Izabela Gorzkowska¹, Grzegorz Gorzkowski², Agnieszka Samochowiec¹, ³, Aleksandra Suchanecka¹, Jerzy Samochowiec¹

Transkrypt

1 Psychiatr. Pol. 2014; 48(3): PL ISSN Związek polimorfizmu geu trasportera serotoiy 5HTT z obrazem kliiczym u adolescetów z ADHD-podtyp mieszay (zaburzeie hiperkietycze) oraz u młodzieży wcześie eksperymetującej z alkoholem A iteractio betwee a polymorphism of the serotoi trasporter (5HTT) gee ad the cliical picture of adolescets with combied type of ADHD (hyperkietic disorder) ad youth drikig Izabela Gorzkowska¹, Grzegorz Gorzkowski², Agieszka Samochowiec¹, ³, Aleksadra Suchaecka¹, Jerzy Samochowiec¹ ¹Katedra i Kliika Psychiatrii PUM w Szczeciie Kierowik: prof. dr hab. J. Samochowiec ²Katedra i Zakład Protetyki Stomatologiczej PUM w Szczeciie Kierowik: prof. dr hab. B. Frączak ³Zakład Psychologii Kliiczej i Psychoprofilaktyki Uiwersytetu Szczecińskiego Kierowik: prof. US dr hab. A. Potemkowski Summary Itroductio: The combied type of ADHD ad alcohol depedece are two differet disorders. Research demostrate that 45-55% of patiets diagosed with ADHD also suffer from comorbid substace abuse, ad 11-55% of patiets diagosed with substace abuse suffer from udiagosed ADHD. Alcohol is by far the most widely used psychoactive substace i the Europea culture. The serotoi trasporter (5HHT) gee has bee implicated as oe of the cadidate gees i both disorders i recet molecular geetic research. Aim: The aim of the preset study was to seek a commo cliical ad biological marker for hyperkietic disorder ad youth drikig. Methods: The study was coducted betwee 2008 ad The sample cosisted of 100 combied type ADHD patiets: 51 adolescets youth drikig ad 100 idividuals without metal disorders or addictio i a populatio-based group. The 5HHT gee polymorphism was examied usig PCR (Polymerase Chai Reactio). Statistical aalysis was coducted with STATISTICA.PL software (versio ) licesed by StatSoft, Ic. USA. Badaia zostały wykoae w ramach projektu badawczego promotorskiego MNiSW r NN

2 542 Izabela Gorzkowska i wsp. Results: A preferetial tred for the s short allele of the ivestigated 5HHT gee polymorphism was observed i all the groups of adolescets compared to the populatio-based group of adults without alcohol depedece (p=0.01). Coclusio: Based o the coducted study a provisioal coclusio may be draw that the presece of the short s allele of the 5HTT gee polymorphism may be a progostic factor of impulsivity i ADHD ad of predispositio to alcohol depedece. Słowa klucze: ADHD, alkohol, polimorfizm 5-HTT Key words: ADHD, alcohol, 5-HTT polymorphism Wstęp Objawy rozpozawaego główie w dzieciństwie ADHD utrzymują się u 33 66% dorosłych pacjetów, będąc przyczyą wielu problemów zarówo atury zdrowotej (wypadkowość, zaburzeia lękowe, zaburzeia depresyje, zaburzeia osobowości), jak i społeczej (trudości w pracy, ieudae związki, koflikty z prawem) [1, 2]. Zespół hiperkietyczy uważay za jedo z ajbardziej uwarukowaych dziedziczie zaburzeń w psychiatrii jest rozpozaway u 80% bliźiąt jedocześie [3, 4]. Ze względu a wieloczyikową etiologię truda jest jedak idetyfikacja kokretych, zaagażowaych w etiopatogeezę geów. Jako gey kadydujące w zaburzeiu typowae są między iymi gey układu serotoiergiczego [4, 5]. Choroba alkoholowa pozostaje adal ajczęstszym powodem degradacji społeczej i jest przyczyą powstawaia zarówo różorodych zaburzeń psychiczych, jak i chorób somatyczych. Uzależieie od alkoholu uwarukowae jest zarówo czyikami geetyczymi i środowiskowymi, jak i ich współwystępowaiem [6, 7]. Czyiki geetycze w powstawaiu uzależieia szacowae są a 40 50%. Jako gey kadydujące w uzależieiu od alkoholu rówież wymieiae są gey układu serotoiergiczego [8]. Szwedzkie badaie follow-up obejmujące blisko osób wykazało, że wczesą iicjację alkoholową ależy uzać za waży marker przyszłych problemów w pracy i potecjalego wykluczeia z ryku zawodowego [9]. Pacjeci pierwotie cierpiący a ADHD charakteryzują się krótszym czasem przejścia od szkodliwego używaia substacji do uzależieia [10, 11, 12]. Jester i wsp. aalizowali drogę od dziecięcej agresywości, ieuważości i adruchliwości do różic w sposobach iicjacji i uzależiaia się adolescetów od substacji psychoaktywych, w tym od alkoholu. Zachowaia zakwalifikowaych do eksperymetu dzieci obserwowao od dwóch do czterech razy a przestrzei dziesięciu lat. W chwili pierwszej diagozy dzieci miały od 3 do 5 lat. Badaie uwzględiało czyiki środowiskowe (koflikty rodzie, alkoholizm ojców). Obserwacje i wyiki aaliz skal CBCL (Child Behavior Checklist) i TRF (Teacher Ratig Scales Report) wykazały, że ajbardziej arażoa a wczesą iicjację alkoholową była ta grupa adolescetów z zaburzeiami uwagi i adruchliwością, u których w dzieciństwie występowały zachowaia agresywe. Badacze zwracali także uwagę a czyiki geetycze, które wiązali z alkoholizmem i kofliktami prawymi ojców badaych dzieci [13].

3 Związek polimorfizmu geu trasportera serotoiy 5HTT 543 Praca zespołu Hallikaie, obserwującego powiązaia polimorfizmu geu 5-HTT z zachowaiami u dzieci, sugerowała rówież powiązaie krótkiego allela s z gwałtowymi, impulsywymi zachowaiami oraz z ryzykiem wczesego uzależieia od alkoholu [14]. Przeprowadzoe dotychczas badaia skupioe a aalizie współdziałaia czyików geetyczych i środowiskowych wskazywały a związek polimorfizmu geu 5-HTT z moderatorami psychosocjalymi i rodziymi [15 20]. Kierowały oe uwagę między iymi a zaczeie i sposób realizowaia zachowań impulsywych. Badacze stwierdzili, że część młodzieży z podtypem mieszaym ADHD reaguje agresją powiązaą z zaburzeiami zachowaia (co azwao impulsywością agresywą), a pozostali adolesceci z zaburzeiem hiperkietyczym jedyie podejmują szybkie i ieadekwate decyzje lub ie potrafią oczekiwać a gratyfikację (co zostało azwae impulsywością pozawczą) [18, 21]. W pracach tych z objawami impulsywości pozawczej powiązay był allel log polimorfizmu 5-HTTLPR, allel short występował częściej z ADHD, któremu towarzyszą zaburzeia astroju, agresja, uporczywe zaburzeia zachowaia [17, 18]. Rówież badaia 366 rodzi wyodrębiające geotypów wykazały związek obecości allela s 5-HTT z agresją (ajsiliejszy dla grupy dzieci w wieku 9 lat). Zachowaia dzieci były w tej pracy oceiae przez rodziców i auczycieli za pomocą arzędzi z grupy CBCL [22]. Materiał i metody Projekt badaia uzyskał akceptację Komisji Bioetyczej Pomorskiej Akademii Medyczej r BN-001/76/2007. Osoby biorące udział w badaiu i ich opiekuowie prawi wyrazili a ie świadomą pisemą zgodę. Badaia diagostycze pacjetów z podtypem mieszaym ADHD zostały wykoae w Idywidualej Specjalistyczej Praktyce Lekarskiej grupę tę staowiło 100 osób (92 chłopców, 8 dziewcząt, średia wieku = 12,7 roku). Badaia pacjetów, którzy wcześie zaczęli eksperymetować z alkoholem, zostały przeprowadzoe w losowo wybraych gimazjach województwa zachodiopomorskiego i pododdziale detoksykacyjym Oddziału Nefrologii SPZOZ ad Matką, Dzieckiem i Młodzieżą w Szczeciie tę grupę tworzyło 51 osób (30 chłopców, 21 dziewcząt, średia wieku = 14,3 roku). Populacyją grupę kotrolą dla badaia frekwecji alleli staowiło 100 osób (90 mężczyz, 10 kobiet, średia wieku = 38,5 roku) przebadaych w Katedrze i Kliice Psychiatrii Pomorskiego Uiwersytetu Medyczego w celu stwierdzeia związków polimorfizmów wybraych geów z profilem osobowości u osób bez zaburzeń psychiczych [23]. Metody kwestioariuszowe U wszystkich adolescetów wykoao badaie kliicze przy użyciu skal oceiających liczbę i asileie objawów zaburzeia hiperkietyczego (kwestioariusz ustrukturyzowaego wywiadu w kieruku zespołu adpobudliwości psychoruchowej (ADHD) i zaburzeń zachowaia wg ICD-10) [24]. Opiekuowie wypełili Skalę Obserwacyją dla Rodziców (SOR) kwestioariusz eksperymetaly dla matek

4 544 Izabela Gorzkowska i wsp. i ojców [25] i kwestioariusz CBCL (Child Behavior Checklist) w polskiej adaptacji [26]. Młodzież dokoała autorefleksji przy użyciu kwestioariusza samoocey YSR (Youth Self Report) w polskiej adaptacji [26] oraz kwestioariusza Becka dla dzieci (Beck Youth Ivetories of Emotioal ad Social Impairmet) w polskiej adaptacji [27]. Adolesceci i ich opiekuowie wypełili rówież akiety autorskie dotyczące wczesej iicjacji alkoholowej. Warukiem włączeia do badaia był dla wszystkich astolatków wiek pomiędzy lat. Pacjeci z zaburzeiem hiperkietyczym (ADHD podtyp mieszay) mieli postawioą diagozę zgodie z kryteriami ICD-10 [28]. Adolesceci, którzy wcześie zaczęli eksperymetować z alkoholem, osiągęli wiek lat i pili alkohol cykliczie, co ajmiej raz w miesiącu. Metody laboratoryje Materiał do badań geetyczych pobierao ze śliy za pomocą zestawu Oragee OG-500 zgodie z istrukcją produceta. Do idetyfikacji polimorfizmu geu trasportera serotoiy typu isercja/delecja użyto metody łańcuchowej reakcji polimerazy PCR (Polymerase Chai Reactio). Użyto astępującej sekwecji primerów F: 5 - ggc gtt gcc gct CTg AAT gc oraz R: 5 - gag gga CTg AgC Tgg ACA ACC AC. Wizualizację uzyskaych produktów przeprowadzoo a 3% żelu agarozowym [29]. Aaliza statystycza Obliczeia statystycze przeprowadzoo za pomocą pakietu STATISTICA.PL software (versio ) a licecji StatSoft, Ic., USA. Porówaie wartości mierzalych o rozkładzie ormalym przy ilości grup większej od dwóch (zmiea grupująca ma więcej iż dwie wartości) wykoywao przy użyciu aalizy wariacji w module ANOVA, z aalizą jedorodości wariacji (test Levea). W przypadku zmieych o rozkładzie iym iż ormaly używao testu Kruskala-Wallisa. Omówieie wyików W związku z iezaczymi różicami wyików statystyczych badań pomiędzy dziewczętami a chłopcami, w iiejszej publikacji odstąpioo od przedstawieia aalizy daych ze względu a płeć. Wyiki badaia przedstawiają tabele i wykresy. Tabela 1. Liczba objawów podtypu mieszaego ADHD potrzeba do jego rozpozaia Zmiea Liczba objawów potrzebych do rozpozaia wg ICD-10 średia Grupa A = 99 średia Grupa B = 51 odch. stad. odch. stad. Grupa A Grupa B Poziom p p L_OBJ_ZU 6 9 8,11 5,78 0,94 2,49 p < 0,001 dalszy ciąg tabeli a astępej stroie

5 Związek polimorfizmu geu trasportera serotoiy 5HTT 545 L_OBJ_N 3 5 4,38 3,10 0,65 1,46 p < 0,001 L_OBJ_I 1 4 3,59 2,73 0,69 1,39 p < 0,005 L_OBJ_ZU liczba objawów zaburzeń uwagi; L_OBJ_N liczba objawów adruchliwości; L_OBJ_I liczba objawów impulsywości; Grupa A pacjeci z diagozą podtypu mieszaego ADHD; Grupa B astolatki, którzy wcześie zaczęli eksperymetować z alkoholem Tabela 2. Porówaie średiej liczby objawów podtypu mieszaego ADHD w grupach A i C Zmiea Liczba objawów potrzeba do rozpozaia wg ICD-10 średia średia odch. stad. odch. stad. p Grupa A = 99 Grupa C = 32 Grupa A Grupa C Poziom p L_OBJ_ZU 6 9 8,11 7,42 0,94 1,05 s L_OBJ_N 3 5 4,38 3,97 0,65 0,78 s L_OBJ_I 1 4 3,59 3,34 0,70 1,04 s L_OBJ_ZU liczba objawów zaburzeń uwagi; L_OBJ_N liczba objawów adruchliwości; L_OBJ_I liczba objawów impulsywości; Grupa A pacjeci z diagozą podtypu mieszaego ADHD; Grupa C adolesceci spełiający kryteria podtypu mieszaego ADHD wyodrębiei spośród astolatków, którzy wcześie zaczęli eksperymetować z alkoholem; s ieistote statystyczie Różice pomiędzy grupą A i B (tab. 1) w liczbie objawów potrzebych do rozpozaia zaburzeia hiperkietyczego były istote statystyczie, ale poieważ aż 63% adolescetów z wczesą iicjacją alkoholową spełiało kryteria podtypu mieszaego ADHD (wyk. 1), do dalszych aaliz wyłoioo trzecią grupę grupę C składającą się z adolescetów spełiających kryteria podtypu mieszaego ADHD, którzy wyodrębiei zostali spośród astolatków, którzy wcześie zaczęli eksperymetować z alkoholem. Tabela 2 przedstawia wyiki porówujące liczbę objawów potrzebych do rozpozaia zaburzeia hiperkietyczego w grupach A i C. Uzyskay wyik ie jest istoty statystyczie. Adolesceci w wieku lat w Polsce są ucziami klasy VI szkoły podstawowej lub I klasy gimazjum, atomiast astolatki w wieku lat uczęszczają główie do klasy II gimazjum. Badaia ESPAD (The Europea School Survey Project o Alcohol ad Other Drugs) obejmujące młodzież od II klasy gimazjum wykazują, że średi czas iicjacji alkoholowej dla młodzieży w Polsce przypada a II klasę gimazjum. W iiejszym badaiu 5% pacjetów z diagozą ADHD (grupa A) wykazało, że piło alkohol. Poieważ średia wieku badaych adolescetów z zaburzeiem hiperkietyczym była iższa, istieje prawdopodobieństwo, że ie przeszli oi jeszcze iicjacji alkoholowej [30, 31]. Badacze uważają, że osoby z diagozą zaburzeia hiperkietyczego zaczyają eksperymetować z alkoholem około 1,5 roku wcześiej iż ich rówieśicy z grupy

6 546 Izabela Gorzkowska i wsp. Wykres 1. Rozkład zaburzeń u badaych astolatków kotrolej [32]. Objawy zaburzeń uwagi i adpobudliwości są ajistotiejszym predyktorem przestępstw związaych z używaiem alkoholu [33]. Pacjeci pierwotie cierpiący a ADHD charakteryzują się rówież krótszym czasem przejścia od szkodliwego używaia substacji do uzależieia [10, 11, 12]. Aalizując wyiki iiejszego badaia, moża stwierdzić, że itesywe działaia prewecyje zapobiegające eksperymetowaiu z alkoholem wśród pacjetów z diagozą podtypu mieszaego ADHD ależałoby podejmować ajpóźiej w V klasie szkoły podstawowej. Zmiea Tabela 3. Porówaie średiego asileia objawów podtypu mieszaego ADHD pomiędzy grupami A, B i C (wg ustrukturyzowaego wywiadu lekarskiego w kieruku ADHD i zaburzeń zachowaia) Maksymale asileie objawów ADHD (podtyp mieszay) średia średia średia p Grupa A = 99 Grupa B = 51 Grupa C = 32 Test Kruskala-Wallisa N_OBJ_ZU 27 22,55 16,02 19,59 0,00001 N_OBJ_N 15 11,85 8,39 10,59 0,0031 N_OBJ_I 12 10,17 7,65 9,41 s N_OBJ_ZU asileie objawów zaburzeń uwagi; N_OBJ_N asileie objawów adruchliwości; N_OBJ_I asileie objawów impulsywości; Grupa A pacjeci z diagozą podtypu mieszaego ADHD; Grupa B astolatki, którzy wcześie zaczęli eksperymetować z alkoholem; Grupa C adolesceci spełiający kryteria rozpozaia podtypu mieszaego ADHD wyodrębiei spośród grupy astolatków, którzy wcześie zaczęli eksperymetować z alkoholem; s ieistote statystyczie

7 Związek polimorfizmu geu trasportera serotoiy 5HTT 547 Wykres 2. Porówaie asileia objawów impulsywości do maksymalej wartości skali w grupach A, B i C ADHD grupa A, pacjeci z diagozą podtypu mieszaego ADHD; WezA grupa B, astolatki, którzy wcześie zaczęli eksperymetować z alkoholem; WEzADHD grupa C, adolesceci spełiający kryteria rozpozaia podtypu mieszaego ADHD wyodrębiei spośród grupy astolatków, którzy wcześie zaczęli eksperymetować z alkoholem Metaaaliza badań dotyczących różicy czyików geetyczych i środowiskowych wpływających a objawy ADHD w zakresie zaburzeń uwagi i zaburzeń adruchliwości/impulsywości wykazała, że oba wymiary, zarówo zaburzeia uwagi, jak i zaburzeia adruchliwości/impulsywości, są dziedziczoe (71% zaburzeia uwagi, 73% zaburzeia adruchliwości/impulsywości). Podlegają oe jedak prawdopodobie odmieym mechaizmom dziedziczeia [17]. Souga-Barke w modelu awersji opóźieia stwierdził, że ieuwaga w zaburzeiu hiperkietyczym wiąże się z zaburzeiem fukcji wykoawczych (aatomiczie powiązaych z korą przedczołową). Nadpobudliwość bardziej łączoa jest z problemami motywacyjymi oraz sposobem odpowiedzi a agrodę (aatomiczie powiązaymi z brzuszym prążkowiem i jądrem półleżącym, staowiącymi elemety układu agrody) [17, 21]. W badaiach osób wcześie rozpoczyających eksperymetowaie z alkoholem rówież zwraca się uwagę a związek wczesej iicjacji alkoholowej z impulsywością, tedecją do słabszej kotroli emocjoalej, a także do zachowań eksteralizacyjych i potecjalego rozwoju osobowości dyssocjalej. Badaia eurobiologicze zaś wskazują, że u osób arażoych a wczesą iicjację alkoholową, p. pochodzących z rodzi adużywających alkohol, zmiejszoa jest objętość kory oczodołowo-frotalej, biorącej udział w regulowaiu emocji [34].

8 548 Izabela Gorzkowska i wsp. W obecym badaiu liczba objawów impulsywości potrzeba do rozpozaia różiła się statystyczie (p = 0,005) tylko pomiędzy grupą A (pacjeci z diagozą podtypu mieszaego ADHD) i B (adolesceci, którzy wcześie zaczęli eksperymetować z alkoholem). Grupy A i C (adolesceci spełiający kryteria podtypu mieszaego ADHD wyłoiei z grupy B) ie różiły się pomiędzy sobą statystyczie w tym zakresie (tab. 1 i 2). W całej grupie badaej otowao wysokie asileie impulsywości wyoszące 75% w stosuku do maksymalej wartości skali objawów. Zarówo w grupie A, B, jak i C asileie objawów impulsywości kształtowało się a podobym poziomie i ie wykazywało różic istotych statystyczie (tab. 3). Szczegółowa aaliza pomiędzy grupami wykazała większe asileie objawów impulsywości w grupie A w porówaiu z grupą B. Porówaie grup A i C ie wykazało zaczących różic (wyk. 2). Moża zatem stwierdzić, że adolesceci z grupy B, którzy wcześie zaczęli eksperymetować z alkoholem, ale ie spełiali kryteriów zaburzeia hiperkietyczego, wykazywali się miejszą impulsywością iż osoby z rozpozaiem ADHD (grupa A) i osoby spełiające szacukowe kryteria podtypu mieszaego ADHD, wyodrębioe spośród astolatków, którzy wcześie zaczęli eksperymetować z alkoholem (grupa C). Tabela 4. Rozkład częstości geotypów i alleli geu 5-HTT w grupach badaych A, B i C w porówaiu z grupą populacyją Geotypy Allele Grupa l/l % l/s % s/s % p L % s % p POP (48) 43 (43) 9 (9) (69,5) 61 (30,5) A + B + C (32) 94 (53,7) 25 (14,3) 0, (58,9) 144 (41,1) 0,01 A (40,6) 46 (47,9) 11 (11,5) s (64,6) 68 (35,4) s B (20,4) 31 (63,3) 8 (16,3) 0, (52) 47 (48) 0,048 C 30 7 (23,3) 17 (56,7) 6 (20) 0, (51,7) 29 (48,30) s Grupa A pacjeci z diagozą podtypu mieszaego ADHD; Grupa B astolatki, którzy wcześie zaczęli eksperymetować z alkoholem; Grupa C adolesceci spełiający kryteria rozpozaia podtypu mieszaego ADHD wyodrębiei spośród grupy astolatków, którzy wcześie zaczęli eksperymetować z alkoholem; POP grupa populacyja; s ieistote statystyczie Powiązaia polimorfizmu geu trasportera serotoiy 5-HTT z zachowaiami impulsywymi i wczesym eksperymetowaiem z alkoholem przez młodzież zostały omówioe a wstępie. W tym miejscu ależałoby jeszcze wspomieć o badaiach Retza wskazujących a fakt, że w populacji młodociaych przestępców polimorfizm geu 5-HTT był powiązay z obecością u ich ADHD. Aaliza regresji dla badaia Retza wykazała związek ADHD, który przetrwał do okresu dorosłości, z geotypem

9 Związek polimorfizmu geu trasportera serotoiy 5HTT 549 HTTLPR l/l. Dodatkowo jedak osoby posiadające krótki allel s były bardziej podate a wpływy środowiska [19]. W aszej pracy zauważoo różicę polimorficzych wariatów dla geu 5-HTT pomiędzy grupą populacyją a całą grupą badaą dla alleli s w kombiacjach s/s bądź l/s. Taki rozkład polimorfizmu może dowodzić jego plejotropowego charakteru. Jak wspomiao, allel krótki s geu 5-HTT powiązay jest kliiczie z asileiem zachowań impulsywych i ryzykowych. W aktualym badaiu we wszystkich grupach asileie zachowań impulsywych było zaczące. W grupie badaej istotie częściej występowały geotypy l/s i s/s. W grupach B i C częściej otowao geotypy z krótkim allelem s w formie l/s lub s/s. Szczególie często dotyczyło to grupy B. Pacjeci z diagozą ADHD posiadali rozkład alleli s i l bardziej podoby do grupy kotrolej (tab. 4). Wioski Na podstawie badaia moża ostrożie wioskować, że obecość krótkiego allela s polimorfizmu geu 5-HTT w badaej grupie może być czyikiem progostyczym występowaia impulsywości w ADHD i jedocześie predyspoować do uzależieia od alkoholu. Piśmieictwo 1. Biederma J, Petty C, Fried R, Foataella J, Doyle AE, Seidma LJ i wsp. Impact of psychometrically defied deficits of executive fuctioig i adults with attetio deficyt hyperactivity disorder. Am. J. Psychiatry 2006; 163(10): Kooij SJ, Bejerot S, Blackwell A, Caci H, Casas-Brugué M, Carpetier PJ i wsp. Europejskie wspóle staowisko dotyczące rozpozawaia i leczeia dorosłych z ADHD. The Europea Network Adult ADHD. Med. Prakt. Psychiatr. 2011; 4(21): Biederma J, Faraoe SV. Curret cocepts o the eurobiology of Attetio-Deficit/Hyperactivity Disorder. Atte. Disord. 2002; 6(1): Faraoe SV, Perlis RH, Doyle AE. Molecular Geetics of attetio-deficit/hyperactivity disorder. Biol. Psychiatry 2005; 57: Williams NM, Frake B, Mick E, Aey RJ, Freitag CM, Gill M i wsp. Geome-wide aalisis of copy umber variats i attetio deficit hyperactivity disorder: the role of rare variats ad duplicatios at 15q13.3. Am. J. Psychiatry 2012; 169(2): Samochowiec J. Molekularo-biologicze mechaizmy zespołu zależości alkoholowej. Aache: Shaher Verlag; Galèra C, Bouvard MP, Lagrade E, Michel G, Touchette E, Fomboe E i wsp. Chilhood attetio problems ad socioecoomic status i adulthood: 18-year follow-up. Br. J. Psychiatry 2012; 201(1): Grochas E, Grzywacz A, Małecka I, Samochowiec A, Karakiewicz B, Samochowiec J. Badaia asocjacyje wybraych polimorfizmów geów DRD2, 5HTT, GRIK3, ADH4 u pacjetów z zespołem zależości alkoholowej. Psychiatr. Pol. 2011; 45(3): Sidorchuk A, Hemmigsso T, Romelsjö A, Allebeck P. Alcohol use i adolecece ad risk of disability pesio: a 39 year follow-up of populatio-based coscriptiosurvey. PloS Oe 2012; 7(8). e doi: /joural.poe

10 550 Izabela Gorzkowska i wsp. 10. Biederma J, Wiles TE, Mick E, Faraoe SV, Specer T. Does attetio deficit hyperactivity disorder impact the developmetal course of drug ad alcohol abuse ad depedece? Biol. Psychiatry 1998; 44: Wiles TE, Price JB, Biederma J, Specer TJ, Fraces RJ. Attetio-deficit hyperactivity disorder ad comorbid substace use disorders i adults. Psychiatr. Serv. 1995; 46: , Wiles TE, Upadhyaya HP. Impact of substace use disorder o ADHD ad its treatmet. J. Cli. Psychiatry 2007; 68(8): e Jester JM, Nigg JT, Buu A, Puttler LI, Glass JM, Heitzeg MM i wsp. Trajectories of childhood aggresio ad iattetio/hyperactivity: differetial effects o substace abuce i adolescete. J. Am. Acad. Child Adolesc. Psychiatry 2008; 47(10): Hallikaie T, Saito T, Lachma HM, Volavka J, Pohjalaie T, Ryyäe OP i wsp. Associatio betwee low activity serotoi trasporter promoter geotype ad early oset alcoholism with habitual impulsive violet behavior. Mol. Psychiatry 1999; 4(4): Acher T, Oscar-Berma M, Blum K. Epigeetics i Developmetal Disorder: ADHD ad Edopheotypes. J. Geet. Sydr. Gee Ther. 2011; 2(104): Nigg J, Nikolas M, Burt SA. Measured gee-by-eviromet iteractio i relatio to attetio/ hyperactivity disorder. J. Am. Child Adolesc. Psychiatry 2010; 49(9): Nikolas MA, Burt SA. Geetic ad evirometal iflueces o ADHD symptom dimesios of iattetio ad hyperactivity: a meta-aalysis. J. Aborm. Psychol. 2010; 119(1): Oades RD, Lasky-Su J, Christiase H, Faraoe SV, Souga-Barke EJ, Baaschewski T i wsp. The ifluece of serotoi-ad other gees o impulsive behavioral aggresio ad cogitive impulsivity i childre with attetio-deficit/hyperactivity disorder (ADHD): Fidigs from a family-based associatio test (FBAT) aalysis. Behav. Brai Fuct. 2008; 4: Retz W, Freitag CM, Retz-Jugiger P, Wezler D, Scheider M, Kisslig C i wsp. A fuctioal serotoi trasporter promoter gee polymorphism icreases ADHD symptoms i deliquets: iteractio with adverse childhood eviromet. Psychiatry Res. 2008; 158(2): Stolle M, Sack PM, Thomasius R. Bige drikig i childhood ad adolescece: epidemiology, cosequece, ad itervetios. Dtsch. Arztebl. It. 2009; 106(19): Souga-Barke EJ. Causal models of attetio-deficit/hyperactivity disorder: from commo simple deficits to multiple developmetal pathways. Biol. Psychiatry 2005; 57(11): Haberstic BC, Smole A, Hewitt JK. Family based associatio test of the 5HTTLPR ad aggressive behavior i geeral populatio sample of childre. Biol. Psychiatry 2006; 59(9): Pełka-Wysiecka J, Ziętek J, Grzywacz A, Kucharska-Mazur J, Bieńkowski P, Samochowiec J. Associatio of geetic polymorphisms with persoality profile i idividuals without psychiatric disorders. Prog. Neuropsychopharmacol. Biol. Psychiatry 2012; 39(1): Wolańczyk T, Kołakowski A. Kwestioariusz do diagozy ADHD i zaburzeń zachowaia. Warszawa: Jasse-Cilag; Święcicka M. Skale szacukowe dla rodziców i auczycieli jako arzędzia diagozy w psychologii kliiczej dziecka. W: Święcicka M. red. Metody diagozy w psychologii kliiczej dziecka i rodziy. Warszawa: Paradygmat; s Wolańczyk T. Zaburzeia emocjoale i behawiorale u dzieci i młodzieży. Warszawa: Academia Medica Varsoviesis; Mathiak KA, Karzeł K, Oscypa M, Seget A, Mathiak K, Ostaszewski P. Kwestioariusz Becka dla Dzieci do ocey zaburzeń emocjoalych i społeczych polska adaptacja i walidacja kwestioariusza Beck Youth Ivetories of Emotioal ad Social Impairmet. Psychiatr. Pol. 2007; 41(3):

11 Związek polimorfizmu geu trasportera serotoiy 5HTT Klasyfikacja zaburzeń psychiczych i zaburzeń zachowaia w ICD-10. Badawcze kryteria diagostycze. Rozdział V. Kraków Warszawa: Uiwersyteckie Wydawictwo Medycze Vesalius, Istytut Psychiatrii i Neurologii; Miller S, Dykes D, Plesky H. A simple saltig out procedure for extractig DNA from huma ucleated cells. Nucl. Acids Res. 1988; 16: ESPAD 2011; [dostęp ] 31. Sierosławski J. Używaie alkoholu i arkotyków przez młodzież szkolą. Raport z ogólopolskich badań akietowych zrealizowaych w 2011 r. Europejski Program Badań Akietowych w Szkołach. Warszawa; [dostęp: ] 32. Lagley K, Flower T, Thapar AK, va de Bree M, Harold G, Owe MJ i wsp. Adolescet cliical outcomes for youg people with attetio deficit hyperactivity disorder. Br. J. Psychiatry 2010; 196(3): Eklud JM, Kliteberg BA. Childhood behaviour as related to subsequet drikig offeces ad violet offedig: a prospective study of 11 to 14-year-old youths ito their fourth decade. Crim. Behav. Met. Health 2003; 13(4): Lejuez CW, Magidso JF, Mitchell SH, Siha R, Steves MC, de Wit H. Behavioral ad biological idicators of impulsivity i the developmet of alcohol use, problems, ad disorders. Alcohol. Cli. Exp. Res. 2010; 34(8): Retz W, Freitag CM, Retz-Jugiger P, Wezler D, Scheider M, Kisslig C i wsp. A fuctioal serotoi trasporter promoter gee polymorphism icreases ADHD symptoms i deliquets: iteractio with adverse childhood eviromet. Psychiatry Res. 2008; 158(2): Adres : Izabela Gorzkowska Katedra i Kliika Psychiatrii PUM Szczeci, ul. Broiewskiego 26 Otrzymao: Zrecezowao: Otrzymao po poprawie: Przyjęto do druku: