PROGRAM PROFILAKTYKI W LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCYM Z ODDZIAŁAMI INTEGRACYJNYMI. I. Uwagi wstępne. Program profilaktyki w Liceum Ogólnokształcącym z Oddziałami Integracyjnymi jest integralną częścią programu wychowawczego szkoły, który zakłada m.in. wspomaganie zdrowotnego rozwoju ucznia (zarówno fizycznego jak i psychicznego). Zadania programu wychowawczego zmierzają do nadrzędnego celu - do harmonijnego rozwoju młodego człowieka. Założenie harmonijnego rozwoju implikuje zapobieganie patologiom, a co za tym idzie - przeciwdziałanie zachowaniom ryzykownym, tj. takim, które niosą ryzyko negatywnych konsekwencji zarówno dla zdrowia fizycznego i psychicznego jednostki, jak i dla jej otoczenia społecznego. Współczesne badania potwierdzają, że zachowania ryzykowne najczęściej współwystępują ze sobą lub jedno pociąga za sobą drugie. Do najpoważniejszych zachowań ryzykownych zalicza się: palenie tytoniu, używanie alkoholu, używanie środków psychoaktywnych, np. narkotyków, środków wziewnych, leków; wczesną aktywność seksualną, zachowania agresywne i przestępcze, niekontrolowane używanie komputera i Internetu (bądź niekontrolowane używanie telefonu komórkowego). Program profilaktyki powstał z przeświadczenia, że szkoła nie może nie reagować na współczesne zagrożenia, nie może pomijać faktu, że w ostatnich czasach nastąpił gwałtowny wzrost popularności zwłaszcza narkotyków wśród młodzieży, a także znacznie obniżył się wiek sięgających po używki. Do szkoły ponadgimnazjalnej przychodzi młodzież z wieloma (nierzadko negatywnymi) nawykami i doświadczeniami, dlatego też program profilaktyki został tak skonstruowany, aby nie tylko zapobiegać patologiom, ale również łagodzić ich skutki. Sojusznikami w profilaktyce uzależnień prowadzonej przez szkołę powinni być rodzice dzieci, część zadań polega na włączaniu rodziców do realizacji programu, współpracę z nimi, pomoc, wspieranie. Wychodzimy z założenia, że zwalczanie ryzykownych zachowań młodzieży wymaga ostrożności, wielu umiejętności, wiedzy, że nieostrożne i nieumiejętne upowszechnianie informacji na temat ryzykownych zachowań powoduje (jak wskazują badania) obiektywny wzrost takich zachowań, a silna presja niekorzystnych norm obyczajowych i mody skłania jednostkę do zachowań konformistycznych, nawet wbrew jej chęciom i mimo posiadanej przez nią wiedzy. Z takich założeń wynikają zadania dla nauczycieli, którzy powinni ustawicznie kształcić się i doskonalić w rozwiązywaniu problemów związanych z nałogami, współpracować z odpowiednimi instytucjami, a także zasięgać opinii i rad u specjalistów. 1
II. Adresaci programu Adresatami programu są wszyscy uczniowie Liceum Ogólnokształcącego z Oddziałami Integracyjnymi, ale jak wskazano w uwagach wstępnych, różne doświadczenia młodzieży nabyte w czasie poprzednich etapów kształcenia, różne postawy wobec narkotyków i innych używek wymagają od nauczycieli, psychologa, pedagoga szkolnego indywidualizacji pracy wychowawczej. Niektóre spośród zaproponowanych metod i form pracy kierowane będą do całej młodzieży liceum, inne do jednostek szczególnie zagrożonych. Adresatami programu są również rodzice uczniów Liceum Ogólnokształcącego z Oddziałami Integracyjnymi. Adresatami programu są także ci, którzy założenia i cele będą wdrażać, realizować, tj. nauczyciele, bowiem program zakłada uzupełnianie i doskonalenie wiedzy i umiejętności, stosowanie różnorodnych metod i form pracy, współpracę z fachowcami. III. Etapy realizacji. Program profilaktyki obejmuje cały trzyletni cykl kształcenia w liceum. Trudno podzielić realizację zadań programu na konkretne, zaplanowane w czasie etapy, bowiem kierunki działania wyznacza diagnoza wstępna przeprowadzana wśród młodzieży trafiającej do szkoły z gimnazjów, zadania zależą od obserwacji zachowań i konkretnych potrzeb. Diagnoza wstępna ma przynieść odpowiedź na różnorodne pytania, m.in.: jaki jest stosunek młodzieży do używek, jaką uczniowie mają wiedzę na temat skutków sięgania po używki, jakie mity dotyczące narkotyków przyjmują, jakie mają doświadczenia i przekonania. Realizację programu (oprócz diagnozy) uzależnia się także od obserwacji, wywiadów, które przynoszą wskazówki co do konkretnych potrzeb. Z powyższych uwag wynika, że pierwszym etapem realizacji programu jest zebranie danych na temat dotychczasowych doświadczeń młodzieży. Ponieważ wychodzimy z założenia, że przyczyną sięgania po używki jest najczęściej presja niekorzystnych norm obyczajowych w grupie, a młoda osoba o niskim poczuciu własnej wartości i małej tolerancji na stres stosunkowo szybko ulega takiej presji, drugi etap realizacji programu polega przede wszystkim na stworzeniu właściwych relacji i norm w grupie. Trzeci etap realizacji programu dotyczy wyposażenia ucznia w odpowiednią (i właściwie podaną) wiedzę. Zachowania ryzykowne są nieprawidłowymi sposobami przystosowania się, umożliwiają zaspakajanie niektórych potrzeb młodego człowieka (akceptacji, uznania, przynależności, bezpieczeństwa), redukcję lęku, frustracji. 2
Jeśli potrzeby są zaspokojone, a młody człowiek zna sposoby na redukowanie lęku i frustracji, sięganie po używki jest rzadsze. Dlatego też we wszystkich etapach realizacji programu profilaktyki uzależnień, będziemy dążyć do zaspokajania różnorodnych potrzeb psychicznych uczniów, do złagodzenia skutków lęku i frustracji. IV. Cele Podstawowym celem programu profilaktyki jest zakwestionowanie niekorzystnych norm, oczekiwań i przekonań oraz zbudowanie w ich miejsce norm, przekonań i oczekiwań prawdziwych. Cele programu profilaktyki wiążą się ściśle z celami wychowawczymi, program ma wspierać rozwój emocjonalny, moralny, społeczny ucznia, ma ustrzec młodego człowieka przed zachowaniami ryzykownymi, a jeśli już takie miały miejsce złagodzić ich skutki. V. Treści Rodzaj profilaktyki powinien być dostosowany do stopnia zagrożenia i wieku rozwojowego uczniów. Treści profilaktyki obejmują: 1. Promocję zdrowia. 2. Uświadomienie przyczyn sięgania po środki uzależniające oraz po środki pobudzające (dopalacze). 3. Wiedzę dotyczącą skutków sięgania po środki uzależniające oraz po środki pobudzające (dopalacze). 4. Zakwestionowanie mitów dotyczących narkotyków i dopalaczy, 5. Wiedzę o rodzajach uzależnień psychicznych i fizycznych. 6. Wiedzę na temat związków między narkotykami (dopalaczami, lekami) a innymi chorobami i zachowaniami ryzykownymi. 7. Znajomość przepisów prawnych dotyczących narkotyków. 8. Znajomość instytucji, stowarzyszeń i ośrodków pomagających osobom uzależnionym. 9. Uczenie radzenia sobie z presją grupy, unikania zachowań autodestruktywnych i antyspołecznych, 10. Uczenie odmawiania, 11. Uczenie poszukiwania alternatywnych rozwiązań w trudnych sytuacjach, 12. Kształtowanie zachowań prospołecznych i odpowiedzialności za siebie i innych, 13. Wskazanie sposobów wycofania się z zachowań ryzykownych. 3
Treści programu dotyczą również rodziców. Rzetelna wiedzo o zachowaniach ryzykownych pomoże rodzicom zaobserwować dzieci, poznać istotę problemu, podjąć współpracę ze szkołą. W profilaktyce uzależnień można wykorzystać następujące treści kierowane do rodziców: - świat nastolatka i jego potrzeby, - komunikacja w rodzinie, - zasady profilaktyki domowej, - ustalenie domowych zasad, stawianie granic, - sygnały ostrzegawcze odurzenia, - szczegółowe informacje o uzależnieniach. Nauczyciele wychowawcy realizujący program profilaktyki powinni: - rozwijać kompetencje wychowawcze i profilaktyczne, - działać w sposób konsekwentny i tolerancyjny, - poszukiwać skutecznych metod pracy, - korzystać z doświadczeń innych, dzielić się swoimi doświadczeniami, - korzystać z pomocy fachowców. Skuteczny program (a więc i jego treści) powinien być maksymalnie dostosowany do problemów adresatów. Działania skuteczne w odniesieniu do jednej grupy przeniesione bez niezbędnej adaptacji do innej populacji nie tylko tracą swoją skuteczność, ale nasilają problemy, którym chcemy zapobiec. Profilaktykę trzeba prowadzić odpowiednio do stopnia zagrożenia. VI. Metody i formy pracy Profilaktyka prowadzona jest na zajęciach z integracji psychologii, na godzinach wychowawczych, różnych zajęciach przedmiotowych w ramach realizacji ścieżek edukacyjnych (np. na biologii, chemii, wf), przy okazji zajęć pozalekcyjnych, zajęć socjoterapeutycznych i innych zajęć o charakterze terapeutycznym, zajęć dla uczniów niedostosowanych społecznie, różnych spotkań z rodzicami wychowawców i specjalistów, kontaktów szkoły z różnymi środowiskami. W Liceum Ogólnokształcącym z Oddziałami Integracyjnymi działają koleżeńskie grupy wsparcia i opiekunowie klas pierwszych, których zadaniem jest m.in. szybkie wykrywanie problemów wśród rówieśników. Przy realizacji programu profilaktyki stosuje się różne metody, zarówno podawcze (wykład, prelekcja), jak i (a nawet przede wszystkim) aktywizujące, warsztatowe, dyskusyjne. Niektóre zajęcia adresowane są do grup młodzieży, ale również psycholog i pedagog prowadzą zajęcia indywidualne terapeutyczne. 4
Zasady wprowadzania treści i stosowania różnorodnych metod brzmią następująco: - nie ma współczesnej szkoły, w której nie pojawiłby się problem zachowań ryzykownych wśród młodzieży, - przyjmowanie środków odurzających nie jest normą wśród młodzieży, - nie należy demonizować zjawiska używania środków psychoaktywnych przez straszenie, - nie można przekazywać takich uwag, które mogą posłużyć uczniom jako usprawiedliwienie brania narkotyków, - nie można stosować materiałów, które mogą posłużyć jako instruktaż, - należy stworzyć alternatywę spędzania czasu dla młodzieży, - trzeba inspirować młodzież do różnych form aktywności (aktywność fizyczna, działanie w kołach zainteresowań, wolontariat), - powinno się rozbudzać i rozwijać zainteresowania uczniów, - należy integrować uczniów, - trzeba zapewnić uczniom poczucie bezpieczeństwa. Metody stosowane na zajęciach lekcyjnych poświęconych profilaktyce uzależnień powinny być dobierane tak, aby aktywizować uczniów. Część zajęć prowadzą specjaliści psycholog, pedagog. VII. Uwagi o realizacji Przy realizacji programu w Liceum Ogólnokształcącym z Oddziałami Integracyjnymi wykorzystuje się różne profesjonalne programy. Koordynatorami działań wychowawców klas, wszystkich nauczycieli, rodziców i młodzieży są psycholog i pedagodzy szkolni. Realizację programu zawsze dostosowuje się do konkretnych potrzeb, szkoła stara się pomóc również tym uczniom, którzy znajdują się w trzeciej grupie zagrożenia. Szkoła współpracuje z instytucjami, stowarzyszeniami i placówkami pomocy. 5