BADANIE ZWIĄZKÓW MIĘDZY ZMIENNYMI REALNYMI A ZMIENNYMI NOMINALNYMI W POLSKIEJ GOSPODARCE W LATACH

Transkrypt

1 METODY ILOŚCIOWE W BADANIACH EKONOMICZNYCH Tom XIII/3, 2012, sr BADANIE ZWIĄZKÓW MIĘDZY ZMIENNYMI REALNYMI A ZMIENNYMI NOMINALNYMI W POLSKIEJ GOSPODARCE W LATACH Rumiana Górska, Doroa Narojczyk Kaedra Finansów Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie rumiana.gorska@op.pl, doroa.narojczyk@wp.pl Sreszczenie: Arykuł przedsawia wyniki analizy związków między wybranymi zmiennymi realnymi a nominalnymi w polskiej gospodarce w laach Większość zidenyfikowanych zależności przejawia się z opóźnieniami w czasie. Wzros gospodarczy zależy w głównej mierze od czynników należących do realnej sfery gospodarki. Na spadek bezrobocia wpływa wzros PKB oraz inwesycje. Wzros sopy referencyjnej NBP powoduje spadek inflacji, lecz ma ujemny wpływ na wzros PKB. Inflacja jes zjawiskiem przede wszyskim monearnym, zależy głównie od wzrosu podaży pieniądza. Wzros zadłużenia zagranicznego Polski skukuje wzrosem podaży pieniądza. Słowa kluczowe: zmienne realne, zmienne nominalne, korelogram wzajemny, modele ADL, sopa procenowa, Produk Krajowy Bruo WSTĘP Dyskusja na ema mechanizmu powiązań między zmiennymi opisującymi realną sronę gospodarki, akimi jak Produk Krajowy Bruo (PKB), konsumpcja, inwesycje czy sopa bezrobocia a zmiennymi nominalnymi, akimi jak podaż pieniądza, poziom cen oraz nominalna sopa procenowa jes emaem szeroko omawianym w lieraurze ekonomicznej. Można przy ym wyróżnić dwie główne szkoły, kóre cieszyły się najszerszym poparciem w środowisku naukowym i na przemian wpływały na poliykę gospodarczą różnych krajów w XX wieku. Przypomnijmy, że według eorii Johna Maynarda Keynesa (Keynes, 1936), PKB jes wyznaczany przez ogólnogospodarczy popy, a prowadzona przez rząd poliyka kierowania popyem powinna odgrywać główną rolę w poliyce

2 98 Rumiana Górska, Doroa Narojczyk makroekonomicznej. Ta eoria sała się popularna wśród ekonomisów, kórzy uważają, że rynki są niedoskonale, sąd porzebna jes akywna poliyka inerwencyjna pańswa. W czasie kryzysu rząd powinien wspierać popy poprzez rozmaie działania, w ym również kreować popy poprzez wzros podaży pieniądza. Według szkoły keynesowskiej przyczyny zarówno inflacji, jak i deflacji leżą w wahaniach składników zagregowanego popyu, czyli w realnej gospodarce. Sekor monearny jedynie dososowuje się do poziomu ego popyu. Monearyzm jes drugą popularną szkołą w eorii makroekonomii XX wieku. Współczesny monearyzm wywodzi się z zw. ilościowej eorii pieniądza Milona Friedmana (Friedman, 1956), kóra podkreśla znaczenie podaży pieniądza przy analizie poliyki makroekonomicznej. Według szkoły monearysów nominalna ilość pieniądza jes główną przyczyną zmiany ogólnego poziomu cen w długim okresie i wahań poziomu realnej akywności gospodarczej w krókim okresie. Założenie, że zmienne nominalne nie mają wpływu na zmienne realne nazywane jes w lieraurze ekonomicznej klasyczną dychoomią. Zgodnie z ą koncepcją zmienne realne zależą od posępu echnologicznego oraz gusów konsumenckich, naomias podaż pieniądza nie wpływa na realną sronę gospodarki. Swierdzenie, że wzros podaży pieniądza powoduje proporcjonalny wzros cen jes znane jako hipoeza neuralności pieniądza. Powiązania między realną sroną gospodarki a zmiennymi nominalnymi są częso przedmioem badań w konekście różnych modeli makroekonomicznych - modelu realnego cyklu gospodarczego, modelu szywnych cen i modelu efeków płynnościowych. King i Wason (1996) badają związki między sopą procenową a realną sroną gospodarki na podsawie danych z powojennej gospodarki Sanów Zjednoczonych. Ich badania nie powierdzają, że realna lub nominalna sopa procenowa może być indykaorem wyprzedzającym realną akywność gospodarczą. Merens (2010) bada związki kowariancyjne między zagregowanym produkem a realną sopą procenową w warunkach wysępowania srukuralnych szoków monearnych i echnologicznych. Związki między produkem i realną sopą procenową są różne dla okresów (okres nazywany The Grea Inflaion), gdy większe znaczenie miały szoki monearne, i (The Grea Moderaion), gdy większe znaczenie miały szoki echnologiczne. W pierwszym okresie realna sopa procenowa jes anycykliczna, a w drugim okresie jes procykliczna. W Polsce badanie neuralności pieniądza przeprowadzili Brzoza-Brzezina, Kłos, Ko i Łyziak (2002). Badania e nie prowadzą do jednoznacznych wniosków na ema długookresowych efeków szoków monearnych na realną gospodarkę. W swoim arykule auorzy przyaczają wyniki podobnych badań dla gospodarek USA, Ausralii, Wielkiej Bryanii, Kanady, Niemiec, Japonii i innych krajów, część z nich powierdza hipoezę, że pieniądz jes neuralny względem dochodu. Według innych badań (Bruzda, 2002) reakcja realnej gospodarki na decyzje Rady Poliyki Pieniężnej NBP pojawia się po czerech kwarałach. Badania e

3 Badanie związków między zmiennymi realnymi a nominalnymi 99 przeprowadzono dla danych z la , kiedy polska gospodarka była jeszcze we wczesnym okresie ransformacji. Obszerną analizę mechanizmu ransmisji poliyki pieniężnej w osanich laach w Polsce przeprowadzili Demczuk, Łyziak, Przysupa, Sznajderska i Wróbel (2012). Funkcjonowanie współczesnej gospodarki Polski jes uzależnione nie ylko od decyzji krajowych agenów gospodarczych (przedsiębiorswa i gospodarswa domowe), rządu oraz władzy monearnej (NBP), ale również od międzynarodowej pozycji Polski uwzględniającej zadłużenie zagraniczne kraju. Zmienne opisujące gospodarkę oddziałują na siebie wzajemnie, a część ych wpływów ujawnia się z opóźnieniem w czasie. W związku z ym, celem niniejszego arykułu jes idenyfikacja dynamicznej srukury powiązań i zależności zachodzących między wybranymi zmiennymi realnymi a nominalnymi opisującymi polską gospodarkę, przy uwzględnieniu wpływu zadłużenia zagranicznego. Badanie przeprowadzono na podsawie danych kwaralnych z okresu DANE Zmienne, kóre są uwzględnione w badaniu, podzielono na dwie grupy. Pierwsza grupa o zmienne realne, w skład kórej wchodzą: PKB, inwesycje i konsumpcja, sopa bezrobocia, wynagrodzenie realne oraz realna sopa procenowa. Druga grupa są o zmienne nominalne, w ym: podaż pieniądza (agrega M3), sopa inflacji (względna zmiana cen owarów i usług konsumpcyjnych), sopa referencyjna 1 Narodowego Banku Polskiego (NBP), kóra w badaniu pełni rolę nominalnej sopy procenowej, zadłużenie zagraniczne kraju oraz kurs waluowy (EUR) 2. Wszyskie zmienne są przedsawione w posaci wskaźników dynamiki, liczone jako iloraz poziomu zjawiska w danym kwarale do analogicznego kwarału w roku poprzednim. Dane o PKB, konsumpcji, inwesycji, bezrobociu oraz wynagrodzeniu realnym pochodzą ze srony inerneowej Głównego Urzędu Saysycznego. Dane o podaży pieniądza, sopie referencyjnej NBP, zadłużeniu zagranicznym oraz kursie waluowym pochodzą ze srony inerneowej NBP. Ponado, do celów niniejszego badania zosała obliczona realna sopa procenowa jako różnica sopy referencyjnej i sopy inflacji. 1 Z uwagi na brak danych o sopie referencyjnej w laach sopa nominalna jes liczona jako sopa lombardowa NBP pomniejszona o 4 punky procenowe. (Różnica między sopą lombardową a sopą referencyjną w późniejszym okresie wynosiła 4 punky procenowe). 2 Od 1999r.

4 100 Rumiana Górska, Doroa Narojczyk METODOLOGIA Badanie wzajemnych powiązań między wybranymi zmiennymi przeprowadzono w dwóch eapach. W pierwszym eapie zbadano zależności między wszyskimi możliwymi parami zmiennych za pomocą wzajemnych korelogramów, nie zważając na przesłanki eorii ekonomicznej o isnieniu lub nieisnieniu danej zależności. Wzajemne korelogramy umożliwiają badanie zależności między wybraną zmienną a przeszłymi, obecnymi oraz przyszłymi warościami drugiej zmiennej, co pozwala akże na uchwycenie zależności wysępujących z opóźnieniem lub wyprzedzeniem. Dla wszyskich zmiennych obliczono również współczynniki auokorelacji. W drugim eapie, dla każdej zmiennej oszacowano odpowiedni model z klasy auoregresyjnych modeli z rozkładem opóźnień ADL (auoregressive disribued lags) na podsawie zależności orzymanych w pierwszym eapie. Modele ADL uwzględniają możliwość wysąpienia różnych dososowań dynamicznych, doyczących nie ylko zmiennej objaśnianej, ale również zmiennych objaśniających: y = α 0 + α1y β0x + β1x γ 0z + γ1z (1) Wybór specyfikacji modelu dokonano za pomocą kryeriów informacyjnych. Aby uniknąć badania zależności zmiennych niesacjonarnych względem sacjonarnych, badanie przeprowadzono dla przyrosów zmiennych, kóre są sacjonarne 3. WYNIKI Badanie wzajemnych zależności między zmiennymi Celem pierwszego eapu badania jes zdiagnozowanie siły i kierunku zależności między wszyskimi możliwymi parami zmiennych oraz opóźnień z jakimi wysępują e zależności. W abeli 1 podano warości isonych współczynników korelacji między poszczególnymi zmiennymi oraz odpowiadające im opóźnienia. W nawiasach podano rząd opóźnienia zmiennej z danej kolumny. Główna przekąna abeli zawiera warości współczynników auokorelacji. 3 Sacjonarność szeregów zbadano za pomocą esu ADF.

5 Badanie związków między zmiennymi realnymi a nominalnymi 101 Tabela 1. Współczynniki korelacji i auokorelacji PKB I C REAL WR U CPC REF M ER ZADL PKB -0,34(2) 0,36(1) 0,5(0) 0,51(0) - 0,3(0) -0,24(0) -0,48(3) -0,58(3) -0,29(4) -0,36(4) - 0,36(2) - I 0,5(0) -0,3(8) 0,29(0) -0,27(2) 0,27(0) 0,37(3) C 0,51(0) 0,29(0) -0,27(5) - 0,3(0) REAL ,34(0) 0,33(5) -0,26(0) 0,29(4) 0,5(0) - -0,31(1) -0,3(1) WR 0,3(0) 0,27(0) 0,3(0) 0,34(0) ,25(0) U -0,48(1) -0,48(2) -0,48(3) -0,4(2) -0,4(3) - -0,33(1) - 0,6(1) CPC 0,47(1) - 0,29(2) -0,26(0) -0,37(5) REF 0,4(2) - - 0,5(0) -0,46(5) 0,27(2) -0,39(0) M ,32(1) -0,31(2) ER -0,35(1) ,41(0) -0,29(0) -0,32(1) -0,25(0) -0,29(0) 0,39(1) 0,69(0) 0,51(1) -0,39(0) -0,49(1) 0,69(0) -0,42(4) 0,55(1) - 0,35(4) 0,32(2) -0,5(4) -0,31(0) 0,32(4) -0,4(0) -0,57(1) ZADL Źródło: badania własne 0,27(2) 0,41(0) - 0,26(4) -0,31(0) - -0,4(0) 0,27(3) 0,48(0) -0,38(1) 0,48(0) -0,5(4) 0,46(0) -0,38(4) 0,81(0) -0,5(4) - 0,46(0) 0,32(5) 0,81(0) -0,46(4) -0,52(4) Oznaczenia zmiennych są nasępujące: PKB Produk Krajowy Bruo I Inwesycje (Nakłady bruo na środki rwałe) C Konsumpcja (Spożycie indywidualne) REAL Realna sopa procenowa (REAL=REF CPC) WR Przecięne miesięczne wynagrodzenia realne bruo w gospodarce narodowej ogółem U Sopa rejesrowanego bezrobocia CPC Sopa inflacji (względna zmiana cen owarów i usług konsumpcyjnych) REF Sopa referencyjna NBP (san na koniec okresu) M Podaż pieniądza (agrega M3) ER Kurs waluowy EUR/PLN (dane od roku 1999) ZADL Zadłużenie zagraniczne (dane od roku 1999) Produk Krajowy Bruo jes dodanio skorelowany z konsumpcją, inwesycjami 4, realnym wynagrodzeniem i kursem waluowym 5 oraz ujemnie skorelowany ze sopą referencyjną NBP, sopą inflacji oraz sopą bezrobocia. Inwesycje i konsumpcja są skorelowane jedynie ze zmiennymi realnymi. Korelacja między realną sopą procenową a referencyjną sopą oraz sopą inflacji wynika z faku, iż sopa realna jes równa różnicy między sopą nominalną a sopą inflacji. Realna sopa procenowa jes dodanio skorelowana również 4 Wynika o z faku, że konsumpcja i inwesycje są składnikami PKB. 5 Wzros kursu jes równoznaczny z deprecjacją waluy krajowej.

6 102 Rumiana Górska, Doroa Narojczyk z wynagrodzeniem realnym oraz ujemnie skorelowana z kursem waluowym i zadłużeniem zagranicznym sprzed kwarału. Wynagrodzenie realne jes dodanio skorelowane ze wszyskimi zmiennymi realnymi i ujemnie skorelowane ze sopą inflacji. Sopa bezrobocia wzrasa po spadku zmiennych realnych (PKB, inwesycje, realna sopa procenowa). Zidenyfikowano słabą ujemną zależność między sopą bezrobocia a sopą inflacji. Inflacja jes dodanio skorelowana z opóźnionymi warościami PKB i konsumpcji, co może być powierdzeniem ezy, iż ożywienie gospodarcze, w ym popy konsumpcyjny są jednym z czynników generujących inflację. Kolejnym czynnikiem wpływającym na wzros inflacji jes wzros podaży pieniądza sprzed 4 kwarałów. Bieżąca sopa referencyjna NBP jes dodanio skorelowana ze sopą inflacji. Im wyższa jes bieżąca inflacja, ym większe jes prawdopodobieńswo podwyżki sopy referencyjnej NBP. Wzros sopy referencyjnej sprzed 4 kwarałów z kolei wpływa na spadek inflacji, co jes efekem celu poliyki monearnej NBP. Wzrosowi sopy referencyjnej owarzyszy krókoerminowy spadek kursu waluowego (aprecjacja waluy krajowej), co prawdopodobnie wiąże się z przypływem kapiału zagranicznego, przyciągnięego wyższymi sopami procenowymi. Podaż pieniądza jes najsilniej skorelowana z zadłużeniem zagranicznym, kursem waluowym oraz sopą inflacji sprzed 4 kwarałów. Kurs waluowy jes skorelowany ze sopą inflacji, sopą referencyjną, podażą pieniądza oraz zadłużeniem zagranicznym. Zidenyfikowano również zależność między kursem waluowym a PKB oraz bezrobociem. Zadłużenie zagraniczne jes skorelowane z kursem waluowym oraz podażą pieniądza. Przedsawione zależności obejmują jedynie związki dwusronne między zmiennymi, naomias nie uwzględniają powiązań wielosronnych. Badanie zależności za pomocą modeli z klasy ADL W kolejnym eapie badania dla każdej ze zmiennych zbudowano i oszacowano model ADL, kóry uwzględnia dynamiczny i wielowymiarowy charaker zależności między zmiennymi. Po odpowiedniej weryfikacji wyeliminowano zmienne objaśniające, kóre są nieisone. Zbiorcze wyniki oszacowań paramerów, opóźnień zmiennych oraz warości p są podane w Tabeli 2. W nawiasach ( ) podano rząd opóźnienia zmiennej z danej kolumny. W nawiasach [ ] podano warość p.

7 Badanie związków między zmiennymi realnymi a nominalnymi 103 Tabela 2. Oszacowania paramerów modeli ADL PKB I C REAL WR U CPC REF M ER ZADL PKB I C REAL WR U CPC REF M ER ZADL -0,16(4) 0,08(0) 0,23(0) -3,76(0) -0,32(3) [0,09] [0,03] 1,67(0) -0,32(8) 1,17(3) [0,01] 0,51(0) -0,31(5) 0,21(0) [0,01] [0,06] -1(0) 1(0) 0,5(0) -0,02(1) 0,21(0) 0,007(0) [0,03] -0,03(1) 0,08(1,2) [0,03] -0,004(2) Źródło: badania własne 0,1(1) [0,04] Produk Krajowy Bruo -0,43(1) [0,06] -0,2(0) 0,38(1) -0,41(0) 0,77(0) 0,37(1) 0,26(4) 0,007(1) [0,06] 0,011(2) 0,55(0) -0,24(4) = 0,16PKB 4 + 0,08I + 0,23C 3,76U 0, 32REF 3 7,3(1) 5,53(2) [0,02] 4,94(4) [0,03] -0,34(4) 0,6(0) 0,23(4) [0,03] PK Bˆ, R 2 =0,64 0,17(0) 1,16(0) -0,43(4) Na wzros Produku Krajowego Bruo wpływa wzros konsumpcji, wzros inwesycji oraz spadek bezrobocia. Na zmianę PKB wpływają również decyzje NBP o zmianie sopy referencyjnej. Podwyżka ej sopy hamuje wzrosu PKB po 3 kwarałach. Poliyka monearna NBP RE Fˆ, R 2 =0,77 = 0,21 + 0,77 + 0,37 + PKB CPC CPC 1 0, 26CPC 4 Decyzje o zmianie sopy referencyjnej NBP są uzależnione w głównej mierze od zmian inflacji (największy jes wpływ inflacji bieżącej). Dynamika PKB jes drugim czynnikiem wpływającym na sopę referencyjną model powierdza, iż argumenem branym pod uwagę przy zmianie sopy referencyjnej jes również ożywienie lub spowolnienie gospodarcze.

8 104 Rumiana Górska, Doroa Narojczyk Bezrobocie U ˆ, R 2 =0,56 = 0,02PKB 1 0,004I 2 + 0, 38U 1 Wzros PKB wpływa na spadek bezrobocia po kwarale, naomias wzros inwesycji po 2 kwarałach. Sopa inflacji CPCˆ = 0,1C 1 0,2WR + 0,55REF 0,24REF 4 + 7,3M 1 + 5,5M 2 + 4, 9M 4 R 2 =0,80 Na wzros inflacji główny wpływ ma wzros podaży pieniądza, co wydaje się powierdzać ezę, że inflacja jes zjawiskiem przede wszyskim monearnym. Czynnikiem hamującym inflację jes decyzja NBP o podniesieniu sopy procenowej sprzed 4 kwarałów. Pozosałe zmienne objaśniające o mniejszym wpływie o konsumpcja oraz wynagrodzenie realne. Kurs waluowy, zadłużenie zagraniczne a podaż pieniądza ERˆ = 0,03PKB 1, 16ZADL, R 2 =0, ZAD Lˆ, R 2 =0,81 = 0,6 + 0,23 ER ER 4 0, 43ZADL 4 Mˆ 17 = 0,007PKB + 0,007CPC 1 + 0,011CPC 2 0,34M 1 + 0, ZADL, R 2 =0,59 Isnieje dwusronna dodania zależność między wzrosem zadłużenia a deprecjacją kursu waluowego. Wynikać o może m. in. z faku, iż zadłużenie zagraniczne jes podawane w walucie obcej (euro). Czynnikiem wpływającym na aprecjację kursu waluowego jes wzros PKB i spadek zadłużenia. Wzros zadłużenia naomias skukuje wzrosem podaży pieniądza. W niewielkim sopniu na wzros podaży pieniądza wpływa również PKB oraz inflacja z poprzednich okresach. Podsumowanie głównych zidenyfikowanych zależności z uwzględnieniem ich dynamicznego charakeru przedsawiono za pomocą schemau 1. W nawiasie podano liczbę opóźnień.

9 Badanie związków między zmiennymi realnymi a nominalnymi 105 Schema 1. Główne wzajemne powiązania między zmiennymi Źródło: badania własne Podsumowanie Wzros PKB w badanym okresie zależał w głównej mierze od inwesycji, konsumpcji oraz zarudnienia. Wzros sopy referencyjnej NBP miał ujemny wpływ na wzros PKB, kóry ujawniał się po 3 kwarałach. Na spadek bezrobocia wpływał wzros PKB oraz inwesycji. Sopa inflacji zależała od podaży pieniądza oraz od sopy referencyjnej NBP i w mniejszym sopniu od popyu konsumpcyjnego. Poliyka monearna NBP, skierowana na bezpośredni cel inflacyjny była skueczna. Średnio po 4 kwarałach od decyzji Rady Poliyki Pieniężnej o podwyżce referencyjnej sopy procenowej nasępował spadek inflacji, wiązało się o jednak ze spadkiem PKB. Wzros zadłużenia zagranicznego Polski powodował wzros podaży pieniądza, co z kolei przekładało się na wzros inflacji. Według oszacowań paramerów modeli wzros zadłużenia zagranicznego Polski nie przyczyniał się do wzrosu PKB. ZAKOŃCZENIE Przeprowadzona analiza miała na celu zidenyfikowanie dynamicznych powiązań między zmiennymi realnymi (PKB, inwesycje, konsumpcja, sopa bezrobocia) a zmiennymi nominalnymi (podaż pieniądza, sopa inflacji, nominalna sopa procenowa, kurs waluowy i zadłużenie zagraniczne) w polskiej gospodarce na podsawie danych kwaralnych z la Z przeprowadzonych badań wynikają nasępujące wnioski. Większość zidenyfikowanych zależności przejawia się z opóźnieniami w czasie. Wzros gospodarczy Polski w głównej mierze zależy od czynników należących do realnej srony gospodarki. Na procesy inflacyjne

10 106 Rumiana Górska, Doroa Narojczyk największy wpływ ma podaż pieniądza. Wzros zadłużenia zagranicznego kraju powoduje wzros podaży pieniądza. Decyzje NBP o wzroście sopy referencyjnej hamują inflację, ale i wzros gospodarczy. BIBLIOGRAFIA Bruzda J. (2002) Szybkość reakcji gospodarki na bodźcie monearne, Wiadomości saysyczne, GUS. Brzoza-Brzezina M., Ko A., Kłos B., Łyziak T. (2002) Hipoeza neuralności pieniądza, Maeriały i Sudia NBP nr 142. Demczuk O., Łyziak T., Przysupa J., Sznajderska A., Wróbel E. (2012) Mechanizm ransmisji poliyki pieniężnej w Polsce. Co wiemy w 2011 roku? Maeriały i Sudia NBP nr 270. Friedman M. (1956) The Quaniy Theory of Money - a Resaemen, Sudies in he Quaniy Theory of Money, Chicago Press. Keynes J.M. (1936) The General Theory of Employmen, Ineres and Money, Macmillan Cambridge Universiy Press. King R.G., Wason M.W. (1996) Money, Prices, Ineres Raes and he Business Cycle, The Review of Economics and Saisics, vol. 78, No. 1, pp Maddala G. S. (20008) Ekonomeria, Wydawnicwo Naukowe PWN, Warszawa. Merens E. (2010) Srucural Shocks and he Comovemens beween Oupu and Ineres Rae, Journal of Economic Dynamics and Conrol, vol 34, Issue 6, pp STUDY ON THE LINKS BETWEEN REAL AND NOMINAL VARIABLES IN THE POLISH ECONOMY IN YEARS Absrac: The aricle presens resuls of he analysis of links beween seleced real and nominal variables in he Polish economy in years Mos of he idenified dependences appear wih delays in ime. Economic growh depends mainly on real economy facors. GDP growh and invesmens impac on he decrease of unemploymen rae. The rise of cenral bank reference rae causes a decrease of inflaion rae, bu has a negaive effec on GDP growh. The inflaion is a moneary phenomenon, depends mainly on money supply. The increase of polish foreign deb causes money supply growh. Keywords: real variables, nominal variables, cross-correlogram, ADL models, ineres rae, Gross Domesic Produc