrosową, jak również zmiana ampliudy jej wahań sezonowych miały miejsce w okresie bezpośrednio poprzedzającym przysąpienie Polski do UE. Wówczas doniesienia prasy przede wszyskim branżowej, ale również codziennej wskazywały, że po zakończeniu prywayzacji polskiego przemysłu wyrobów yoniowych oraz wykrysalizowaniu się podziału polskiego rynku papierosów pomiędzy kilka dużych międzynarodowych koncernów yoniowych przygoowywały się one do przenoszenia znaczącej części swojej produkcji do naszego kraju. Związane było o z niższymi koszami produkcji oraz możliwością owarcia nowych rynków w krajach, kóre przysępowały do UE w ym samym okresie co Polska. Oczywiście nie można ych faków wskazać jako jednoznacznej przyczyny wymienionych zmian, ale jes o dosyć prawdopodobne ich wyjaśnienie. Rysunek 3. Miesięczny poziom produkcji papierosów w Polsce w laach (pk), prognoza produkcji (linia ciągła) oraz 95% przedział ufności prognozy dla la (linia kreskowana) Figure 3. Monhly cigarees producion level in Poland in he years (poins), producion forecas (solid line), 95% confidence inerval for he years Source: own sudy sz./osobę/pcs. per capia

4 122 Ewa Jałowiecka, Pior Jałowiecki Tabela 1. Porównanie rzeczywisych (według GUS) i prognozowanych poziomów całkowiej produkcji papierosów w ciągu roku w Polsce w laach Table 1. Comparison of real (by GUS) and forecased levels of oal cigarees producion per year in Poland Rok/ Produkcja papierosów w ciągu roku [mld sz.]/ Year Cigarees producion per year [bln pcs.] warość warość rzeczywisa/ prognozowana/ he acual prediced value value 95% przedział ufności/95% confidence inerval ,60 91, ,60 83, ,80 75, ,40 75, ,24 80, ,30 84, ,00 93, ,00 114, ,60 126, ,40 138, ,20 141,82 115,69 167, ,86 144,63 110,55 178, ,49 147,36 101,28 193, ,37 1,09 88,27 211,90 na podsawie Budżey gospodarsw Source: own sudy based on Budżey gospodarsw Przygoowane obliczenia zgodnie z wybranym modelem porójnego wyrównywania wykładniczego Winersa, wskazują na urzymanie swierdzonej endencji wzrosowej poziomu produkcji papierosów na mniej więcej sałym poziomie (wzros o ok. 3 mld sz. rocznie), jak również na urzymanie się znaczących wahań sezonowych (maksymalny poziom produkcji w październiku większy od minimalnego w luym ok. 1,6 raza) (rys. 3). Dopasowanie przygoowanego modelu do danych empirycznych z la oceniono jako dobre (warość współczynnika deerminacji R 2 = 0,78), ale nie ak dobre, jak w przypadku modelu dla konsumpcji papierosów omówionego w dalszej części pracy. Pomimo ego, przedsawione w abeli 1 dane na ema produkcji papierosów w Polsce za laa opublikowane przez GUS wydają się powierdzać rafność przygoowanej prognozy [Budżey Gospodarsw ]. Niezby wysoka ocena dopasowania modelu produkcji papierosów jes najprawdopodobniej wynikiem zaobserwowanej zmiany endencji spadkowej na wzrosową oraz przede wszyskim zmiany ampliudy wahań sezonowych, kóre swierdzono w laach Na podsawie składnika rendu wyodrębnionego w wyniku dekompozycji szeregu czasowego zawierającego miesięczne dane n. konsumpcji papierosów w laach swierdzono wyraźną endencję spadkową, kóra kszałowała się na zbliżonym poziomie przez cały badany okres (rys. 4). Swierdzono również sabilny i bardzo podobny w całym badanym okresie cykl wahań sezonowych: wzros produkcji w okresie od kwienia do sierpnia oraz od lisopada do sycznia każdego roku, jak również duże wahania w pozosałych miesiącach (rys. 5). Rysunek 4. Miesięczny poziom konsumpcji papierosów w Polsce w laach (pk), składnik rendu wyodrębniony z szeregu czasowego (linia ciągła pogrubiona), warości odsezonowane (linia ciągła cienka) oraz przecięny rend liniowy w badanym okresie (linia przerywana) Figure 4. Monhly cigarees consumpion level in Poland in he years (poins), he rend componen exraced from a ime series (bold solid line), seasonally adjused values (hin solid line) and he average linear rend over he period (dashed line) Source: own sudy 80 sz./osobę/pcs. per capia

5 Idenyfikacja endencji produkcji i konsumpcji papierosów w Polsce w laach Rysunek 5. Miesięczny poziom konsumpcji papierosów w Polsce, w laach (pk, skala z lewej srony) oraz wahania sezonowe wyodrębnione z szeregu czaso-wego (linia ciągła, skala z prawej srony) Figure 5. Monhly cigarees consumpion level in Poland in he years (poins, scale on he lef side), seasonal flucuaions exraced from a ime series (bold solid line), seasonally adjused values (hin solid line, scale on he righ side) Source: own sudy sz./osobę/pcs. per capia 1,04 1,03 1,02 1,01 1,00 0,99 0,98 0,97 0,96 Rysunek 6. Miesięczny poziom konsumpcji papierosów w Polsce ogółem w laach (pk), prognoza konsumpcji (linia ciągła) oraz 95% przedział ufności pro-gnozy dla la (linia przerywana) Figure 6. Monhly cigarees consumpion level in Poland in he years (poins), producion forecas (solid line), 95% confidence inerval for he years Source: own sudy Prognoza w ujęciu miesięcznym wskazuje na urzymanie w laach wyraźnej i sabilnej endencji spadkowej, kórej owarzyszą wyraźne, ale niezby silne wahania sezonowe (w sierpniu poziom konsumpcji papierosów osiąga poziom 1,2 razy wyższy niż w luym ego samego roku) (rys. 6). Wysoka ocena dopasowania przygoowanego modelu do danych empirycznych (warość współczynnika deerminacji R 2 = 0,96) wskazuje, że wyjaśnia on zmienność poziomu konsumpcji papierosów w badanym okresie w zadowalającym sopniu. W abeli 2 przedsawiono rzeczywise warości konsumpcji papierosów w Polsce w laach oraz warości prognozowane zgodnie z przygoowanym modelem. Należy podkreślić, że warości konsumpcji papierosów uzyskane z wyników badań BGD są 80 sz./osobę/pcs. per capia Tabela 2. Porównanie rzeczywisych (wg wyników badań BGD) i prognozowanych poziomów całkowiej konsumpcji papierosów w ciągu roku w Polsce, w laach Table 2. Comparison of real (by GUS) and forecased levels of oal cigarees consumpion per year in Poland Rok/ Year Konsumpcja papierosów [mld sz./rok]/ Cigarees consumpion [bln pcs./year] warość prognozowana/prediced value warość rzeczy-wisa (wg BGD)/acual value (by GUS) 95% przedział ufności/95% confidence inerval ,78 32, ,68 30, , 30, ,74 28, ,47 26, ,79 23, ,68 22, ,74 21, ,78 20, ,21 19, ,16 14,99 19, ,64 12,74 18, ,12 10,61 17, ,59 8,56 16,61 Źródło: jak w ab. 1 Source: see ab. 1

6 124 Ewa Jałowiecka, Pior Jałowiecki zdecydowanie niższe od danych publikowanych przez GUS, chociażby w rocznikach saysycznych za laa Przyczyną jes zaniżanie niekórych wydaków, szczególnie na alkohol, wyroby yoniowe, wyroby cukiernicze, żywienie w placówkach gasronomicznych. Zazwyczaj zaniżanie doyczy ych wydaków, kóre oceniane są powszechnie jako zbykowne [Budżey gospodarsw ]. Podsumowanie W badanym okresie zdecydowanemu wzrosowi produkcji papierosów owarzyszył spadek ich konsumpcji. Była o zależność dosyć silna, o czym świadczy warość współczynnika korelacji rangowej Spearmana r S = -0,79. Przygoowane prognozy pozwalają swierdzić, że syuacja aka będzie ulegała dalszemu pogłębieniu w kolejnych laach. Jej wyjaśnienia należy uparywać przede wszyskim w przenoszeniu przez międzynarodowe koncerny znaczącej części produkcji do Polski w osanich laach z uwagi na niższe jej koszy, kóre są wzros produkcji, oraz w sysemaycznym wzroście cen papierosów i w około 15-proc. udziale w rynku znacznie ańszych papierosów pochodzących z nielegalnych źródeł, kóre powodują spadek papierosów pochodzących z legalnych źródeł. Wydaje się, że przede wszyskim kwesia konsumpcji papierosów pochodzących z przemyu i nielegalnych wywórni na erenie kraju, wymaga dodakowych pogłębionych badań. Lieraura Asolfi R., Ladiray D., Mazzi G.L. 2003: Seasonal Adjusmen of European Aggregaes: Direc Versus Indirec Approach, [W:] M. Manna, R. Peronacci (red.), Seasonal Adjusmen. European Cenral Bank, Frankfur am Main, Germany, s Budżey gospodarsw domowych w roku : Zakład Wydawnicw Saysycznych, Główny Urząd Saysyczny, Warszawa. Czar-Ciecierski C., Cherukupalli R., Weresa M. 2011: Ekonomiczne aspeky palenia yoniu i opodakowania wyrobów yoniowych w Polsce, Inernaional Union Agains Tuberculosis and Lung Disease, Paris, France. Global Tobacco Aduls Survey. Poland : World Healh Organizaion & Minisry of Healh, Warsaw. Grudkowska S., Paśnicka E. 2007: X-12-ARIMA i TRAMO/SEATS empiryczne porównanie meod wyrównywania sezonowego w konekście długości próby, Maeriały i Sudia, Zeszy 220, Narodowy Bank Polski, Deparamen Komunikacji Społecznej, Warszawa. Mir A.M., Rondonoi V. 2003: The Performance of X-12 in he Seasonal of he Shor Time Series, [W:] M. Manna, R. Peronacci (red.), Seasonal Adjusmen. European Cenral Bank, Frankfur am Main, Germany, s Rapor Erns & Young 2012: Analiza krajowej srukury opodakowania papierosów akcyzą, Erns&Young, Warszawa. Sprawozdanie z wykonania budżeu pańswa za okres od 1 sycznia do 31 grudnia 2011 roku. Omówienie. 2012: Rada Minisrów, Warszawa. Winers P.R. 1960: Forecasing Sales by Expoenially Weighed Moving Averages, Managemen Science, 6(3), s Zaoński W.A., Mańczuk M., Sulkowska U., Przewoźniak K. 2009: Palenie yoniu a umieralność na choroby odyoniowe w Europie Środkowo-Wschodniej, Zesz. Nauk. Ochrony Zdrowia. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie, 2(8), s Summary In he paper, he resuls of cigarees producion and consumpion rends idenificaion in Poland in he years is presened. They were done wih using of addiive model Winers riple exponenial smoohing, which was evaluaed as he bes fi o he empirical daa from he years The source daa were originaed from he resuls of household budge surveys carried ou by he GUS. During he sudy period a significan increase in he producion of cigarees and decrease heir consumpion were idenified, as well as significan seasonal flucuaions in boh cases. Adres do korespondencji mgr Ewa Jałowiecka Szkoła Główna Gospodarswa Wiejskiego w Warszawie Wydział Zasosowań Informayki i Maemayki ul. Nowoursynowska 159, Warszawa el. (22) , ewa_jalowiecka@sggw.pl