banków detalicznych Metody oceny efektywnoœci operacyjnej

Transkrypt

1 Metody oceny efektywnoœc operacyjnej banków detalcznych Danuta Skora, mgr, doktorantka Wydza³u Nauk Ekonomcznych, Dyrektor Regonu jednego z najwêkszych banków detalcznych Adran Kulczyck, mgr, doktorant Wydza³u Nauk Ekonomcznych, mened er w frme doradczej Central Europe Trust 1. Wprowadzene Bankowoœæ detalczna jest specyfczn¹ czêœc¹ dza³alnoœc bankowej. Charakteryzuje sê m.n. tym, e potraf zapewnaæ sta³y zysk, bez wzglêdu na wp³yw konunktury gospodarczej. W efekce wêkszoœæ banków w Polsce za granc¹ zaczê³a rozwjaæ ten segment sprzeda y, mmo e w za³o enach ne by³a nm zanteresowana. Obecnoœæ welu podmotów na rynku powoduje, e szczególnego znaczena, w kontekœce mo lwoœc realzacj zysków, naberaj¹ czynnk kszta³tuj¹ce trwa³¹ przewagê konkurencyjn¹ na rynku. W lteraturze odnaleÿæ mo na ró ne podejœca do okreœlana czynnków maj¹cych wp³yw na konkurencyjnoœæ przedsêborstw, w tym banków detalcznych. Wydaje sê, e najpe³nej wyró nk konkurencyjne wskazuje ogólny model zaproponowany przez Kotlera Dubos [1992], którzy dzel¹ je na cztery grupy: a) marketng, b) fnanse, c) produkcja, d) zasoby ludzke. Powy szy ogólny podza³ mo e byæ rozpatrywany równe w kontekœce banku detalcznego. Ne jest mo lwe jednoznaczne rozstrzygnêce, która z grup czynnków w sposób najlepszy umo lwa os¹gnêce trwa³ej przewag konkurencyjnej. Wydaje sê, e najbardzej uzasadnone by³oby podejœce zak³adaj¹ce ³¹czn¹ analzê czterech grup czynnków. W tym celu nale y zadaæ pytane, na jakej p³aszczyÿne odbywa sê walka konkurencyjna pomêdzy bankam detalcznym? Gdze w najbardzej efektywny sposób oddza³uje sê technkam marketngowym na potencjalnego klenta? Gdze tworzy sê wynk fnansowy banku? Gdze bardzej wydajna technologa pracy pozwala na lepsz¹ obs³ugê klenta? Gdze zaanga owane zasoby ludzke mog¹ w bezpoœredn sposób zadecydowaæ o przewadze konkurencyjnej banku? Odpowedz na powy sze pytana w kontekœce bankowoœc detalcznej s¹ u³atwone ze wzglêdu na mo lwoœæ dentyfkacj punktów styku klenta (lub potencjalnego klenta) z bankem. Wynka to z tego, e bankowoœæ detalczna z regu³y opera sê na kanale dystrybucj zw¹zanym z oddza³am banku. To ekonoma 17 61

2 Danuta Skora, Adran Kulczyck w³aœne oddza³y w bankach detalcznych odgrywaj¹ podstawow¹ rolê. Jest to polgon doœwadczalny dla nnowacj produktowych, logstycznych systemowych. Tu rozstrzyga sê, czy szkolena s¹ w³aœcwe dobrane, czy ocena pracy oddza³ów oddaje rzeczywsty ch wys³ek zaanga owane. W oddza³ach banku wypracowywana jest wêkszoœæ zysku. W pocz¹tkach wdra ana bankowoœc elektroncznej zak³adano, e oddza- ³y banków zostan¹ wyparte przez automaty kosk nternetowe, a kontakt z pracownkem banku bêdze koneczny w nelcznych przypadkach np. na ewentualne nterwencje. Tak sê ne sta³o. Nezale ne od chêc banków, które mog³yby znaczne zaoszczêdzæ na rezygnacj z oddza³ów, klenc ne zaakceptowal w takm stopnu, jak sê spodzewano, alternatywnych kana³ów sprzeda y, w tym bankowoœc wrtualnej. Okaza³o sê, e klenc wol¹ meæ kontakt z ywym cz³owekem, aby porozmawaæ, poradzæ sê. Dla nch pracownk banku potwerdza jego warygodnoœæ, mo na go zobaczyæ, dotkn¹æ, zaufaæ. Ten kontakt materalny wzmacna poczuce bezpeczeñstwa. Dlatego zaczêto wracaæ do rozwjana sec placówek, aby sprostaæ wymaganom klentów, zgodne z zasad¹, e to klent wyznacza jakoœæ. Mo na wêc jednoznaczne stwerdzæ, e to przede wszystkm placówk bankowe s¹ polem btwy konkurencyjnej pomêdzy bankam detalcznym. Jednak rozwój sec oddza³ów jest kosztowny ne mo na by³o akceptowaæ starych wzorców, gdze budowano ogromne budynk, wyk³adane marmuram, w których klent czu³ sê jak ntruz. Nowe placówk detalczne s¹ jak najbardzej wystandaryzowane tak zaprojektowane, aby klent czu³ sê w nch dobrze. Zapewnono mejsca sedz¹ce, mo lwoœæ ndywdualnych rozmów, napca sê kawy, herbaty. Wszystke te rozw¹zana maj¹ s³u yæ pozyskanu jak najwêkszej grupy klentów. Powstaje jednak pytane o rachunek ekonomczny takch dza³añ. Seæ placówek bankowych mo e byæ Ÿród- ³em trwa³ej przewag konkurencyjnej wy³¹czne w sytuacj, gdy generowane przez n¹ przychody pokrywaj¹ koszty zapewnaj¹ zwrot z ponesonych nwestycj. Dlatego poszukwane mo lwoœc optymalzacj relacj przychodów do kosztów sta³o sê konecznoœc¹. W efekce bank detalczne podejmuj¹ próby oceny efektywnoœc posadanych oddza³ów wdro ene dza³añ maj¹cych na celu jej poprawê. Efektywnoœæ oddza³u banku detalcznego mo na rozpatrywaæ w welu wymarach: fnansowym, operacyjnym, nwestycyjnym, tp. Z uwag na specyfkê dza³ana oddza³u banku detalcznego (klent masowy, wystandaryzowany produkt), szczególnego znaczena nabera mo lwoœæ jak najbardzej efektywnego wykonywana codzennych operacj. Tylko placówk bankowe posadaj¹ce zdolnoœæ do skutecznej tanej obs³ug klenta w zakrese standardowych produktów maj¹ mo lwoœæ wygenerowana wysokego wynku fnansowego. Dlatego kluczowym parametrem zarz¹dczym jest efektywnoœæ operacyjna placówek bankowych. 62 ekonoma 17

3 Metody oceny efektywnoœc operacyjnej banków detalcznych W ostatnch latach efektywnoœæ operacyjna placówek bankowych by³a przedmotem welu badañ opracowañ. Zgromadzony matera³ dostarcza lczne przyk³ady podejœæ do szacowana efektywnoœc. Zró ncowane podejœca badaczy pokazuj¹ jak ró ne mog¹ byæ koncepcje prowadzena badañ naukowych w tym zakrese. Spory metodyczne pojawaj¹ sê ju na etape okreœlena w jak sposób mo na rozumeæ efektywnoœæ operacyjn¹, co stwarza szeroke pole do polemk. Przyk³ady badañ pokazuj¹, e nawet pommo uzgodnena wspólnych defncj, mog¹ powstaæ kolejne ró nce w nastêpnych etapach badana. Wynka to z faktu, e w ramach jednej grupy defncj efektywnoœc mo na zastosowaæ ró ne podejœca, co zosta³o opsane w pkt 8. Kolejnym obszarem polemk w lteraturze jest dobór metod oceny efektywnoœc. Spotykane metody neparametryczne (np. Data Envelopment Analyss DEA) mog¹ dawaæ w tym samym przypadku skrajne odmenne wynk od metod parametrycznych (np. Stochastc Fronters SF). Przede wszystkm tym kwestom zosta³o poœwêcone nnejsze opracowane. Naszym zdanem z faktu, e na œwece stosuje sê ró ne grupy metod ne wynka, e mog¹ byæ one stosowane zamenne. Przypuszczamy, e analza tego samego przypadku przy u ycu ró nych metod oceny efektywnoœc pownna dawaæ zbl one rezultaty. Celem nnejszego opracowana jest weryfkacja powy szej tezy. W konsekwencj sprowadz sê to do szukana odpowedz na pytane, c z y spotykane metody oceny efektywnoœc operacyjnej banku detalcznego mo na stosowaæ zamenne? ZnaleŸlœmyj¹,analzuj¹c efektywnoœæ operacyjn¹ 37 oddza³ów detalcznych jednego z najwêkszych banków dza³aj¹cych w Polsce. Zasadne wydaje sê odnesene przeprowadzonego przez nas badana do sfery defncj, koncepcj oraz stosowanych na œwece podejœæ do badana efektywnoœc operacyjnej, co zosta³o zaprezentowane w pkt Pozwol to na wskazane podobeñstw ró nc naszego badana do zastosowanych podejœæ, jak równe wska e podstawy metodyczne, którym kerowalœmy sê konstruuj¹c za³o ena naszej analzy. Nezwykle stotne jest równe opsane jak pojêce efektywnoœc operacyjnej funkcjonuje w praktyce zarz¹dzana (pkt 2.). Nnejsze opracowane koñczy charakterystyka zastosowanych metod oceny efektywnoœc otrzymanych przy ch u ycu wynków. Podsumowane zawera zebrane wnosków z analz odpowedz na postawone tezy. 2. Efektywnoœæ operacyjna w praktyce zarz¹dzana Pytane dotycz¹ce sposobu oceny efektywnoœc oddza³u banku detalcznego jest jak najbardzej praktycznym problemem, przed którym staj¹ osoby zarz¹dzaj¹ce sec¹ placówek. W praktyce powstaje konecznoœæ ne tylko uwzglêdnena w zarz¹dzanu wynków analz porównawczych, ale przede wszystkm bezwzglêdnej oceny efektywnoœc. W tym zakrese stosuje sê w banku analzy wskaÿnkowe oparte na trzech grupach wskaÿnków operacyjnych: ekonoma 17 63

4 Danuta Skora, Adran Kulczyck a) wskaÿnk rentownoœc sprzeda y, b) wskaÿnk rentownoœc maj¹tku (aktywów), c) wskaÿnk rentownoœc kapta³ów w³asnych. Z punktu wdzena efektywnoœc operacyjnej szczególne znaczene maj¹ wskaÿnk rentownoœc sprzeda y, które merz¹ relacjê os¹gnêtych wynków fnansowych w stosunku do welkoœc sprzeda y. Najczêœcej stosowanym wskaÿnkam s¹: 1. Zyskownoœæ brutto sprzeda y = (zysk brutto/sprzeda ) 100%). Na welkoœæ zysku brutto wp³ywaj¹ tak e wynk z dza³alnoœc fnansowej lub nwestycyjnej (przychody koszty fnansowe czy zysk ze sprzeda y sk³adnków maj¹tku), które ne s¹ zale ne od welkoœc sprzeda y. W celu wyelmnowana ch wp³ywu oblczany jest wskaÿnk zyskownoœc sprzeda y (ROS). 2. Zyskownoœæ sprzeda y (ROS) = (zysk po uwzglêdnenu kosztów/sprzeda ) 100%. Wydaje sê, e spoœród wymenonych ten w³aœne wskaÿnk ma najwêksz¹ wartoœæ nformacyjn¹, ponewa do jego oblczena przyjête zosta³y pozycje pow¹zane poœredno lub bezpoœredno z welkoœc¹ sprzeda y. Rosn¹ca wartoœæ wskaÿnka ROS œwadczy o poprawaj¹cej sê rentownoœc sprzeda y, co z kole mo e œwadczyæ o redukcj kosztów operacyjnych lub zwêkszanu mar y na sprzeda y. Oznacza to, e wzrost obrotów w coraz wêkszym stopnu bêdze sê przek³ada³ na wzrost zysku ze sprzeda y, a zatem poœredno tak e zysku netto. 3. WskaŸnk mar y brutto na sprzeda y = (zysk brutto ze sprzeda y/œredne stany sprzeda y) 100%. Ten wskaÿnk daje nformacje o przecêtnej welkoœc realzowanej przez oddza³ mar y na sprzeda y produktów towarów. Jest szczególne pomocny w prognozowanu welkoœc przysz³ych zysków w zale noœc od wartoœc sprzeda y. Ponadto do analzy efektywnoœc wykorzystuje sê wskaÿnk zw¹zane z wykorzystanem zasobów banku kosztam ch u ytkowana, take jak: 1. WskaŸnk kosztów dza³ana amortyzacj odnesony do wynku na dza- ³alnoœc bankowej (C/I) = (koszty dza³ana + amortyzacja/wynk dza³alnoœc bankowej) 100%, œwadcz¹cy o efektywnoœc wykorzystana œrodków banku. 2) WskaŸnk pokryca kosztów dza³ana wynkem z prowzj op³at. 3) WskaŸnk jakoœc portfela lczony udza³em kredytów zagro onych w kredytach ogó³em. 4) WskaŸnk wydajnoœcowe: a) zysk netto/1 zatrudnonego, b) kwota depozytów kredytów/1 zatrudnonego, c) lczba operacj bankowych/1 zatrudnonego. Podsumowuj¹c, efektywnoœæ operacyjna oddza³u banku w praktyce zarz¹dzana jest traktowana w kategorach umejêtnoœc oddza³u do generowana wynku fnansowego sprzeda y z posadanych zasobów. Ocena efektywnoœc wymaga porównana oddza³ów pod k¹tem os¹ganych wskaÿnków 64 ekonoma 17

5 Metody oceny efektywnoœc operacyjnej banków detalcznych rentownoœc lub wydajnoœc. Take podejœce do zagadnena efektywnoœc umo lwa uzyskane w szybkm czase warygodnych danych dotycz¹cych sposobu funkcjonowana oddza³ów, co z punktu wdzena osób zarz¹dzaj¹cych jest kluczowe. W nauce podejœce do badana efektywnoœc oddza³ów banku detalcznego jest bardzej rozbudowane, co zosta³o zaprezentowane w kolejnych punktach nnejszego opracowana. 3. Efektywnoœæ defncja Pojêca efektywnoœc produktywnoœc funkcjonuj¹ w welu dzedznach ekonom. Rozwój nowych metod badawczych, jak równe mplementacja badañ w ró ne obszary spowodowa³y, e ntucyjna defncja efektywnoœc (stosunek wynków do nak³adów) przesta³a byæ wystarczaj¹ca. Dodatkowym problemem w stosowanu ujednolconych defncj jest równoleg³e funkcjonowane w jêzyku angelskm co najmnej trzech s³ów o podobnym znaczenu (ang. effcency, efectveness, productvty), co stwarza³o pole do ró nego t³umaczena ch na jêzyk polsk (np. effcency t³umaczone jako efektywnoœæ por. [Kopczewsk, 1999]). Naszym zdanem zasadne wydaje sê przytoczene sposobów defnowana efektywnoœc charakterystycznych dla badañ dotycz¹cych banków detalcznych. W tym zakrese trudno ne zgodzæ sê z Bergerem Mester [1997, s. 4], którzy stwerdzaj¹, e wybór defncj efektywnoœc pownen zale eæ od sposobu sformu³owana problemu badawczego. Przyjmuj¹c take podejœce, badana efektywnoœc mo na zalczyæ do jednej z trzech grup analz: efektywnoœc kosztowej (ang. cost effcency), efektywnoœc przychodowej (ang. standard proft effcency) oraz alternatywnej efektywnoœc przychodowej (ang. alternatve proft effcency) Efektywnoœæ kosztowa Efektywnoœæ kosztowa merzy jak bardzo zbl one s¹ koszty konkretnej badanej jednostk (bank, oddza³) do kosztów jednostk najlepszej (ang. best practce) przy za³o enu, e jednostka najlepsza generowa³aby wynk na tym samym pozome, co jednostka badana. Innym s³owy analza efektywnoœc kosztowej zak³ada, e stneje pewna najlepsza praktyka (ang. best practce, benchmark), która okreœla, jak pozom wynków mo e byæ generowany przy za³o onym pozome kosztów. Powy sze za³o ene mplkuje, e stneje charakterystyczna dla ka dej badanej jednostk funkcja kosztów, któr¹ w ogólny sposób mo na zapsaæ jako: C= C( w, y, z, v, u, e ) (1) c c gdze C oznacza koszty, w jest wektorem cen nak³adów, y oznacza loœcowo wyra one wynk, z loœcowo wyra one nak³ady, v jest wektorem zmennych rynkowych, które maj¹ wp³yw na efektywnoœæ, u c oznacza neefektywekonoma 17 65

6 Danuta Skora, Adran Kulczyck noœæ badanej jednostk, natomast e c okreœla b³¹d losowy, który ma³ wp³yw na ocenê efektywnoœc badanej jednostk [na podstawe Bergera Mester, 1997]. Maj¹c oszacowane koszty ndywdualnej jednostk, zgodne z funkcj¹ opsan¹ powy ej, efektywnoœæ kosztow¹ defnuje sê jako stosunek kosztów jake ponos³aby najbardzej efektywna jednostka do kosztów ponoszonych przez jednostkê badan¹ (przy za³o enu dentycznych wynków). Z takej defncj jednoznaczne wynka, e oszacowana efektywnoœc bêd¹ lczbam z przedza³u (0; 1], gdze tylko jednostka/jednostk najbardzej efektywne w próbe bêd¹ ma³y ocenê efektywnoœc równ¹ jednoœc Efektywnoœæ przychodowa Analogczne jak w efektywnoœc kosztowej przez efektywnoœæ przychodow¹ rozume sê marê, która okreœla jak przychody badanej jednostk s¹ blsko przychodów, jake generowa³aby najlepsza jednostka maj¹c do dyspozycj tak¹ sam¹ welkoœæ zasobów. W przecweñstwe do efektywnoœc kosztowej, funkcja okreœlaj¹ca przychody danej jednostk zawera ceny produktów oraz ceny nak³adów. Podobne natomast w specyfkacj funkcj przychodów wystêpuj¹ loœcowo wyra one nak³ady, gdy w przypadku banku zarówno jedne druge mog¹ generowaæ przychody. To ma³o ntucyjne stwerdzene jest zw¹zane z dyskusjam dotycz¹cym klasyfkacj nak³adów wynków w dza³alnoœc bankowej (np. czy depozyty s¹ nak³adem, czy wynkem), czego nnejsze opracowane ne zamerza rozstrzygaæ (patrz pkt 4.1.). W efekce funkcjê przychodów badanej jednostk mo na opsaæ jako: P= P( w, p, z, v, u, e ) (2) gdze P oznacza przychody, p wektor cen wynków, natomast pozosta³e oznaczena pozostaj¹ nezmenone. Œwadome wy³¹czene loœcowo wyra onych wynków z analzy jest spowodowane faktem, e korzystnej jest przyj¹æ za zmenne ceny produktów, n statystyczne nformacje o ch loœc, najprawdopodobnej na neefektywnych pozomach [Berger Mester, 1997, s. 8]. Defncja efektywnoœc przychodowej jest analogczna jak dla efektywnoœc kosztowej, z t¹ ró nc¹, e lcznk proporcj zostaje zamenony z manownkem, czyl przychody danej jednostk stanow¹ lcznk proporcj. c c 3.3. Alternatywna efektywnoœæ przychodowa Podejœce alternatywne do defnowana efektywnoœc przychodowej próbuje znaleÿæ odpowedÿ na pytane, jak blsko badana jednostka jest sytuacj, w której generuje najlepsze przychody z okreœlonej loœc wynków. W rezultace w tym podejœcu oblcza sê optymalny pozom przychodów przy za³o enu sta³ego pozomu wynków, przy zró ncowanych cenach, a ne (jak zgodne z defncjam efektywnoœc przychodowej) przy danym pozome cen. 66 ekonoma 17

7 Metody oceny efektywnoœc operacyjnej banków detalcznych W efekce funkcjê przychodów poszczególnych jednostek mo na okreœlæ w podobny sposób jak w przypadku (2), z t¹ ró nc¹, e w mejsce cen wynków zostaje uwzglêdnony w analze pozom wynków, okreœlony jak w (1): P= P( w, y, z, v, u, e ) (3) Ocena efektywnoœc badanych jednostek przebega w analogczny sposób jak w przypadku efektywnoœc przychodowej [na podst. Bergera Mester, 1997] Efektywnoœæ operacyjna zastosowana defncja Spoœród trzech zaprezentowanych powy ej grup defncj nasze podejœce jest najbl ej defncj efektywnoœc kosztowej, co wynka przede wszystkm z charakteru badanego problemu. Efektywnoœæ operacyjna dotyczy przede wszystkm umejêtnoœc poszczególnych jednostek (w naszym przypadku oddza³ów bankowych) do efektywnego wykonywana okreœlonych operacj przy u ycu posadanych zasobów. Szerzej podejœce do badana efektywnoœc operacyjnej zosta³o wyjaœnone w punkce 4.1. nnejszego opracowana. Natomast w tym mejscu zasadne by³oby przedstawene zw¹zków z u ywanym przez nas defncjam z koncepcj¹ efektywnoœc kosztowej. Funkcjê kosztów poszczególnych oddza³ów bankowych (1) traktujemy jako pewen ogólny model. W naszym przypadku wprowadzamy do funkcj zaproponowanej przez Bergera Mester [1997] nastêpuj¹ce korekty: 1. Ne analzuje sê cen nak³adów (wektor w), gdy uwa a sê, e w obrêbe ca³ej próby s¹ one sta³e. Wydaje sê, e uwzglêdnaj¹c zakres próby to za³o- ene jest zasadne. Wszystke analzowane oddza³y bankowe s¹ zlokalzowane w jednym regone Polsk analzowany okres ne przekracza szeœcu mesêcy. St¹d trudno przypuszczaæ, aby stna³y stotne ró nce w przypadku wynagrodzeñ, czynszu, kosztu us³ug admnstracyjnych tp. 2. Zmenne rynkowe maj¹ce wp³yw na efektywnoœæ zosta³y równe wy³¹czone z analzy (wektor v), gdy stwerdza sê, e ch wp³yw na efektywnoœæ poszczególnych oddza³ów by³by podobny (to samo otoczene rynkowe). 3. Czynnk losowy zak³ócaj¹cy ocenê efektywnoœc (e c ) zostaje uwzglêdnony w analze, jakkolwek zastosowane nektórych metod oceny efektywnoœc wy³¹czy to za³o ene, o czym jest mowa w punktach Innym s³owy co do zasady przyjmuje sê, e funkcja kosztów jest funkcj¹ stochastyczn¹, co ne zmena faktu, e za³o ene mo e zostaæ uchylone doprowadza do tego, e w nektórych metodach oceny efektywnoœc odchylene losowe jest traktowane jako addytywny sk³adnk mary neefektywnoœc. 4. Szczególne stotne jest, aby w defncj efektywnoœc operacyjnej okreœlæ, co jest g³ównym noœnkem efektywnoœc, czyl pod jakm k¹tem nale y analzowaæ efektywnoœæ oddza³ów bankowych. W przypadku analzy efektywnoœc operacyjnej wydaje sê zasadne, aby na oddza³y bankowe patrzeæ przez pryzmat wykonywanych przez ne operacj, a ne kosztów c c ekonoma 17 67

8 Danuta Skora, Adran Kulczyck jake ponosz¹. Za takm podejœcem przemawaj¹ dwa fakty. Po perwsze precyzyjne przyporz¹dkowane wszystkch kosztów zw¹zanych z wykonywanem operacj mo e okazaæ sê w praktyce newykonalne. Po druge zast¹pene kosztów lczb¹ operacj jest zgodne z koncepcj¹ ABC Costng. W tym przypadku operacje mo na potraktowaæ jako noœnk kosztów, st¹d funkcja (1) mo e byæ nterpretowana jako funkcja w sposób poprawny aproksymuj¹ca koszty. Czynnoœc kryj¹ce sê pod stosowan¹ przez nas nazw¹ operacje zosta³y scharakteryzowane w punkce 4.3. Przy zmanach okreœlonych w powy szych punktach funkcja (1) przyjmuje nastêpuj¹c¹ postaæ: C= C( w, y, z, v, u, e ) O = f ( y, z, u, e ) c c (1) (4) gdze O oznacza lczbê operacj wykonywanych przez oddza³ -ty, y oznacza wektor okreœlaj¹cy pozom jego wynków, z to wektor okreœlaj¹cy loœc nak³adów, u oznacza odchylene w lczbe wykonywanych operacj w oddzale -tym spowodowane neefektywnoœc¹, natomast e okreœla odchylene w lczbe wykonywanych operacj spowodowane czynnkam losowym. Wprowadzaj¹c dodatkowe oznaczena, take jak OD zbór analzowanych oddza³ów bankowych, efekt oznacza efektywnoœæ operacyjn¹ oddza³u -tego oraz ndeks best oznaczaj¹cy najbardzej efektywny operacyjne oddza³, mo na zdefnowaæ efektywnoœæ operacyjn¹ w nastêpuj¹cy sposób: Nech: gdze: oraz OD = { od1, od 2,, od N } " Î { 12,,, N} O = f ( y, z, u, e ) od OD: od od f ( y, z, e ) f ( y, z, e ) $ Î " ¹ best best best best best best best best best Wtedy: f( y, z, e) efekt = (5) f ( y z e ) best,, W dalszej czêœc nnejszego opracowana stosuje sê defncjê opsan¹ w (5). 68 ekonoma 17

9 Metody oceny efektywnoœc operacyjnej banków detalcznych 4. Efektywnoœæ operacyjna podejœce do badana 4.1. Stosowane podejœca do badana efektywnoœc operacyjnej Analza efektywnoœc operacyjnej w oddza³ach banków by³a przedmotem badañ na ca³ym œwece. Na przyk³ad Golany Storbeck [1999, s. 2] dokonal analzy efektywnoœc ponad 200 placówek bankowych nale ¹cych do najwêkszych banków w Stanach Zjednoczonych. Badacze zgodne stwerdzaj¹, e jedn¹ z barer zw¹zanych z analz¹ efektywnoœc operacyjnej mo e byæ dostêpnoœæ do danych. Bank ne s¹ zanteresowane ujawnanem nformacj dotycz¹cych sposobu wykonywanych dza³añ w poszczególnych placówkach, jak równe czêsto ne s¹ przygotowane do gromadzena szczegó³owych nformacj nnych, n te sporz¹dzane na potrzeby rachunkowoœc zarz¹dczej [Golany Storbeck, 1999, s. 3]. Powstaje zatem konecznoœæ przeprowadzena analzy na podstawe dostêpnych zmennych, co stawa przed badaczem do rozstrzygnêca kweste zw¹zane z zastosowanym podejœcem. Wybór podejœca jest w du ej merze to samy z decyzj¹ o tym, które zmenne zostan¹ zaklasyfkowane jako wynk dza³alnoœc bankowej wektor y w funkcj (4), a które zmenne bêd¹ stanowæ nak³ady wektor z w funkcj (4) oraz jak nale y rozumeæ podstawowy noœnk kosztów zmenn¹ O w funkcj (4). Zdefnowane nak³adów wynków w dza³alnoœc bankowej ne jest jednoznaczne, co stwarza w lteraturze mejsce do stosowana alternatywnych podejœæ, jak podkreœlaj¹ Camanho Dyson [1999, s. 3]. Ich zdanem wêkszoœæ badañ wykorzystuje podejœce produkcyjne albo poœrednka. Nowsze opracowane tych e autorów [2004] dzel dotychczas przeprowadzone analzy na pêæ ró nych rodzajów podejœæ, co stanow rozszerzene w stosunku do opracowana z 1999 r. Trudno jednak ne zgodzæ sê z tez¹, e w grupe pêcu omawanych podejœæ najbardzej adekwatne do badana efektywnoœc operacyjnej s¹ dwa podejœca przez nch wskazane [1999]. Wynka to z faktu, e pozosta³e podejœca wykorzystuj¹ przede wszystkm zmenne okreœlaj¹ce zasoby wynk fnansowe, które charakterystyczne s¹ dla badañ efektywnoœc fnansowej. Podejœce produkcyjne podkreœla komercyjny charakter placówek bankowych jako nstytucj, które s¹ us³ugodawcam dla swoch klentów. Wynk dza³alnoœc bankowej okreœla sê jako lczbê transakcj lub operacj wykonanych na rzecz klentów. Uwzglêdnane w tym podejœcu nak³ady ogranczaj¹ sê wy³¹czne do zmennych wyra onych w jednostkach fzycznych (np. lczba pracownków, powerzchna oddza³u). Koszty przychody zw¹zane z odsetkam prowzjam s¹ wy³¹czane z analzy ze wzglêdu na fakt, e wy³¹czne fzyczne zasoby s¹ koneczne do wykonana okreœlonej lczby operacj. Natomast w podejœcu poœrednka oddza³y bankowe s¹ traktowane jako nstytucje poœredncz¹ce pomêdzy wyman¹ œrodków penê nych mêdzy podmotam oszczêdzaj¹cym potencjalnym nwestoram. W efekce zarówno wynk, jak równe nak³ady placówk bankowej, wyra one s¹ w jednostekonoma 17 69

10 Danuta Skora, Adran Kulczyck kach penê nych. Katalog zmennych traktowanych jako nak³ady w tym podejœcu zawera przede wszystkm pozycje kosztowe, take jak np. koszty odsetkowe koszty operacyjne. Natomast przez wynk rozume sê przychody z tytu³u odsetek, wartoœæ udzelonych po yczek lub nny parametr okreœlaj¹cy wartoœcowo wyra one efekty dza³ana oddza³ów bankowych. Depozyty mog¹ byæ potraktowane zarówno jako wynk, jak nak³ady w zale noœc od celu analzy. Ten temat jest szeroko opsany przez Colwella Davsa [1992]. Z uwag na stawany sobe cel, a wêc analzê efektywnoœc operacyjnej, nasze badane kwalfkuje sê do podejœca produkcyjnego. Spe³none jest zarówno kryterum zw¹zane z klasyfkacj¹ nak³adów wynków, o czym szerzej w punktach pon ej, jak równe fakt w³¹czena do analzy wy³¹czne zmennych wyra onych w jednostkach fzycznych Zmenne stosowane w analzach efektywnoœc operacyjnej Rozpoczynaj¹c badane stanêlœmy przed problemem zw¹zanym z wyborem zmennych, które zostan¹ w³¹czone do analzy. Z jednej strony ograncza³a nas dostêpnoœæ porównywalnych warygodnych nformacj dla poszczególnych oddza³ów bankowych, natomast z drugej strony bardzo stotne by³y elementy aplkacyjne, o których mowa w pkt 2. Dlatego te postanowlœmy maksymalne szeroko omówæ analzowane zmenne kandydatek do analzy, jak równe szczegó³owo przyjrzeæ sê wybranym badanom efektywnoœc operacyjnej przeprowadzonych na œwece pod k¹tem zmennych w nch zastosowanych. Wybrane przyk³ady przeprowadzonych analz prezentuje tabela 1., z której wynka, e lczba pracownków lczba sprzedanych produktów by³y najczêœcej wyberanym zmennym okreœlaj¹cym nak³ady dza³alnoœc placówk bankowej. Natomast wynk dza³alnoœc oddza³ów by³y najczêœcej wyra one jako czas pracy pracownków lub lczba zrealzowanych operacj. Na uwagê zas³uguje fakt, e zdarza³y sê sytuacje, w których ta sama zmenna w jednym badanu by³a klasyfkowana jako nak³ad, a w nnym traktowana jako wynk dza³alnoœc. Przyk³adem mo e byæ lczba komercyjnych rachunków, któr¹ Oral, Kettan Yolalan [1992] zakwalfkowal jako nak³ad, natomast w badanu Schaffnta, Rosena Parad [1997] by³a traktowana jako wynk dza³alnoœc. Potwerdza to pewn¹ umownoœæ w klasyfkacj zmennych, która by³a podkreœlana w opse zastosowanej koncepcj (pkt 4.1.). Tabela 1. Przyk³ady analz efektywnoœc operacyjnej oddza³ów banków detalcznych Lp. Autorzy Rok Nak³ady Wynk Zakres badana 1 Gokas 1991 Lczba roboczogodzn Powerzchna u ywana przez oddza³ Koszty operacyjne z wy- ³¹czenem kosztów wynagrodzeñ Lczba transakcj depozytowych Lczba transakcj kredytowych Lczba transakcj zagrancznych 17 oddza³ów banku komercyjnego dza³aj¹cego w Grecj 70 ekonoma 17

11 Metody oceny efektywnoœc operacyjnej banków detalcznych Lp. Autorzy Rok Nak³ady Wynk Zakres badana 2 Oral, Kettan, Yolalan 1992 Lczba pracownków Lczba termnal dza³aj¹cych on-lne Lczba komercyjnych rachunków Lczba rachunków oszczêdnoœcowych Lczba wnosków kredytowych Czas pracy potrzebny na realzacjê czynnoœc okreœlonych jako nak³ady 17 oddza³ów banku tureckego 3 Schaffnt, Rosen, Parad 1997 Lczba kasjerów Lczba pracownków ksêgowoœc Lczba asystentów Lczba pracownków kadry kerownczej Lczba pracownków obs³ug kredytowej Lczba transakcj kasowych Lczba transakcj depozytowych Lczba transakcj kredytowych Lczba komercyjnych rachunków Lczba rachunków oszczêdnoœcowych Lczba rachunków osobstych 291 oddza³ów banku dza³aj¹cego w Kanadze 4 Sherman, Ladno 1995 Lczba pe³nych etatów kasjerów Lczba pe³nych etatów pracownków sal Lczba mened erów Powerzchna u ywana przez oddza³ Koszty operacyjne z wy³¹czenem kosztów wynagrodzeñ Lczba depozytów, wycofanych depozytów oraz zrealzowanych czeków Lczba transakcj zw¹zanych z oblgacjam czekam podró nym Lczba depozytów nocnych Lczba udzelonych po yczek hpotecznych konsumenckch Lczba nowych kont 33 oddza³y amerykañskego banku 5 Tulkens 1993 Lczba pracownków Lczba dza³aj¹cych okenek Lczba bankomatów Lczba transakcj zrealzowanych przez pracownków Lczba transakcj zrealzowanych przez bankomaty Lczba operacj kredytowych Lczba transakcj mêdzynarodowych Lczba nowych otwartych kont Lczba zrealzowanych specjalnych operacj (np. sprzeda karty kredytowej, ubezpeczena) 773 placówk banku publcznego w Stanach Zjednoczonych oraz 911 oddza³ów prywatnego banku zlokalzowanego w Belg ród³o: opracowane w³asne na podstawe [Camanho, Dyson, 1999, s. 10]. ekonoma 17 71

12 Danuta Skora, Adran Kulczyck 4.3. Zmenne zastosowane w analze Do badañ wytypowalœmy 37 oddza³ów jednego z najwêkszych banków w Polsce, który œwadczy kompleksowe us³ug w zakrese bankowoœc detalcznej. Wszystke dane nformacje dotycz¹ce analzowanych placówek pochodz¹ z okresu od 1 styczna 2005 r. do 30 czerwca 2005 r. oznaczaj¹ albo skumulowane w tym okrese wynk, albo stan na 30 czerwca, w zale noœc od zmennej. Wybrane oddza³y banku dza³aj¹ w takch samych warunkach przy u ycu podobnej technolog, tzn.: a) w oferce by³y take same produkty bankowe, b) ne by³o ró nc cenowych, c) pracownków oddza³ów bankowych obow¹zywa³y te same procedury pracy, d) wszystke stanowska sprzeda owe wyposa one by³y w podobny sprzêt nformatyczny, e) pracownków poddano takemu samemu systemow szkoleñ, f) marketng zewnêtrzny wewnêtrzny by³ prowadzony w ten sam sposób w analzowanych oddza³ach, g) potencja³ rynku, na którym dza³aj¹ placówk jest podobny (obszar tego samego województwa). Analzowane oddza³y ró n¹ sê pomêdzy sob¹ przede wszystkm welkoœc¹ zatrudnena welkoœc¹ powerzchn sprzeda owej. Dla ka dego analzowanego oddza³u wytypowano do analzy nastêpuj¹ce zmenne: 1. Lczba operacj kasowych pozakasowych wykonana w oddzale (stosowany w dalszej czêœc opracowana skrót: O p e r a c j e) lczba zrealzowanych operacj jest to sama z lczb¹ zawartych transakcj. Dane pochodz¹ z systemu komputerowego banku. 2. Lczba otwartych w analzowanym okrese rachunków (R a c h u n k ) w banku codzenne montorowana jest sprzeda w ka dym segmence klenta, tzn. obszar klenta detalcznego, bankowoœæ prywatna osobsta, bankowoœæ ma³ych œrednch przedsêborstw fnansowane neruchomoœc. W ka dym segmence montorowana jest sprzeda klku produktów, w zale noœc od prorytetów banku. Jako zmenna zosta³a przyjêta lczba sprzedanych rachunków we wszystkch segmentach. Podobna uwaga dotyczy pkt od 3. do 6. pon ej. 3. Lczba otwartych depozytów (D e p o z y t y) lczba produktów depozytowych sprzedanych w oddza³ach w analzowanym okrese. 4. Lczba udzelonych kredytów (K r e dyty) lczba produktów kredytowych sprzedanych w oddza³ach w analzowanym okrese. 5. Lczba wydanych kart kredytowych (K a r t y) lczba wydanych w analzowanym okrese kart kredytowych. 6. Lczba sprzedanych produktów bankowoœc elektroncznej (E l e k t r o). 7. Lczba pracownków sprzeda owych (P r a c o w n c y) nformacje kadrowe, które obejmuj¹ wy³¹czne pracownków bezpoœredno zajmuj¹cych 72 ekonoma 17

13 Metody oceny efektywnoœc operacyjnej banków detalcznych sê sprzeda ¹ produktów w poszczególnych oddza³ach. Ne uwzglêdna sê s³u b wspomagaj¹cych. 8. Powerzchna sprzeda owa placówk (P o w e r z c h n a) dane admnstracyjne banku obejmuj¹ce wy³¹czne powerzchnê zajmowan¹ przez pracownków sprzeda owych wraz z sal¹ operacyjn¹ dla klentów. 9. Lczba zanstalowanych w oddzale bankomatów (B a n k o m a t y). Wybrane zmenne by³y dostêpne w komplece dla wszystkch analzowanych oddza³ów, st¹d zebrane dane zaweraj¹ wszystke nformacje. Wstêpna analza statystyczna wybranych zmennych pokaza³a jedn¹ wa - n¹ cechê analzowanego koszyka bardzo wysok¹ korelacjê mêdzy wszystkm zmennym (por. tabela 2.). Przy tak wysokej, stotnej statystyczne korelacj pomêdzy zmennym powstaje pytane, czy wszystke zmenne pownny zostaæ w³¹czone do analzy. Z praktycznego punktu wdzena odpowedÿ na to pytane jest twerdz¹ca. Na efektywnoœæ operacyjn¹ sk³ada sê wele parametrów, a o ró ncach w sposobe dza³ana decyduj¹ czasam nuanse. Dlatego wêksza lczba parametrów opsuj¹cych zasoby wynk placówk pozwala na pe³nejszy ops ch sposobu przeprowadzana operacj. Jednak analzuj¹c zagadnene wy³¹czne ze statystycznego punktu wdzena mo na dojœæ do ca³kem odmennych wnosków. Skoro stneje grupa zmennych, które mêdzy sob¹ s¹ w sposób bardzo wysok skorelowane, to mo na za³o yæ, e stneje poœród nch zmenna (lub klka zmennych), które opsuj¹ prawe ca³oœæ zjawska, a pozosta³e newele wnosz¹ do analzy. Tabela 2. Macerz korelacj pomêdzy zmennym uwzglêdnonym w analze Zmenne Operacje Rachunk Depozyty Kredyty Karty Elektro Pracowncy Powerzchna Bankomaty Operacje 1,00 0,95 0,95 0,98 0,93 0,96 0,98 0,93 0,85 Rachunk 1,00 0,93 0,98 0,93 0,94 0,98 0,92 0,80 Depozyty 1,00 0,95 0,90 0,92 0,94 0,89 0,83 Kredyty 1,00 0,94 0,95 0,99 0,94 0,81 Karty 1,00 0,95 0,94 0,94 0,76 Elektro 1,00 0,96 0,92 0,85 Pracowncy 1,00 0,95 0,83 Powerzchna 1,00 0,80 Bankomaty 1,00 Najwy szy wspó³czynnk korelacj pomêdzy zmennym: 0,99. Najn szy wspó³czynnk korelacj pomêdzy zmennym: 0,76. Wszystke wspó³czynnk korelacj zawarte w tabel s¹ stotne statystyczne na pozome stotnoœc p =0,05 ród³o: opracowane w³asne. ekonoma 17 73

14 Danuta Skora, Adran Kulczyck W efekce stanêlœmy przed pytanem: czy w analze uwzglêdnæ wszystke zmenne ryzykowaæ powstanem b³êdów statystycznych zw¹zanych z ch wysok¹ wspó³zale noœc¹? Czy zastosowaæ odmenne podejœce dokonaæ redukcj lczby czynnków, co wprawdze pozwol³oby na bardzej precyzyjne okreœlene zale noœc pomêdzy wybranym nak³adam a wynkam pracy oddza³ów, jednak powodowa³oby pewn¹ utratê nformacj? Z punktu wdzena praktyk zarz¹dzana wyelmnowane z analzy pewnych czynnków jest sporne. Obserwuj¹c codzenn¹ pracê placówek trudno ne zgodzæ sê ze stwerdzenem, e wszystke okreœlone powy ej zmenne w sposób stotny wp³ywaj¹ na lczbê mo lwych do przeprowadzena operacj. Przygotowuj¹c nnejsz¹ analzê stawamy przede wszystkm na jej aplkacyjny charakter, dlatego ne chcelbyœmy, aby aspekty statystyczne przes³on³y mertum problemu. Z drugej strony trudno jednak oprzeæ sê wra enu, e skoro korelacja pomêdzy zmennym jest tak wysoka, to zapewne stneje jeden (lub klka) parametrów, które zaweraj¹ prawe wszystke nformacje zawarte w wybranych zmennych. Dlatego w dalszej analze skoncentrowalœmy sê na poszukwanu tego typu czynnka. Take podejœce pozwala na redukcjê lczby zmennych, przy jednoczesnym zachowanu nformacj wnoszonych przez ka d¹ zmenn¹. Analzê wspó³zale noœc zmennych wyjaœnaj¹cych lczbê operacj w placówkach bankowych zdecydowalœmy sê prowadzæ na podstawe procedury g³ównych sk³adowych. Naszym celem, na tym etape analzy, by³o poszukane mo lwoœc przekszta³cena zebranego, emprycznego zestawu wspó³zale - nych zmennych w zestaw nowych czynnków nezale nych lnowo. W ten sposób mo na oczekwaæ, e uda sê znaleÿæ jeden lub klka czynnków nezale nych lnowo, które bêd¹ grupowa³y w sobe nformacjê zawart¹ w wybranych do analzy zmennych. Tabela 3. Wyjaœnene warancj analzowanych zmennych przez czynnk Czynnk Wartoœæ w³asna Stopeñ wyjaœnena warancj Suma 8,00 100,00 Czynnk 1 7,37 92,07 Czynnk 2 0,30 3,69 Czynnk 3 0,12 1,55 Czynnk 4 0,08 0,97 Czynnk 5 0,07 0,84 Czynnk 6 0,04 0,48 Czynnk 7 0,02 0,25 Czynnk 8 0,01 0,15 ród³o: opracowane w³asne. 74 ekonoma 17

15 Metody oceny efektywnoœc operacyjnej banków detalcznych Punktem wyjœca do analzy by³a standaryzacja zmennych, co ma³o na celu wykluczene wp³ywu jednostek pomaru na wynk analzy. Standaryzacja by³a wskazana g³ówne ze wzglêdu na fakt, e zmenne by³y merzone w skrajne odmennych jednostkach (np. Bankomaty w sztukach, Pracowncy w etatach, Powerzchna w metrach kwadratowych). Przy tak zebranych danych wejœcowych procedura g³ównych sk³adowych okreœl³a osem nowych czynnków, powsta³ych na baze wybranych do analzy zmennych. Okazuje sê, e perwszy spoœród otrzymanych czynnków wyjaœna ponad 92% warancj analzowanych zmennych (por. tabela 3.). Na tej podstawe mo na wnoskowaæ, e nformacje zawarte w analzowanym zestawe zmennych mo na w sposób prawe pe³ny przedstawæ w postac jednej zmennej. Pytane, czy w analze ne pownen zostaæ uwzglêdnony równe Czynnk 2, który wyjaœna prawe 4% ³¹cznej warancj zmennych jest charakterystyczne dla procedury g³ównych sk³adowych. Najpopularnejsze podejœca w zakrese okreœlana lczby czynnków obejmuj¹ sprawdzane kryterum utajnonych perwastków testu pargu (por. [Churchll, 2002, s. 814]). Ze wzglêdu na bardzo wysok udza³ Czynnka 1 w wyjaœnanu warancj, w obu przypadkach wskazane jest uwzglêdnene w dalszych analzach wy³¹czne jednego czynnka. Ostatnm etapem procedury jest sprawdzene, w jak sposób otrzymany czynnk jest skorelowany ze zmennym u ytym w analze. adunk czynnków wskazuj¹, korelacja Czynnka 1 ze wszystkm zmennym jest bardzo wysoka (por. tabela 4.). Wystêpuje jednak problem w nterpretacj otrzymanego czynnka, ze wzglêdu na fakt, e w otrzymanym rozw¹zanu korelacja jest bardzo wysoka, ale jej kerunek jest ujemny, co jest sprzeczne z logk¹ problemu. Oznacza³oby to, e wêksza wartoœæ nak³adów w placówkach bankowych powodowa³aby mnejsz¹ lczbê operacj. Dlatego zaczêto szukaæ rozw¹zana bardzej sprzyjaj¹cego praktycznej nterpretacj otrzymanego rozw¹zana zastosowano rotacjê czynnków. Najczêœcej spotykan¹ metod¹ rotacj jest varmax, jednak dowody empryczne wskazuj¹, e varmax wykazuje tendencjê do wytwarzana ³adunków, które s¹ ³atwejsze w nterpretacj z wyj¹tkem przypadków, kedy w danych jest obecny ogólny czynnk [Churchl, 2002, s. 817]. Ze wzglêdu na wysok¹ wartoœæ w³asn¹ Czynnka 1 nale y przypuszczaæ, e taka sytuacja wystêpuje w analzowanym zestawe zmennych. W takej sytuacj ³atwejsze wynk nterpretacj mo na uzyskaæ w wynku konkurencyjnej procedury quartmax. Otrzymane wynk wskazuj¹, e rotacja czynnków metod¹ quartmax powoduje otrzymane zadowalaj¹cych ³atwych w nterpretacj wynków (por. tabela 4.). Czynnk 1 jest bardzo wysoko skorelowany ze wszystkm zmennym. Najn sza korelacja wynos 0,85 (Bankomaty), natomast korelacja ze zmennym Kredyty Pracowncy, równa prawe jednoœc, wskazuje, e Czynnk 1 w sposób prawe doskona³y odzwercedla zmennoœæ tych dwóch zmennych. ekonoma 17 75

16 Danuta Skora, Adran Kulczyck Tabela 4. adunk Czynnka 1 bez rotacj czynnków po rotacj quartmax Zmenne adunk Czynnka 1 (bez rotacj) adunk Czynnka 1 (rotacja quartmax) Rachunk 0,97 0,98 Depozyty 0,96 0,96 Kredyty 0,99 0,99 Karty 0,96 0,96 Elektro 0,98 0,98 Pracowncy 0,99 0,99 Powerzchna 0,96 0,96 Bankomaty 0,87 0,85 ród³o: opracowane w³asne. Podsumowuj¹c, jako zmenn¹ objaœnaj¹ca lczbê operacj w placówkach bankowych do analzy przyjêto czynnk otrzymany w wynku procedury g³ównych sk³adowych. Wybrana zmenna w bardzo dobry sposób odzwercedla nformacjê zawart¹ w wybranym zestawe oœmu zmennych wyjœcowych. Dla uproszczena zapsu wybrany czynnk w dalszej czêœc nazywany jest zmenn¹ t. 5. Zastosowane metody oceny efektywnoœc Do oceny efektywnoœc u ywa sê ró nych rodzajów metod loœcowych, które mo na pogrupowaæ w cztery grupy [Coell, Rao, Battesse, 1998, s. 6]: a) metody oparte na regresj (ang. least-squares econometrc producton models), b) ndeksy ca³kowtej produktywnoœc (ang. total factor productvty ndces), c) metoda DEA (ang. data envelopment analyss), d) metoda granc stochastycznych (ang. stochastc fronters). Podobeñstwa ró nce pomêdzy ww. grupam metod mo na analzowaæ pod wzglêdem ró nych kryterów. Na przyk³ad metody z grup a) d) to metody parametryczne w przecweñstwe do dwóch pozosta³ych grup metod. Metoda c) dopuszcza mo lwoœæ oceny, e w analzowanej próbe stneje wêcej n jedna jednostka efektywna, co ne jest standardowym za³o enem w przypadku pozosta³ych metod. Metody z grup a) d) wymagaj¹ sprecyzowana ex ante postac funkcj produkcj lub funkcj kosztów, co ne jest wymagane w pozosta³ych metodach td. Natomast najwa nejsz¹ cech¹ wspóln¹ wy ej wymenonych metod jest fakt, e s¹ to porównawcze metody oceny efektywnoœc. Oznacza to, e dla poszczególnych analzowanych jednostek ocena efektywnoœc ne jest ocen¹ bezwzglêdn¹, ale jest zdefnowana oblczona w porównanu do nnych jednostek. W ten sposób ka da analzowana jednostka mo e meæ wp³yw na ocenê ka dej nnej jednostk, która znajduje sê w tym samym zborze danych. 76 ekonoma 17

17 Metody oceny efektywnoœc operacyjnej banków detalcznych Istneje bardzo bogata lteratura zw¹zana z zastosowanem metod analzy porównawczej w bankowoœc detalcznej. Szerok¹ analzê dostêpnej lteratury przeprowadzal m.n. Lovell [1993] Seford [1996]. Z ch analzy wynka, e najbardzej rozpowszechnona jest metoda DEA, natomast metody oparte na ndeksach s¹ stosowane nezwykle rzadko. Welowarantowoœæ stosowanych metod œwadczy o tym, e ne stneje metoda powszechne uznawana za najlepsz¹. St¹d powstaje pytane, czy metody pomaru efektywnoœc mo na stosowaæ zamenne? W zale noœc od przyjêtej defncj efektywnoœc zdarza sê, e nektóre metody ne mog¹ byæ zastosowane. Na przyk³ad przyjêce koncepcj analzy zale noœc typu klka zmennych do klku zmennych wyklucza zastosowane metod opartych na regresj. Jednak jak nale y prowadzæ badane w sytuacj, kedy wszystke za³o ena s¹ spe³none? Podejœce zastosowane w nnejszym opracowanu opera sê na koncepcj przeprowadzena analz przy u ycu wybranych grup metod, a nastêpne oceny ex post otrzymanych rezultatów. Dlatego na podstawe zmennych opsanych w pkt 4.3. dokonano oceny efektywnoœc metod¹ DEA, COLS (metoda oparta na regresj) oraz metod¹ SF (granc stochastycznych). Porównane wynków zawera ostatn punkt nnejszego opracowana Metoda DEA Od czasu gdy metoda DEA zosta³a po raz perwszy u yta [Charnes, Cooper, Rhodes, 1978], by³a ona welokrotne stosowana w analzach efektywnoœc ró nych jednostek. Przedmotem analzy by³y równe oddza³y banków detalcznych. DEA jest algorytmem programowana matematycznego do konstrukcj granc oceny efektywnoœc w porównanu do uprzedno oblczonych granc. Innym s³owy granca efektywnoœc oblczona metod¹ DEA jest formowana jako lnowa kombnacja ³¹cz¹ca obserwacje najbardzej efektywne w danej próbe. O best (, ) f best y z best u f( y, z) best best Rys. 1. ( y, z) Schemat dza³ana metody DEA ród³o: opracowane w³asne na podstawe [Coell, Rao, Battese, 2000]. y, z ekonoma 17 77

18 Danuta Skora, Adran Kulczyck Modele DEA mog¹ byæ konstruowane zarówno na podstawe za³o ena sta- ³ych efektów skal, jak równe zmennych efektów skal. Za standard zosta³ przyjêty model dopuszczaj¹cy zmenne efekty skal [por. Coell, 1996], gdy w sposób bardzej dopasowany ocena efektywnoœc poszczególnych jednostek. Innym s³owy oceny efektywnoœc otrzymanych przy u ycu modelu z za³o enem sta³ych korzyœc skal bêd¹ ne wêksze n oceny efektywnoœc powsta³e w wynku kalkulacj efektywnoœc przy zastosowanu modelu dopuszczaj¹cego zmenne efekty skal. W efekce analza zosta³a przeprowadzona na podstawe standardowego modelu DEA dopuszczaj¹cego zmenne efekty skal [na podst. Coell, 1996]: pod warunkam: max f, l f - fo + Ol³ 0 x - Xl ³ 0 N å = 1 l l ³ 0 = 1 gdze 1 f< µ, x oznacza zastosowan¹ w analze zmenn¹ t zgodne z pkt 4.3., a N to lczba analzowanych oddza³ów. Postaæ modelu DEA zgodna z (6) narzuca tzw. podejœce wynkowe (ang. output-orented approach). Zgodne z tym podejœcem model pownen dawaæ odpowedÿ na pytane o le pownny zostaæ zwêkszone wynk, aby przy nezmenonych nak³adach analzowana jednostka by³a efektywna. Alternatyw¹ jest podejœce nak³adowe (ang. nput-orented approach), które problem stawa w postac pytana, o le pownny zostaæ zredukowane nak³ady, aby jednostka wytwarza³a nezmenon¹ loœæ wynków. Zdecydowalœmy sê na podejœce wynkowe, gdy z praktycznego punktu wdzena mplementacja wynków uzyskanych zgodne z podejœcem nak³adowym mog³aby byæ utrudnona. Przyk³adowo powerzchna placówk jest nak³adem, który trudno zmnejszyæ, a lczba bankomatów ne mog³aby byæ przedmotem ogranczena w czêœc u³amkowej. Natomast wynk otrzymane przy u ycu modelu zgodnego z podejœcem wynkowym mog¹ byæ nterpretowane jako mo lwy do zaanga owana potencja³ operacyjny poszczególnych oddza³ów lub rezerwy operacyjne stnej¹ce w oddza³ach (wolne moce przerobowe). Wprawdze za³o ene dotycz¹ce dodatnej wartoœc nak³adów ne zosta³o wyra one wprost w postac modelu (6), jednak program komputerowy, za którego pomoc¹ dokonywano oszacowañ, wymaga³ wprowadzana wy³¹czne dodatnch wartoœc po strone nak³adów. Powodowa³o to konecznoœæ korekty danych, gdy wartoœc zmennej t, opsanej w pkt 4.3., dla nektórych oddza- ³ów przyjmowa³y wartoœc ujemne. Na potrzeby kalkulacj do wszystkch war- (6) 78 ekonoma 17

19 Metody oceny efektywnoœc operacyjnej banków detalcznych toœc zmennej t dodano lczbê znaczne wêksz¹ n najmnejsza uzyskana realzacja zmennej t. Przy postac modelu zadanej jak w pkt (6) taka operacja ne ma adnego wp³ywu na wynk, czego dowód znajduje sê w Za³¹cznku 1. Otrzymane opsan¹ powy ej metod¹ oceny efektywnoœc znajdowa³y sê w przedzale od 0,64 do 1. Œredna ocena efektywnoœc by³a wysoka: 0,82. Na uwagê zas³uguje fakt, e spoœród 37 analzowanych oddza³ów bankowych 4 placówk zosta³y sklasyfkowane jako efektywne (ocena efektywnoœc równa 1). ocena efektywnoœc 1,00 0,95 0,90 0,85 0,80 0,75 0,70 0,65 Rys. 2. 0, Oceny efektywnoœc otrzymane metod¹ DEA ród³o: opracowane w³asne. percentyl Otrzymane oceny s¹ porównywalne do oceny nnych badañ przy u ycu metody DEA. Na przyk³ad Vassloglou Gokas [1990] stwerdzl, e efektywne s¹ jednostk od 1. do ok percentyla. W badanu przeprowadzonym przez Golany Storbecka [1999] analogczna wartoœæ przypada³a na ok. 50. percentyl. O wele mnejsz¹ wartoœæ otrzymal Pastor, Lovell Tulkens [2003], gdze ocena efektywnoœc pon ej jedynk zosta³a oszacowana dla oddza³ów przypadaj¹cych na 20. wy sze percentyle. Cech¹ charakterystyczn¹ rankngu otrzymanego przy u ycu metody DEA jest stosunkowo wysoka ocena efektywnoœc dla ma³ych oddza³ów. Wynka to z faktu, e oddza³, dla którego wartoœæ zmennej t przyjê³a najn sz¹ wartoœæ, zosta³ okreœlony jako efektywny, co wynka ze specyfk metody DEA. W rezultace oddza³y trochê wêksze by³y porównywane m.n. do najmnejszego oddza³u. Innym s³owy ta czêœæ obwedn, na której znajdowa³y sê efektywne lczby operacj, które pownny byæ wykonywane przez ma³e oddza³y, znajdowa³a sê pomêdzy najmnejszym oddza³em a kolejnym oddza³em wskazanym jako najbardzej efektywny. ekonoma 17 79

20 Danuta Skora, Adran Kulczyck 5.2. Metoda COLS Metoda COLS (ang. Corrected Ordnary Least Squares Method) jest przyk³adem metody oceny efektywnoœc opartej na regresj. Punktem wyjœca do analzy jest oszacowane parametrów funkcj f, zgodne z (5), odzwercedlaj¹cej zw¹zek pomêdzy nak³adam a operacjam w banku. Take podejœce wymaga okreœlena postac funkcj f. Standardowe podejœce zak³ada przyjêce funkcj lnowej jako wyjœcowego modelu estymacj jej parametrów przy u ycu metody najmnejszych kwadratów. W ten sposób oszacowana funkcja f stanow zbór punktów, które charakteryzuj¹ œredn pozom efektywnoœc. Przyjmuje sê, e te oddza³y, które le ¹ powy ej wykresu funkcj f, s¹ bardzej n œredno efektywne, natomast punkty znajduj¹ce sê pon ej wykresu funkcj f charakteryzuj¹ oddza³y o efektywnoœc pon ej œrednej (por. rys. 3.). Przy tak przyjêtej nterpretacj ne jest zaskoczenem, e za najbardzej efektywny przyjmuje sê oddza³ lub oddza³y, które le ¹ najdalej od wykresu funkcj f. W metodze COLS przyjmuje sê, e mar¹ odleg³oœc punktu od wykresu funkcj f jest ró nca w lczbe operacj, przy za³o enu tej samej wartoœc zmennych objaœnaj¹cych. O COLS best O COLS OLS u O e O OLS Rys. 3. Schemat dza³ana metody COLS OLS prosta oszacowana metod¹ najmnejszych kwadratów ród³o: opracowane w³asne. (, y z ) y, z Przy tak przyjêtych za³o enach algorytm oblczana efektywnoœc poszczególnych placówek bankowych w metodze COLS przedstawa sê nastêpuj¹co: Za³ó my, e: 80 ekonoma 17

21 Metody oceny efektywnoœc operacyjnej banków detalcznych O = ax + b OLS e = O -O OLS u = O + O COLS O = O -O BEST OLS COLS OLS (7) gdze a b oznaczaj¹ parametry oszacowane MNK, oraz X zastosowan¹ w analze zmenn¹ t oblczon¹ zgodne z pkt 4.3, wtedy: efekt O O O = = = = OCOLS O COLS + OBEST -OBEST OLS ax + b +OBEST -axbest -b O = O + a( X -X ) BEST BEST Oszacowany model spe³na krytera wnoskowana statystycznego. Otrzymana ocena parametru przy zmennej t(a) jest stotna statystyczne. Wartoœæ testu t wynos t = 31,97, przy wartoœc krytycznej na pozome t* = 2,03. Model charakteryzuje wysoke dopasowane do danych spe³nene za³o eñ metody najmnejszych kwadratów (MNK). Na przyk³ad wspó³czynnk determnacj wynos 0,97, natomast statystyka DW = 1,79, co wskazuje na brak stotnej autokorelacj reszt (wspó³czynnk korelacj pomêdzy resztam I rzêdu wynos 0,03). Otrzymane oceny efektywnoœc wahaj¹ sê od 0,42 do 1,00 przy œrednej ocene efektywnoœc równej 0,65. W analzowanej próbe 37 oddza³ów najwy sz¹ efektywnoœæ posada najwêkszy oddza³ pod wzglêdem lczby wykonywanych operacj Metoda SF Metoda granc stochastycznych (ang. stochastc fronters) nale y do grupy metod parametrycznych oceny efektywnoœc. W lteraturze szeroko rozwja sê wyjœcowe modele, które sprecyzowal Agner, Lovell Schmdt [1977] oraz Meeusen van den Broeck [1977]. Jednak dea metody wc¹ pozostaje nezmenna. Punktem wyjœca do analzy jest okreœlene funkcj produkcj, która precyzuje zale noœæ pomêdzy nak³adam a lczb¹ operacj w poszczególnych placówkach bankowych. W przecweñstwe do metody COLS najczêœcej spotykan¹ funkcj¹ ne jest postaæ lnowa, ale logarytmczna. Cech¹ charakterystyczn¹ metody SF jest nterpretacja obserwowanych odchyleñ emprycznych od funkcj produkcj. Przyjmuje sê, e na odchylena sk³adaj¹ sê dwa komponenty (ang. error component model): b³¹d losowy zw¹zany z pomarem oraz mara neefektywnoœc. ekonoma 17 81

22 Danuta Skora, Adran Kulczyck O O = f( y, z) O y (, z ) e u O Rys. 4. ( y, z) Schemat dza³ana metody SF ród³o: opracowane w³asne na podstawe [Coell, Rao, Battese, 2000]. y, z Do szacowana efektywnoœc placówek bankowych zosta³ u yty standardowy model postac: O = x b + ( V - U ), = 1,, N gdze x oznacza zastosowan¹ w analze zmenn¹ t oblczon¹ zgodne z pkt 4.3, b jest wektorem neznanych parametrów, V oznacza realzacje zmennej losowej, o której zak³ada sê, e jest d. N(0, s V 2 ) oraz sk³adnk U, który oznacza neujemn¹ zmenn¹ losow¹ odpowadaj¹c¹ za neefektywnoœæ, w przypadku której równe przyjmuje sê za³o ene, e jest d. N(0, s U 2 ). Przy tak przyjêtych za³o enach efektywnoœæ okreœla sê jako stosunek lczby operacj wynkaj¹cej z funkcj produkcj, która zosta³a pomnejszona o straty wynkaj¹ce z neefektywnoœc w stosunku do lczby operacj wynkaj¹cej z funkcj produkcj: efekt x = b -U x b Warto zauwa yæ, e przy powy szej defncj efektywnoœc, w przecweñstwe do dwóch pozosta³ych metod, oddza³ wskazany jako najbardzej efektywny ne mus meæ oceny efektywnoœc równej jednoœc. Otrzymane oceny efektywnoœc znajduj¹ sê w przedzale od 0,76 do 0,99. Œredna efektywnoœæ zosta³a oszacowana na pozome 0,88. Otrzymane wartoœc s¹ najwy sze spoœród trzech analzowanych metod, co wynka ze specyfk metody SF. Zak³ada sê bowem, e odchylene lczby operacj od pewnego modelowego pozomu ne jest w ca³oœc nterpretowane jako neefektywnoœæ 82 ekonoma 17

23 Metody oceny efektywnoœc operacyjnej banków detalcznych (co ma³o mejsce w metodach COLS DEA), ale dopuszcza sê, e czêœcowo za to odchylene jest odpowedzalny b³¹d losowy. Ocena w³asnoœc statystycznych oszacowañ otrzymanych za pomoc¹ metody SF jest bardzej z³o ona n w przypadku metody COLS, gdze wystêpowa³ standardowy model lnowy. W wynku estymacj wspó³czynnk (stoj¹cy przy zmennej t zosta³ oszacowany na pozome 0,93 przy b³êdze standardowym na pozome 0,29, co wskazuje na stotnoœæ zmennej t. Na podstawe powy szej nformacj mo na przypuszczaæ, e ne ma przeszkód, aby podwa aæ warygodnoœæ statystyczn¹ otrzymanych oszacowañ. 6. Podsumowane Wynk otrzymane przy u ycu trzech metod oceny efektywnoœc mo na analzowaæ pod ró nym k¹tem. Aby os¹gn¹æ cel nnejszego opracowana najbardzej w³aœcwa wydaje sê próba odpowedz na pytane, czy wynk uzyskane przy u ycu wybranych metod s¹ do sebe zbl one. eby to sprawdzæ, trzeba, po perwsze, porównaæ wynk otrzymane przy u ycu wybranych metod stwerdzæ, czy ró n¹ sê one w sposób stotny. Po druge porównaæ zalety wady zastosowanych metod w przypadku analzowanej próby. Porównane wartoœc uzyskanych ocen efektywnoœc mo na traktowaæ przede wszystkm w kategorach potwerdzena w³asnoœc u ytych metod. Wynka to z faktu, e ka da z metod oceny efektywnoœc nale y do grupy metod porównawczych, czyl otrzymane punktowe oceny efektywnoœc nale y nterpretowaæ w porównanu do nnych jednostek poddanych badanu, a ne jako wartoœæ bezwzglêdn¹. Przyk³adowo oceny efektywnoœc uzyskane metod¹ SF bêd¹ zawsze wêksze n uzyskane metod¹ COLS, co wynka z faktu uwzglêdnena sk³adnka losowego jako dodatkowej zmennej maj¹cej wp³yw na efektywnoœæ. W naszym przypadku rozrzut ocen uzyskanych metod¹ DEA SF by³ zbl ony (por. tabela 5.), a œredna efektywnoœæ zosta³a oszacowana na podobnym pozome. Metoda COLS w tym przypadku wskazuje na znaczne mnejsze wartoœc efektywnoœc, co wynka przede wszystkm z faktu uwzglêdnena w analze najwêkszego oddza³u (por. pkt 5.2.). Tabela 5. Porównane ocen efektywnoœc uzyskanych ró nym metodam Metoda DEA COLS SF Mnmalna ocena efektywnoœc 0,64 0,42 0,76 Maksymalna ocena efektywnoœc 1,00 1,00 0,99 Œredna arytmetyczna 0,82 0,65 0,88 ród³o: opracowane w³asne. Nale y podkreœlæ, e powy sze zestawene porównane ocen efektywnoœc ma przede wszystkm teoretyczny charakter. W praktyce trudno wyobrazæ sobe nterpretacjê, e stneje oddza³, który ma prawe 60% newykoekonoma 17 83