MAŁGORZATA JUCHNIEWICZ ATARZYNA ŁUIEWSA Uniwersye Warmińsko-Mazurski Olszyn POTENCJAŁ ONURENCYJNY PRZEMYSŁU SPOŻYWCZEGO W POSCE Wprowadzenie Wielowymiarowe podejście do konkurencyjności powoduje, że w różnych badaniach analizuje się jej odmienne aspeky. onsekwencją ego jes duża liczba definicji konkurencyjności w lieraurze przedmiou. Związane jes o z różnym rozumieniem źródeł konkurencyjności i zakresem jej pomiaru (makro-, mezo- i mikroekonomicznym). Implikuje o akże różnorodne podejście meodologiczne w pomiarze i ocenie konkurencyjności. W osanich laach omisja Europejska opracowała zesaw wskaźników do oceny konkurencyjności i zleciła szereg badań doyczących konkurencyjności niekórych sekorów przemysłu [6, 11]. W raporach doyczących przemysłu spożywczego konkurencyjność ego sekora definiowana jes jako zdolność do rwałego wzmocnienia i urzymania z zyskiem udziału na rynkach krajowych i eksporowych (spoza UE), na kórych przemysł jes akywny [19]. W badaniach ych przyjmuje się ineresującą erminologię różnych elemenów konkurencyjności, kórą posługują się Buckley, Pass i Presco [3]. Wyróżniają oni poencjał konkurencyjny (compeiive poenial), pozycję konkurencyjną (compeiive performance) oraz procesy zarządzania konkurencyjnością (managemen proces). Poencjał konkurencyjny związany jes przede wszyskim z dosępnością oraz sopniem wykorzysania zasobów i czynników produkcji. Pozycja konkurencyjna określana jes jako konkurencyjność wynikowa i oznacza konkrene rezulay konkurowania na rynku. Procesy zarządzania konkurencyjnością obejmują naomias działania, kóre umożliwią wykorzysanie posiadanego poencjału w celu zdobycia przewagi konkurencyjnej i osiągnięcia określonej pozycji konkurencyjnej. W konekście przeprowadzonych rozważań isone jes sposrzeżenie, że na poziomie poszczególnych sekorów przemysłu, w ym przemysłu spożywczego, szczególne znaczenie ma analiza produkcyjności. Wskaźnik en należy do podsawowych miar poencjału konkurencyjnego, ponieważ umożliwia jego ocenę przez określenie efekywności nakładów i procesu subsyucji zasobów
Poencjał konkurencyjny przemysłu spożywczego w Polsce 63 oraz idenyfikację źródeł wzrosu produkcji, czyli oceny sopnia, w jakim jes on wynikiem czynników echnologicznych, a w jakim czynników kapiału i pracy. Współczesne badania nad produkcyjnością obejmują analizę wydajności poszczególnych czynników produkcji (np. pracy, kapiału), czyli zw. produkcyjność cząskową oraz łączną wydajność czynników, czyli zw. produkcyjność całkowią (TFP). W badaniach empirycznych podkreśla się szczególne znaczenie TFP w wyjaśnianiu zróżnicowania poziomu rozwoju i empa wzrosu na poziomie gospodarek narodowych, gałęzi, sekorów i przedsiębiorsw [9]. W warunkach procesów globalizacji, gospodarki rynkowej oraz inegracji gospodarki polskiej z Unią Europejską ocena poencjału konkurencyjnego przemysłu spożywczego jes zaem ważnym zagadnieniem. Celem opracowania jes określenie poziomu i empa zmian produkywności całkowiej oraz produkywności cząskowej, a akże czynników wzrosu produkcji w przemyśle spożywczym w Polsce w laach 1994-2009. Meodyka badań Podsawą badania procesu produkcyjnego jes funkcja produkcji, kóra ukazuje zależność między wielkością produkcji i nakładami [5]. W celu analizy procesów produkcyjnych przemysłu spożywczego wykorzysano zarówno sayczną, jak i dynamiczną funkcję poęgową. Sayczną dwuczynnikową funkcję ypu Cobba-Douglasa obliczono zgodnie ze wzorem: V A 1 2 e (1) gdzie: V warość produkcji w czasie ; nakład kapiału w czasie ; nakład pracy w czasie ; ε składnik losowy; A łączna produkcyjność czynników produkcji w czasie = 0; α 1, α 2 paramery srukuralne modelu. Do oszacowania paramerów ej funkcji wykorzysano klasyczną meodę najmniejszych kwadraów. W ym celu sprowadzono funkcję poęgową (1) do posaci liniowej przez obusronne zlogarymowanie: lnv = lna + α 1 ln + α 2 ln + ε (2) Sosując oznaczenia y = lnv ; ß 0 = lna; x 1 = ln ; x 2 = ln ; α 1 = ß 1 ; α 2 = ß 2 równanie (2) zapisano w posaci macierzowej: y = Xß + ε (3) Zgodnie z klasyczną meodą najmniejszych kwadraów, esymaorem wekora ß jes wekor [8]: b = (X T X) -1 X T y (4)
64 Małgorzaa Juchniewicz, aarzyna Łukiewska Paramery funkcji ypu Cobba-Douglasa informują o elasyczności produkcji względem nakładów. Współczynnik elasyczności określa sosunek względnego przyrosu zmiennej objaśnianej Q do względnego przyrosu zmiennej objaśniającej x i, przy niezmienionym poziomie pozosałych nakładów [2], co obliczono zgodnie ze wzorem [2]: Q xi Q xi Qxi EQ x i, x i 0 Q x x Q x Q i i i, (5) Elasyczność produkcji względem danego czynnika produkcji informuje, o ile procen (w przybliżeniu, ponieważ wykorzysywane są przyrosy nieskończenie małe x i, a nie skończone x i ) zmieni się wielkość produkcji, gdy nakład czynnika x i wzrośnie o 1%, a nakłady pozosałych czynników produkcji nie ulegną zmianie [10]. Przyjmując funkcję produkcji ypu Cobba-Douglasa, elasyczność produkcji V względem kapiału obliczono jako: V E V 1 (6) V 11 2 1 1 2 Naomias elasyczność produkcji V względem pracy obliczono zgodnie z nasępującym wzorem: V 1 2 1 E V 2 2 1 (7) 2 V Elasyczności poszczególnych nakładów czynników produkcji są zaem równe ocenom paramerów modelu ekonomerycznego. Suma elasyczności v = α 1 + α 2 informuje o efekach skali. Jeśli v < 1, produkcja wzrasa wolniej niż czynniki produkcji, mówimy wówczas o malejącej wydajności czynników produkcji. Jeśli v > 1, produkcja wzrasa szybciej niż nakłady. Wysępuje wedy rosnąca wydajność czynników produkcji. Jeśli v = 1, o produkcja wzrasa w ym samym empie co czynniki produkcji i ma miejsce wówczas sała wydajność czynników produkcji [2]. Funkcja dynamiczna pochodzi od Tinbergena i polega na muliplikaywnym nałożeniu na model wielkości e δ, gdzie δ jes miernikiem neuralnego posępu echniczno-organizacyjnego. Dynamiczna funkcje poęgowa ma ogólną posać: V 1 2 A e (8) W przypadku ej funkcji zakłada się, że jes o funkcja jednorodna sopnia pierwszego, zn. α 1 + α 2 = 1. Mamy wówczas do czynienia ze sałym efekem skali. Dynamiczna funkcja produkcji uwzględnienia czynnik neuralnego posępu echniczno-organizacyjnego. Jeśli δ > 0, o wielkość produkcji zależy doda-
Poencjał konkurencyjny przemysłu spożywczego w Polsce 65 nio od efeków neuralnego posępu organizacyjnego i echnicznego. Jeśli δ < 0, wysępuje regres echniczny i organizacyjny. Wedy przy sałych nakładach produkcja maleje średnio o (e δ 1) 100% w skali roku. Jeśli δ = 0, nie wysępuje neuralny posęp echniczno-organizacyjny i z jednakowych nakładów z roku na rok uzyskuje się aką samą wielkość produkcji [8]. W celu oszacowania paramerów srukuralnych dynamicznej funkcji produkcji sprowadzono ją do posaci linowej przez obusronne podzielenie przez oraz zlogarymowanie sronami, a nasępnie zasosowano meodę najmniejszych kwadraów. Jako miarę jakości aproksymowanych modelów funkcji produkcji zasosowano współczynnik zbieżności, kóry obliczono ze wzoru: ˆ n 2 ( V V ) 2 1 n (9) 2 ( V V ) 1 gdzie: V o warość średnia; liczba la. Współczynnik zbieżności φ 2 określa, jaka część całkowiej zmienności zmiennej objaśnianej V nie zosała wyjaśniona przez model. Funkcja produkcji sała się elemenem wyjściowym do badania subsyucyjności, poziomu i empa wzrosu produkcyjności czynników produkcji oraz szukania jego źródeł. Jako miarę subsyucyjności produkcji zasosowano krańcową sopę subsyucji czynników produkcji. rańcową sopą subsyucji czynnika x i przez czynnik x j (SS xixj ) obliczono jako funkcję [10]: SS x i x j Q Q x x i j (10) SS xixj określa, o ile jednosek należy zwiększyć ilość czynnika x j, jeśli ilość x i zmniejszyła się o jednoskę, aby poziom produkcji nie uległ zmianie. Dla poęgowej funkcji produkcji ypu Cobba-Douglasa (1) orzymano: SS V V A A 1 2 1 2 1 1 2 1 2 1 (11) SS V V A A 1 1 2 1 1 2 1 2 1 2 (12) Pomiar produkywności przeprowadzono w odniesieniu do poszczególnych czynników produkcji oraz produkcyjności wieloczynnikowej TFP, kóra oddaje łączną wydajność różnych nakładów. Produkywność poszczególnych czynników produkcji zbadano w aspekcie produkcyjności przecięnej oraz krańcowej. Badanie produkywności pracy i kapiału połączono z badaniem wskaźnika echnicznego uzbrojenia pracy, zwanym również inensywnością kapiału.
66 Małgorzaa Juchniewicz, aarzyna Łukiewska Techniczne uzbrojenie pracy określa, ile jednosek kapiału przypada przecięnie na jednoskę pracy. Produkywność krańcowa danego czynnika informuje o dodakowym przyroście produkcji, jaki zosaje osiągnięy w wyniku zwiększenia nakładu ego czynnika o jednoskę, przy niezmienionej ilości pozosałych czynników produkcji [18]. W modelach ekonomerycznych produkywność krańcową danego czynnika produkcji oblicza się jako pochodną funkcji produkcji względem ego czynnika. Sąd krańcowe przyrosy nakładu kapiału oraz pracy dla funkcji produkcji (3) obliczono odpowiednio: V A 1 11 2 1V, (13) V A 1 2 1 2 2V. (14) Produkcyjność całkowią oszacowano na podsawie funkcji produkcji Cobba- Douglasa, logarymując obydwie srony funkcji: lna = lntfp = lnv α 1 ln α 2 ln (15) gdzie: α 1, α 2 elasyczność produkcji względem nakładu pracy i kapiału. Do oceny produkywności przemysłu spożywczego obliczono również empo zmian zmiennych, kóre charakeryzują produkywność i rozwój przemysłu spożywczego. W ym celu wykorzysano miary dynamiki o podsawie łańcuchowej. Naomias empo wzrosu TFP w czasie [21] określono za pomocą formuły: %zmianatfp = dlnad = dlnv/d α1(dln/d) α2(dln/d) (16) Zależności pomiędzy zmiennymi obliczono wykorzysując współczynnik korelacji liniowej Pearsona [4]. Na podsawie empa zmian poszczególnych zmiennych dokonano oceny rozwoju przemysłu spożywczego. W ym celu zbadano relacje między: dynamiką produkcyjności pracy i dynamiką TFP, uzupełnioną empem zmian echnicznego uzbrojenia pracy, kóra informuje, w jakim sopniu źródłem wzrosu produkcyjności jes czynnik echnologiczny, a w jakim relacja kapiału do pracy, czyli echniczne uzbrojenie pracy; dynamiką zmian produkywności kapiału a empem zmian echnicznego uzbrojenia pracy, kóra informuje o wrażliwości zmian produkcyjności na subsyucję pracy i kapiału; dynamiką produkcyjności pracy a empem wzrosu produkcji, kóra informuje o poencjale wzrosu zarudnienia w przemyśle [21]. Do analiz przyjęo dane saysyczne pochodzące z la 1994-2009 dla działu: produkcja arykułów spożywczych i napojów. Jako miarę warości pro-
Poencjał konkurencyjny przemysłu spożywczego w Polsce 67 dukcji V przyjęo warość produkcji sprzedanej, jako miarę nakładu pracy liczbę zarudnionych, jako miarę nakładu kapiału warość bruo środków rwałych. W obliczeniach posłużono się warościami realnymi. aegorie wyrażone w jednoskach pieniężnych sprowadzono do cen sałych z 1994 r. Poziom produkywności przemysłu spożywczego Relację między warością produkcji sprzedanej a zarudnieniem i warością bruo środków rwałych przedsawia funkcja produkcji. Uzyskano nasępujące oszacowanie paramerów dla funkcji produkcji ypu Cobba-Douglasa: 0,104 0,693 V 24,304, (17) φ 2 = 0,1243 (18) Całkowia zmienność wielkości produkcji w 12,43% nie zosała wyjaśniona przez model. W przypadku zmodyfikowanej funkcji poęgowej, uwzględniającej czynnik posępu echniczno-organizacyjnego, uzyskano naomias nasępujące oszacowanie paramerów: 0,501 0,499 0,012 V 13,028 e, (19) φ 2 = 0,1060 (20) Całkowia zmienność wielkości produkcji w 10,60% nie zosała wyjaśniona przez model. Współczynnik zbieżności w przypadku obu modeli przyjął sosunkowo niskie warości. Przedsawione modele dosaecznie dobrze opisują zaem badane zjawisko i mogą sanowić podsawę do analizy oraz wnioskowania o badanym procesie produkcji. Na podsawie obliczonej funkcji produkcji Cobba-Douglasa można swierdzić, że na wielkość produkcji większy wpływ mają środki rwałe niż zarudnienie. Z przeprowadzonych obliczeń wynika, że elasyczność produkcji względem pracy wynosi 0,104, naomias elasyczność produkcji względem kapiału równa się 0,693. Oznacza o, że wzros nakładu pracy o 1% spowoduje wzros wielkości produkcji o 0,104%, przy założeniu sałej warości bruo środków rwałych. Zwiększenie nakładu środków rwałych o 1%, przy założeniu sałego zarudnienia, spowoduje naomias wzros wielkości produkcji o 0,693%. Ponado mamy do czynienia z malejącą wydajnością czynników produkcji, ponieważ v = 0,104 + 0,693 = 0,797. Produkcja końcowa wzrasała zaem w empie wolniejszym niż łączne nakłady na zwiększenie zasobów środków rwałych oraz wielkość zarudnienia. Dla dynamicznej funkcji produkcji orzymano δ = 0,012 > 0. Wielkość produkcji zależy więc akże od efeków neuralnego posępu echniczno-organizacyjnego. Tempo wzrosu produkcji spowodowane neuralnym posępem echniczno-organizacyjnym wynosiło średnio 1,2% w skali rocznej. rańcowa sopa subsyucji pracy przez kapiał informuje, o ile jednosek należy zwiększyć zasób środków rwałych, jeśli wielkość zarudnienia zmniej-
68 Małgorzaa Juchniewicz, aarzyna Łukiewska szyła się o 1 ys. osób, aby produkcja końcowa pozosała na ym samym poziomie. W laach 1994-2001 krańcowa sopa subsyucji pracy przez kapiał była względnie sabilna i wahała się od 201 do 242 ys. zł/pracownika (rys. 1). W kolejnych laach nasąpił wyraźny wzros wskaźnika krańcowej subsyucji pracy. W 2009 r. krańcowa sopa subsyucji wyniosła 390 ys. zł/pracownika i była prawie dwukronie wyższa niż w 1994 r. Oznacza o, że zmniejszenie zarudnienia o 1 ys. osób wymagało wzrosu zasobów środków rwałych o 390 mln zł. Urzymanie poziomu produkcji na ym samym poziomie, przy zmniejszeniu zarudnienia, związane było zaem z koniecznością coraz większego wzrosu zasobów środków rwałych. 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Rys. 1. rańcowa sopa subsyucji pracy przez kapiał (ys. zł/pracownika) Źródło: Opracowanie własne na podsawie danych GUS [13]. W dalszej kolejności obliczono poziom produkywności poszczególnych czynników produkcji oraz produkywności całkowiej. W abeli 1 przedsawiono produkywność przecięną pracy i środków rwałych, produkywność krańcową pracy i środków rwałych, echniczne uzbrojenie pracy, produkywność łączną TFP. Poziom produkywności pracy jes jednym z najważniejszych czynników deerminujących poencjał konkurencyjny sekora w danej lokalizacji. W laach 1994-2009 odnoowano korzysną endencję wzrosu przecięnej produkywności pracy, kóra w ym czasie zwiększyła się o ok. 54%. Znacząca poprawa efekywności wykorzysania pracy żywej nasąpiła jednak dopiero po wejściu do UE. Wskaźnik produkywności pracy osiągnął największy poziom w 2007 i 2009 r. Wzros produkywności pracy w badanym okresie jes konsekwencją zmniejszenia zarudnienia w przemyśle spożywczym. Poziom produkywności pracy zależy zarówno od inwesycyjnego, jak i bezinwesycyjnego sposobu poprawy efekywności zasobów ludzkich. Inwesycyjny (kapiałochłonny) wzros produkcyjności pracy związany jes ze zwiększaniem
Poencjał konkurencyjny przemysłu spożywczego w Polsce 69 wyposażenia mająkowego. W analizowanym okresie nasąpił wyraźny (o ok. 94%) wzros wskaźnika echnicznego uzbrojenia pracy. Oznacza o, że na jednoskę pracy przypadała coraz większa warość zaangażowanego kapiału. Znaczący wzros ego wskaźnika nasąpił jednak dopiero w laach 2002-2009. Porównanie empa wzrosu efekywności wykorzysania pracy i echnicznego uzbrojenia pracy wskazuje, że było ono w badanym okresie niższe o 50 p.p. Tabela 1 Poziom produkywności przecięnej pracy i środków rwałych, produkywności krańcowej pracy i środków rwałych, echnicznego uzbrojenia pracy oraz produkywności łącznej TFP aa Produkywność przecięna (ys. zł/pracownika) pracy środków rwałych Produkywność krańcowa (ys. zł/pracownika) pracy środków rwałych Techniczne uzbrojenie pracy (ys. zł/ pracownika) ln TFP 1994 80,41 2,66 8,36 1,85 30,18 3,268 1995 75,40 2,20 7,84 1,52 34,31 3,128 1996 79,88 2,23 8,30 1,54 35,85 3,156 1997 81,35 2,42 8,46 1,68 33,61 3,223 1998 78,05 2,47 8,11 1,71 31,55 3,231 1999 77,80 2,18 8,09 1,51 35,63 3,135 2000 83,84 2,31 8,71 1,60 36,30 3,183 2001 89,17 2,36 9,27 1,63 37,85 3,210 2002 88,49 2,08 9,20 1,44 42,58 3,114 2003 94,34 2,05 9,81 1,42 45,99 3,124 2004 102,88 2,12 10,69 1,47 48,52 3,171 2005 107,87 2,10 11,21 1,45 51,39 3,176 2006 112,52 2,10 11,70 1,45 53,63 3,189 2007 120,26 2,18 12,50 1,51 55,25 3,239 2008 118,01 2,13 12,27 1,47 55,49 3,219 2009 123,49 2,11 12,84 1,46 58,53 3,221 Źródło: Opracowanie własne na podsawie danych GUS [13]. Pomiar produkywności środków rwałych umożliwił ocenę efekywności wykorzysania mająku znajdującego się w dyspozycji przedsiębiorsw przemysłu spożywczego. Wskaźnik en opisuje efeky bezinwesycyjnych meod zwiększania wydajności pracy, związanych z usprawnieniami echniczno-organizacyjnymi. Najwyższą produkywność środków rwałych odnoowano w 1994 r. oraz w laach 1997-1998. Produkywność środków rwałych w całym badanym okresie zmniejszyła się jednak o 20,80%. Z badań Zakrzewskiej [20] wynika ponado, że
70 Małgorzaa Juchniewicz, aarzyna Łukiewska największą efekywnością wykorzysania mająku cechował się przemysł paszowy, a w dalszej kolejności olejarski i rybny. Niekorzysną ocenę zmniejszania produkywności środków rwałych w przemyśle spożywczym należy inerpreować z pewną osrożnością. Waro nadmienić, że wysokie nakłady inwesycyjne w przemyśle spożywczym miały na celu niwelowanie luki echnologicznej dzielącej firmy krajowe od przedsiębiorsw z krajów bardziej rozwinięych. Urban [17] podkreśla, że innowacje echnologiczne i zwiększenie inwesycji rozwojowych było kluczowym czynnikiem wysokiej konkurencyjności polskich producenów żywności na rynku europejskim. Wzros produkywności pracy oraz zmniejszenie produkywności kapiału i echnicznego uzbrojenia pracy w laach 1994-2009 świadczy o wysępowaniu subsyucji pracy przez kapiał. Tożsame relacje i wnioski doyczą przedsawionych w abeli 1 wskaźników produkywności krańcowej. Poprawę produkywności pracy, związaną w głównej mierze z lepszym wyposażeniem przedsiębiorsw przemysłu spożywczego w maszyny i urządzenia, odnoowano akże w badaniach Adamczyka [1]. Podobne endencje wysępowały w analizach Gołasia [7]. Wynikało z nich, że w kszałowaniu zmienności i wydajności pracy w przemyśle spożywczym największe znaczenie miało mająkowe uzbrojenie zarudnionych. Wzros produkywności akywów rwałych o jednoskę w laach 2005-2008 powodował zwiększenie wydajności pracy o od 5,63 do 20,40 ys. zł. Uzupełniającym wskaźnikiem produkcyjności pracy i kapiału pracy jes łączna produkywność czynników produkcji (TFP). Produkcyjność całkowia TFP o relacja całkowiej ilości produkcji do łącznej ilości wszyskich nakładów. Produkywność całkowia, jako miara posępu echnologicznego, przedsawia ę część całkowiej produkcji, kóra nie może być wyjaśniona przez proces akumulacji zasadniczych czynników produkcji, czyli kapiału fizycznego i ludzkiego. Łączna produkywność czynników produkcji jes bezpośrednio nieobserwowalna. Punkem wyjścia dla jej określenia jes zw. resza Solowa [14], j. resza orzymywana z funkcji produkcji. W badanym okresie współczynnik produkywności całkowiej TFP kszałował się na podobnym poziomie. Najwyższą warość współczynnik TFP osiągnął w roku 1994 (3,268), naomias najniższą w roku 2002 (3,114), czyli wówczas, gdy wskaźnik produkywności kapiału był najniższy. Zakładając, że łączna produkcyjność czynników produkcji związana jes ze zmianami organizacyjnymi, ulepszonymi prakykami zarządzania, udoskonalonymi sposobami produkcji dóbr i usług, wprowadzonymi, by nadążać za zmianą porzeb konsumenów [22], należy swierdzić, że isnieje w ym przypadku niewykorzysane źródło poencjalnego wzrosu produkcyjności przemysłu spożywczego. Zmiany produkywności przemysłu spożywczego Do oceny produkcyjności przemysłu spożywczego obliczono również empo wzrosu zmiennych, kóre charakeryzują produkywność i rozwój przemysłu spożywczego, j. empo wzrosu produkcji sprzedanej V, środków rwałych, zarudnienia, produkcyjności pracy V/, kapiału V/ i TFP oraz ech-
Poencjał konkurencyjny przemysłu spożywczego w Polsce 71 nicznego uzbrojenia pracy /, a akże zależności między ymi zmiennymi. Wszyskie zmienne obliczono w formule logarymu nauralnego, dzięki czemu orzymane obliczenia są porównywalne. W celu oszacowania zależności między zmiennymi, najpierw obliczono współczynnik korelacji liniowej. W abeli 2 przedsawiono macierz korelacji ych zmiennych. Macierz korelacji zmiennych charakeryzujących produkywność i rozwój przemysłu spożywczego w laach 1994-2009 Tabela 2 Zmienna V V/ V/ / TFP V 1-0,107 0,213 0,722 0,616-0,233 0,717-1 0,345-0,338-0,850 0,847-0,768 - - 1-0,522-0,160-0,206-0,149 V/ - - - 1 0,651-0,057 0,732 V/ - - - - 1-0,795 0,989 / - - - - - 1-0,716 TFP - - - - - - 1 Źródło: Opracowanie własne na podsawie danych GUS [13]. Z macierzy korelacji wynika, że wysąpiła bardzo silna zależność między zmianami TFP i produkcyjności mająku (współczynnik korelacji 0,989) oraz między zmianami TFP i produkcyjnością pracy (współczynnik korelacji 0,732). Isniała również korelacja między produkcyjnością pracy i produkcyjnością kapiału (współczynnik korelacji 0,651). Nie zaobserwowano naomias zależności między dynamiką zarudnienia i produkcji. Ujemna korelacja doyczyła zmian zarudnienia i produkywności pracy (współczynnik korelacji -0,522). Jes o związane ze wzrosem warości sprzedanej, kóremu owarzyszył spadek zarudnienia w analizowanym okresie. Dynamika zarudnienia była bardzo słabo skorelowana z produkywnością kapiału, echnicznym uzbrojeniem pracy oraz produkywnością całkowią TFP. Silna korelacja charakeryzowała dynamikę produkcyjności pracy oraz produkcji (współczynnik korelacji 0,722). Może o sugerować, że zmiany empa wzrosu produkcyjności pracy miały wpływ na zmiany dynamiki wzrosu produkcji. Porównanie empa zmian warości produkcji sprzedanej, zarudnienia, warości bruo środków rwałych, produkywności pracy, kapiału, TFP oraz echnicznego uzbrojenia pracy z roku na roku oraz średnie zmiany roczne ych zmiennych przedsawiono w abeli 3. W laach 1995, 1999, 2002, 2008 odnoowano spadek produkywności TFP, pracy i kapiału. aa 1996-1998 oraz 2000-2001 o okresy wzrosu produkywności w przemyśle spożywczym. olejny wzros produkywności pracy i TFP nasąpił w roku 2003, czyli rok przed wsąpieniem Polski do Unii Europejskiej, i urzymywał się aż do 2007 r. Nasępnie, po niewielkim spadku w 2008 r., w 2009 r. znowu nasąpił wzros produkywności. W analizowanych
72 Małgorzaa Juchniewicz, aarzyna Łukiewska laach odnoowano równomierny wzros echnicznego uzbrojenia pracy, z wyjąkiem 1997 i 1998 r., kiedy miał miejsce spadek warości środków rwałych, przy jednoczesnym wzroście zarudnienia. Najwyższy wzros echnicznego uzbrojenia pracy obserwowano w laach 1995, 1999 i 2002. Relaywnie najwyższe było średnie empo wzrosu echnicznego uzbrojenia pracy oraz warości środków rwałych, nieco niższe empo wzrosu produkcyjności pracy oraz warości produkcji sprzedanej. Średnia dynamika TFP oraz produkcyjności kapiału i zarudnienia była ujemna. W badanym okresie średni wzros produkcyjności pracy był jednak większy niż odnoowany spadek produkywności kapiału. Tabela 3 Tempo zmian warości produkcji sprzedanej, zarudnienia, warości bruo ŚT, produkywności pracy, produkywności kapiału, echnicznego uzbrojenia pracy oraz TFP Wskaźniki dynamiki (rok poprzedni=100%) aa warość produkcji sprzedanej zarudnienie warość bruo środków rwałych produkywność pracy produkywność kapiału echniczne uzbrojenie pracy % zmiana TFP 1994 - - - - - - - 1995-0,001 0,064 0,192-0,064-0,192 0,128-0,140 1996 0,061 0,004 0,048 0,058 0,014 0,044 0,028 1997 0,040 0,022-0,043 0,018 0,083-0,065 0,067 1998-0,014 0,028-0,036-0,041 0,022-0,063 0,008 1999-0,048-0,044 0,077-0,003-0,125 0,122-0,096 2000 0,009-0,065-0,047 0,075 0,056 0,019 0,048 2001 0,031-0,031 0,011 0,062 0,020 0,042 0,027 2002-0,037-0,030 0,088-0,008-0,126 0,118-0,095 2003 0,057-0,007 0,070 0,064-0,013 0,077 0,009 2004 0,075-0,011 0,042 0,087 0,033 0,054 0,047 2005 0,035-0,013 0,045 0,047-0,010 0,057 0,005 2006 0,043 0,000 0,043 0,042-0,001 0,043 0,013 2007 0,088 0,021 0,051 0,067 0,037 0,030 0,050 2008-0,009 0,010 0,014-0,019-0,023 0,004-0,020 2009 0,016-0,029 0,024 0,045-0,008 0,053 0,002 Średnia w laach 0,023-0,005 0,039 0,029-0,016 0,044-0,003 Źródło: Opracowanie własne na podsawie danych GUS [13].
Poencjał konkurencyjny przemysłu spożywczego w Polsce 73 Oszacowanie empa zmian sało się podsawą do oceny rozwoju przemysłu spożywczego. W ym celu zbadano relację miedzy dynamiką wzrosu produkcyjności pracy i dynamiką wzrosu TFP, relację między dynamiką wzrosu produkcyjności kapiału a empem wzrosu echnicznego uzbrojenia pracy oraz relację między empem wzrosu produkcyjności pracy a empem wzrosu warości produkcji sprzedanej. Na podsawie relacji między dynamiką wzrosu produkcyjności pracy i dynamiką wzrosu TFP oraz inensywności kapiału oszacowano, w jakim sopniu wzros produkcyjności pracy jes wynikiem posępu echnicznego, kóry jes obrazowany przez TFP, a w jakim sopniu wynikiem relacji nakładu czynników produkcji. Jeżeli empo wzrosu produkcyjności pracy jes niższe niż empo wzrosu TFP, o wzros produkcyjności zależy głównie od posępu echnicznego. Naomias jeżeli empo wzrosu produkcyjności pracy jes wyższe niż empo wzrosu TFP, o udział nieinwesycyjnego posępu echnicznego jes mały, co może prowadzić do subsyucji pracy przez kapiał. Badanie relacji między wzrosem TFP i wzrosem produkywności pracy uzupełniono, zgodnie z sugesią Zielińskiej-Głębockej [21], badaniem echnicznego uzbrojenia pracy. Tempo zmian produkcyjności pracy oraz empo wzrosu TFP w przemyśle spożywczym były skorelowane bardzo mocno (współczynnik korelacji liniowej wyniósł 0,732). We wszyskich laach, w kórych dynamika produkcyjności pracy była dodania, miała miejsce nadwyżka wzrosu produkcyjności pracy nad wzrosem TFP (z wyjąkiem 1997 r.). Ponado w analizowanych laach nasąpił wzros wskaźnika echnicznego uzbrojenia pracy. Powierdza o ezę o ym, że wzros produkcyjności pracy był głównie wynikiem wzrosu echnicznego uzbrojenia pracy, czyli rezulaem subsyucji pracy przez kapiał. Naomias mniejszy wpływ na wzros produkcyjności miał nieinwesycyjny posęp echniczny, co świadczy o kapiałochłonnym charakerze przemysłu spożywczego. Na podsawie relacji między dynamiką wzrosu produkcyjności kapiału a empem wzrosu echnicznego uzbrojenia pracy określono wrażliwość zmian produkcyjności mająku na subsyucję nakładów pracy i kapiału. Pomiędzy dynamiką wzrosu produkcyjności kapiału i echnicznym uzbrojeniem pracy wysąpiła bardzo silna korelacja ujemna. Współczynnik korelacji wyniósł -0,795. W laach 1997, 1998, 2000 i 2007 empo wzrosu produkywności kapiału było wyższe niż empo wzrosu echnicznego uzbrojenia pracy. W laach 1997 i 1998 odnoowano wzros echnicznego uzbrojenia pracy, a w laach 2000 i 2007 spadek ego wskaźnika. W pozosałych laach wysąpiła nadwyżka empa wzrosu echnicznego uzbrojenia pracy nad empem wzrosu produkywności kapiału i spadek produkywności kapiału (z wyjąkiem 1996 i 2001 r.). Na ej podsawie można swierdzić, że produkywność kapiału jes wrażliwa na wzros echnicznego uzbrojenia pracy. Urban [16] podkreśla, że wzros echnicznego uzbrojenia pracy w przemyśle spożywczym wynikał z zachodzących w nim przyśpieszonych procesów modernizacji. Słusznie zauważa przy ym, że źródłem działań zwiększających efekywności sekora była konieczność poprawy jego poencjału konkurencyjnego, a ym samym możliwości uzyskania przewagi konkurencyjnej na rynku UE.
74 Małgorzaa Juchniewicz, aarzyna Łukiewska Na podsawie relacji między empem wzrosu produkcyjności pracy a empem wzrosu warości produkcji sprzedanej oszacowano poencjał generowania zarudnienia w przemyśle spożywczym. Większe empo wzrosu produkcji niż empo wzrosu produkcyjności pracy świadczy o poencjale generowania nowych miejsc pracy [21]. Tempo zmian produkcyjności pracy oraz empo wzrosu warości produkcji sprzedanej w przemyśle spożywczym były skorelowane bardzo mocno (współczynnik korelacji liniowej wyniósł 0,722). W laach 1995- -1998 oraz 2006-2008 empo zmian warości produkcji sprzedanej było wyższe niż empo zmian produkcyjności pracy, co świadczy o możliwościach worzenia nowych miejsc pracy w ych okresach. W omawianych laach zarudnienie w przemyśle spożywczym rzeczywiście wzrosło. W pozosałych laach, j. 1999-2005 i 2009, wzros produkcji był wolniejszy, co przełożyło się na spadek zarudnienia w ych okresach. Podsumowanie Rozparując poencjał konkurencyjny przemysłu spożywczego w Polsce, należy wskazać na rzy podsawowe endencje zmian zachodzących w poziomie produkywności. Po pierwsze, odnoowano wzros przecięnej produkywności pracy przy jednoczesnym spadku produkywności kapiału. Po drugie, wzros produkywności pracy nasąpił głównie w wyniku wzrosu echnicznego uzbrojenia pracy, czyli w wyniku procesu subsyucji pracy przez kapiał. Po rzecie, relaywnie sały poziom łącznej produkcyjności czynników wywórczych wskazuje na niewielki udział we wzroście produkywności czynników niewymiernych. Znaczne zwiększenie produkywności pracy i poziomu echnicznego uzbrojenia zarudnionych sanowiło podsawę poprawy poencjału konkurencyjnego i możliwości konkurowania przemysłu spożywczego na rynku UE. luczowe znaczenie ma jednak zwiększanie poencjału konkurencyjnego w dłuższej perspekywie. Wymaga o podjęcia, w szerszym zakresie niż obecnie, działań zmierzających do wprowadzania zmian związanych z rozwojem innowacyjności (szczególnie innowacji organizacyjnych i markeingowych), worzenia i rozpowszechniania wiedzy oraz warości niemaerialnych infrasrukury. ieraura: 1. Adamczyk P.: Produkywność czynników wywórczych w przemyśle spożywczym w Polsce. Ekonomika i organizacja gospodarki żywnościowej, nr 71. Wydawnicwo SGGW, Warszawa 2008. 2. Borkowski B., Dudek H., Szczęsny W.: Ekonomeria. Wybrane zagadnienia. PWN, Warszawa 2003. 3. Buckley P.J., Pass Ch.., Presco.: Measures of inernaional compeiiveness: a criikcal survey. Journal of markeing Managemen, no. 2, 1088. 4. Cieciura M., Zacharski J.: Meody probabilisyczne w ujęciu prakycznym. Vizja Press & I, Warszawa 2007.
Poencjał konkurencyjny przemysłu spożywczego w Polsce 75 5. Dobija M.: Analiyczna funkcja produkcji. Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorswa, nr 9, 2004. 6. EU secoral compeiiveness indicaors. hp://europa.eu.in/comm./enerprise/enerprise_ policy/compeiiveness/doc/eu_secoral_compeiiveness_indicaors.pdf. EU Commission, 2005. 7. Gołaś Z.: Czynniki kszałujące wydajność pracy w przedsiębiorswach przemysłu spożywczego. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 4, 2010. 8. Goryl A.: Analiza procesu produkcyjnego [w:] Wprowadzenie do ekonomerii w przykładach i zadaniach (red.. ukuła). PWN, Warszawa 2000. 9. Helpman E.: The mysery of economic growh. Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard Universiy Press 2004. 10. Maćkowiak P., Malaga.: Przesrzenie produkcyjne i funkcje produkcji [w:] Podsawy ekonomii maemaycznej. Elemeny eorii produkcji i równowagi ogólnej (red. E. Panek). Wydawnicwo Akademii Ekonomicznej, Poznań 2005. 11. O Mahoney M., Ark Bv.: EU-produciviy and compeiiveness: an indusry perspecive. Office for Official Publicaion of he European Communiy, uxembourg 2003. 12. Produciviy manual: a guide o he measuremen of indusry-level and aggregae produciviy growh. OECD Paris, marzec 2001. 13. Rocznik Saysyczny Przemysłu 1995-2010. GUS, Warszawa. 14. Solow R.: Technical Change and Aggregae Producion Funcion. Review of Economics and Saisics, nr 39, 1957. 15. Sankiewicz M.J.: onkurencyjność przedsiębiorswa: budowanie konkurencyjności przedsiębiorswa w warunkach globalizacji. Dom Organizaora, Toruń 2005. 16. Urban R.: Produkywność i efekywność polskiego przemysłu spożywczego. Przemysł Spożywczy, nr 1, 2010. 17. Urban R.: San przemysłu spożywczego po wejściu Polski do Unii Europejskiej. Przemysł Spożywczy, nr 4, 2006. 18. Więznowski A., Sosnowski M., Szlacheka P.: Analiza i opymalizacja procesów produkcyjnych i usług. Wybrane zagadnienia ekonomii maemaycznej i menedżerskiej. Wydawnicwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara angego, Wrocław 2007. 19. Wijnands J.H.M. van der Meulen B.M.J., Poppe.J.: Compeiiveness of he European food indusry. An economic and legal assessmen. European Commission Enerprise, EI, The Hague, November 28, 2006. 20. Zakrzewska A.: Zróżnicowanie efekywności grup przemysłu spożywczego w Polsce. Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G,. 97, z. 4, 2010. 21. Zielińska-Głębocka A.: Analiza produkcyjności polskiego przemysłu. Aspeky meodyczne i empiryczne. Ekonomisa, nr 3, 2004. 22. Zrozumieć wzros gospodarczy. Analiza na poziomie makro-ekonomicznym, poziomie branży i poziomie firmy. Przedmowa Jean-Philippe Cois, Główny Ekonomisa OECD. Oficyna Ekonomiczna, raków 2005.
76 Małgorzaa Juchniewicz, aarzyna Łukiewska MAŁGORZATA JUCHNIEWICZ ATARZYNA ŁUIEWSA Universiy of Warmia and Mazury Olszyn COMPETITIVE POTENTIA OF FOOD INDUSTRY IN POAND Summary The paper presens he evaluaion of changes in compeiive poenial of food indusry in Poland in he years 1994-2009. Acceped measure of compeiive poenial of his parial produciviy (capial and labour), and oal produciviy (TFP). The analysis showed a significan increase in labour produciviy and he level of echnical equipmen of employed. Tha was he basis for improving compeiive poenial of he food indusry o compee on he EU marke. However he mos imporan is improving compeiive poenial in longerm. This requires, o a greaer exen han a presen, effors o make changes relaed o he developmen of innovaion (especially organizaional and markeing innovaion), creaion and spreading of knowledge and inangible asses infrasrucure.