Maria Jadamus-Hacura Krysyna Melich-Iwanek Uniwersye Ekonomiczny w Kaowicach WYBRANE PROBLEMY WSPÓŁCZESNYCH RYNKÓW PRACY NA PRZYKŁADZIE WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Wprowadzenie Prezenowana praca jes poświęcona współczesnym problemom rynku pracy na Górnym Śląsku. W obecnych warunkach dynamicznych zmian ekonomicznych i społecznych, w celu badania i prognozowania ego rynku niewysarczające są już analizy opare na danych hisorycznych. Konieczne jes uzupełnienie doychczasowych badań z ego zakresu o analizy opare na opiniach eksperów doyczących zarówno srony popyowej (zaporzebowania na odpowiednio kwalifikowane kadry), jak i podażowej. Współczesny i przyszły rynek pracy w skali globalnej funkcjonuje i będzie się rozwijać w specyficznych warunkach, zw. rzeciej rewolucji przemysłowej, posępującej globalizacji gospodarki, zaosrzających się kryzysów gospodarczych, isonych zmian europejskiej srukury demograficznej (dalszego sarzenia się społeczeńsw), dynamicznego rozwoju gospodarek azjayckich i w dalszej perspekywie afrykańskich, rozwoju medycyny i geneyki id. Nieusający, dynamiczny rozwój echnologii, sekora IT (echnologia informacyjna, ang. informaion echnology), pozyskiwanie i wykorzysywanie nowych źródeł energii i inne ego rodzaju zjawiska skukują powsawaniem zaporzebowania na nowe kwalifikacje pracowników o nieznanych doąd kompeencjach. Z perspekywy polskiej gospodarki niewąpliwie isone znaczenie będzie miało sopniowe wydłużanie wieku emeryalnego, pogłębianie się niekorzysnej relacji liczby ludności w wieku nieprodukcyjnym 1 do liczby ludności akywnej zawodowo, migracje ludności zarówno wewnęrzne, jak i zagraniczne. 1 Do populacji osób w wieku nieprodukcyjnym zalicza się osoby, kóre nie ukończyły 18 roku życia oraz e, kóre są w wieku emeryalnym: dla kobie 60+, dla mężczyzn 65+.
Wybrane problemy współczesnych rynków pracy 49 Wszyskie wymienione problemy będą doyczyć również Śląska i dlaego, aby skuecznie przewidywać zmienne opisujące przyszłe rynki pracy, należy sięgnąć m.in. do meod wnioskowania ypu foresigh. Badania ego ypu mają na ogół charaker długookresowy, częso ich horyzon czasowy przekracza 20 la. Celem prezenowanego opracowania jes przedsawienie wybranych aspeków współczesnego rynku pracy wojewódzwa śląskiego, wskazanie ych elemenów, kórych znaczenie będzie rosło w przyszłości oraz ych, kórych realizację jedynie się przewiduje, a więc akich, kóre w przyszłości powinny być badane meodami nieklasycznymi. 1. Zmiany srukury demograficznej w wojewódzwie śląskim Jednym z najisoniejszych warunków deerminujących rynek pracy jes niewąpliwie srukura demograficzna. W osanich laach można zaobserwować w Polsce, a ym samym i w wojewódzwie śląskim, posępujący wzros liczby osób w wieku poprodukcyjnym, przy jednocześnie bardzo niskiej sopie przyrosu nauralnego. Tendencja a będzie się urzymywać również i w przyszłości, swarzając specyficzne problemy doykające również syuacji na rynku pracy. W ych warunkach jednym z prioryeów poliyki gospodarczej jes i będzie podejmowanie działań zorienowanych na podwyższanie akywności ekonomicznej ludności. Wśród sposobów rozwiązania ego problemu jes przyjęa niedawno przez rząd Usawa o podwyższeniu wieku emeryalnego. Powsaje jednak pyanie, czy sopniowe, planowane do 2040 r., podwyższanie wieku emeryalnego i zrównywanie warunków przechodzenia na emeryurę mężczyzn i kobie zrekompensuje rzeczywisy ubyek ludności w wieku produkcyjnym. Przyczynkiem do zainicjowanych rozważań może być porównanie liczby ludności w wojewódzwie śląskim, według ekonomicznych grup wieku, w osanich 18 laach z odpowiednimi prognozami demograficznymi opracowanymi przez GUS do 2035 r. 2 i zaprezenowanymi w ab. 1-2 oraz na rys. 1-2. 2 Nie mniej ważne z punku widzenia przyszłego rynku pracy w wojewódzwie śląskim są analizy srukur bezrobonych. Prognozy ego rodzaju, wprawdzie o charakerze krókookresowym, według wieku, płci, rwania bezrobocia i wieku były przedmioem rozważań auorek w pracy [Jadamus-Hacura, Melich-Iwanek, 2013].
50 Maria Jadamus-Hacura, Krysyna Melich-Iwanek Rok Liczba ludności Śląska według ekonomicznych grup wieku (w ys.) Ogółem przedprodukcyjnym: 14 la i mniej produkcyjnym: 15-59 la K, 15-64 laa M Tabela 1 poprodukcyjnym 1995 4 908 1 045 3 246 617 1996 4 903 1 009 3 264 630 1997 4 894 969 3 282 643 1998 4 882 924 3 302 656 1999 4 777 874 3 242 660 2000 4 759 835 3 249 674 2001 4 742 800 3 253 688 2002 4 732 769 3 260 703 2003 4 715 739 3 262 714 2004 4 701 713 3 261 727 2005 4 686 690 3 259 737 2006 4 669 670 3 247 752 2007 4 654 656 3 231 767 2008 4 646 649 3 213 783 2009 4 641 645 3 196 800 2010 4 635 647 3 174 814 2011 4 626 645 3 144 838 2012 4 616 644 3 109 863 6 000 5 000 y = -18,135 + 4904,8 Ogółem Ludność w ys. 4 000 3 000 2 000 y = -7,3578 + 3303 przedprodukcyjnym: 14 la i mniej produkcyjnym: 15-59 la K, 15-64 laa M 1 000 0 y = 13,715 + 595,66 y = -24,492 + 1006,1 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 poprodukcyjnym Rys. 1. Ludność wojewódzwa śląskiego w laach 1995-2012
Wybrane problemy współczesnych rynków pracy 51 Rok Prognoza ludności Śląska według ekonomicznych grup wieku (w ys.) Ogółem przedprodukcyjnym: 14 la i mniej produkcyjnym: 15-59 la K, 15-64 laa M Tabela 2 poprodukcyjnym 2013 4 567 636 3 052 879 2014 4 551 638 3 010 902 2015 4 535 640 2 967 928 2016 4 518 643 2 922 953 2017 4 501 646 2 877 977 2018 4 483 648 2 833 1 002 2019 4 465 648 2 793 1 023 2020 4 447 647 2 756 1 044 2021 4 428 643 2 725 1 060 2022 4 407 637 2 695 1 075 2023 4 386 628 2 669 1 089 2024 4 362 617 2 645 1 100 2025 4 338 605 2 624 1 109 2026 4 313 593 2 605 1 115 2027 4 286 579 2 588 1 119 2028 4 259 565 2 572 1 122 2029 4 231 551 2 555 1 125 2030 4 202 537 2 538 1 128 2031 4 173 523 2 520 1 129 2032 4 143 510 2 501 1 131 2033 4 113 498 2 480 1 134 2034 4 083 487 2 458 1 138 2035 4 052 478 2 432 1 143 Źródło: Na podsawie: [Prognoza ludności, 2009, ab. A8, s. 239].
52 Maria Jadamus-Hacura, Krysyna Melich-Iwanek Ludność w ys. 5 000 4 500 4 000 3 500 3 000 2 500 2 000 1 500 1 000 500 0 2013 2015 2017 2019 2021 2023 2025 2027 2029 2031 2033 2035 Ogółem przedprodukcyjnym: 14 la i mniej produkcyjnym: 15-59 la K, 15-64 laa M poprodukcyjnym Rys. 2. Prognozy liczby ludności wojewódzwa śląskiego w laach 2013-2035 Źródło: Na podsawie: [Prognoza ludności, 2009, ab. A8, s. 239]. Prezenowane dane hisoryczne oraz prognozy wskazują na wyraźny spadek ogólnej liczby ludności, ludności w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym oraz wzros populacji w wieku poprodukcyjnym. Dane zamieszczone w ab. 1-2 oraz na rys. 1-2 doyczą obowiązujących do 2012 r. uregulowań w zakresie warunków przechodzenia na emeryurę. Obowiązujące od 2013 r. nowe zasady definiowania wieku emeryalnego powinny złagodzić w pewnym zakresie zagrożenia rynku pracy w wyniku zmian demograficznych. Ocena przewidywanych skuków, w długiej perspekywie czasowej, oraz nowych przepisów w ym zakresie powinna być przedmioem odrębnych badań za pomocą nieklasycznych meod prognozowania. Hisoryczne i przewidywane endencje, kóre wyraźnie widać na rys. 1-2 posanowiono zbadać dokładniej. W ym celu zosały oszacowane paramery liniowych funkcji rendów dla wyróżnionych grup ludności. Aby umożliwić porównywalność wyników, wszyskie funkcje oszacowano na podsawie 18 informacji, dane hisoryczne pochodziły z la 1995-2012, a dla prognoz wzięo pod uwagę laa 2013-2030. Osaecznej oceny badanych endencji dokonano na podsawie miernika względnego: ai c i = 100, (1) yi gdzie: a i oszacowana warość współczynnika kierunkowego i-ej funkcji rendu, y średnia liczba ludności w i-ej populacji. i
Wybrane problemy współczesnych rynków pracy 53 Wskaźnik c i informuje, jaką część (wyrażoną w procenach) przecięnej liczby ludności w i- ej populacji sanowi jej średnioroczna zmiana. Paramery hisorycznych i prognozowanych funkcji rendów liczby ludności Śląska Współczynnik kierunkowy Okres 1995-2012 Okres 2013-2030 Paramery funkcji rendu Wyraz wolny Współczynnik c i Współczynnik kierunkowy Paramery funkcji rendu Wyraz wolny Tabela 3 Współczynnik c i Ludność: ogółem -18,13 4904,78-0,38-21,19 4605,68-0,48 w wieku przedprodukcyjnym -24,49 1006,14-3,17-5,86 672,40-0,95 w wieku produkcyjnym -7,36 3302,98-0,23-30,26 3033,36-1,10 w wieku poprodukcyjnym 13,71 595,66 1,89 14,92 899,91 0,18 Źródło: Ibid. Z analizy warości miernika (1) wynika, że obserwowany już spadek liczby ludności ogółem w przyszłości będzie się wzmagać. Nieco wolniej niż doychczas będzie spadać liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym, doąd warość c była równa -3,17, a w przyszłości przewiduje się -0,95. Najsilniejszy spadek przewiduje się w grupie ludności w wieku produkcyjnym, warość c = 0,23 spadnie do poziomu -1,10. Wolniej (relaywnie) będzie wzrasać liczba ludności w wieku poprodukcyjnym, co wynika z wyraźnie wyższej warości średniej liczby ludności w ej populacji. Przewidywane endencje powierdzają dodakowo średnioroczne empa wzrosu (spadku) liczebności wyróżnionych populacji, zamieszczone w ab. 4. Okres Średnie roczne empa zmian liczby ludności w wojewódzwie śląskim (w %) Ogółem przedprodukcyjnym produkcyjnym Tabela 4 poprodukcyjnym 1995-2012 -0,36-2,81-0,25 2,00 2013-2035 -0,49-0,99-1,08 1,48 Źródło: Ibid. Jeśli e prognozy zosaną zrealizowane i nie nasąpi zmiana kierunków procesów demograficznych, o w kolejnych dekadach syuacja na rynku pracy wojewódzwa może być jeszcze rudniejsza niż obecnie. Jak już wspomniano, spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym jes i będzie coraz isoniej rekompensowany przez wydłużenie usawowego okresu pracy i późniejsze sopniowe przecho-
54 Maria Jadamus-Hacura, Krysyna Melich-Iwanek dzenie na emeryurę coraz liczniejszych grup ludności. Szacowanie skuków nowej usawy emeryalnej dla rynku pracy o jedno z nowych zadań prognosycznych. Jednym ze zjawisk mogących w pewnym sensie łagodzić negaywne skuki zmian demograficznych dla rynku pracy jes omawiany w nasępnym punkcie, obserwowany w polskich warunkach, bezzarudnieniowy wzros gospodarczy. Można przypuszczać, że w przyszłości urzyma się endencja coraz mniejszego udziału nakładów pracy w worzeniu produku krajowego. 2. Bezzarudnieniowy wzros gospodarczy Jedną z ineresujących cech współczesnych rynków pracy jes zróżnicowanie zależności zachodzących między nakładami pracy żywej i wzrosem PKB. Niewąpliwie wzros gospodarczy jes jednym z warunków kszałujących rynek pracy. Nie jes o jednak zależność prosa i w swym wymiarze ilościowym jednakowa. W różnych krajach i w różnych okresach zarudnienie reaguje na wzros gospodarczy w bardzo zróżnicowany sposób. Wzros gospodarczy zależy bowiem nie ylko od zmian wielkości zarudnienia, ale przede wszyskim od wydajności pracy. W związku z ym, w ekonomii rynku pracy przyjmuje się dwa modele wzrosu gospodarczego: bezzarudnieniowy charakerysyczny dla krajów Unii Europejskiej i prozarudnieniowy ypowy dla Sanów Zjednoczonych i Japonii. W szczególności skala zależności wzrosu gospodarczego od zarudnienia jes deerminowana relacją, w jakiej pozosają koszy pracy i koszy kapiału. Im wyższe koszy pracy, ym silniej przyspieszenie wzrosu gospodarczego powoduje wzros wydajności pracy, a nie poziomu zarudnienia [Kolorz, red., 2007, s. 70]. Dlaego eż w począkowych okresach ożywienia gospodarczego nie obserwuje się wyraźnych zmian w poziomie zarudnienia. W badaniach empirycznych rynku pracy zależność między empem wzrosu gospodarczego a zarudnieniem jes przedsawiana za pomocą liniowej funkcji regresji [Kwiakowski, Rogu, Tokarski, 2004; Kwiakowski, Tokarski, 2004, s. 266-285; Czyżewski, 2002]: Z = a + by + u, (2) gdzie: Z empo wzrosu liczby pracujących w roku, Y empo wzrosu PKB w roku, a oszacowane hipoeyczne empo zmian liczby pracujących przy zerowym wzroście PKB, b elasyczność liczby pracujących względem PKB.
Wybrane problemy współczesnych rynków pracy 55 Na ej podsawie szacuje się empo wzrosu gospodarczego niepowodującego wzrosu liczby pracujących, według wzoru: a Y0 =. (3) b Liczba pracujących maleje, jeśli empo wzrosu gospodarczego jes mniejsze od. Spadek bezrobocia, wzros zarudnienia i płac są możliwe przy a b dalszym przyspieszeniu gospodarki. Osłabienie empa wzrosu poniżej ej granicy pomimo dodaniej warości ego wskaźnika będzie naomias wpływać na pogorszenie rynku pracy. Podsawowe dane doyczące produku krajowego wyworzonego w wojewódzwie śląskim oraz liczby pracujących, w laach 1995-2011, a akże ich dynamiki zosały zamieszczone w ab. 5 oraz zaprezenowane na rys. 3. PKB i pracujący w wojewódzwie śląskim Tabela 5 Rok PKB w mln zł Warości Tempo wzrosu w % Liczba pracujących P w osobach dpkb 1995 51006 1454446 - - 1996 53746 1437203 5,37-1,19 1997 56989 1436806 6,03-0,03 1998 58942 1410112 3,43-1,86 1999 61122 1297486 3,70-7,99 2000 63727 1175824 4,26-9,38 2001 64435 1157313 1,11-1,57 2002 65571 1118538 1,76-3,35 2003 67993 1153459 3,69 3,12 2004 72684 1150012 6,90-0,30 2005 73624 1166689 1,29 1,45 2006 76897 1190253 4,44 2,02 2007 82018 1225513 6,66 2,96 2008 86820 1262739 5,86 3,04 2009 87996 1241377 1,35-1,69 2010 91109 1286130 3,54 3,61 2011 95063 1286980 4,34 0,07 Źródło: Na podsawie danych z Banku Danych Lokalnych, GUS. dp
56 Maria Jadamus-Hacura, Krysyna Melich-Iwanek 8 6 4 2 0-2 -4-6 -8-10 -12 Sopa wzrosu PKB Wzros liczby pracujących Rys. 3. Wzros gospodarczy i liczby pracujących w wojewódzwie śląskim Źródło: Na podsawie danych z Banku Danych Lokalnych, GUS. Model zależności pomiędzy wzrosem gospodarczym a wzrosem liczby pracujących w wojewódzwie śląskim zadany równaniem (2) charakeryzował się niskim sopniem dopasowania do danych empirycznych (R 2 = 0,04). W ej syuacji nie można jednak przyjmować, że związek między sopą wzrosu zarudnienia a sopą wzrosu gospodarczego nie zachodzi, a jedynie że nie ma on posaci liniowej. W lieraurze można znaleźć różne propozycje rozwiązania ego problemu, np. poprzez poszukiwanie odpowiedniej posaci modelu nieliniowego lub dodawanie do posaci liniowej dodakowych zmiennych, np. sopy inwesycji [Kwiakowski, Tokarski, 2004] 3. Proponowane rozwiązania skukują jednak ym, że raci się możliwość jasnej inerpreacji paramerów w sensie relacji (3). Można również zaproponować nasępujące rozwiązanie: nie negując całkowicie przydaności modelu (2), można uznać, że nie ma on charakeru uniwersalnego oraz że realne zależności mają bardziej skomplikowany charaker wykazując załamania srukuralne w wyniku wysępowania punków zwronych i powinny być opisywane za pomocą modeli segmenowych. W przypadku wysąpienia pojedynczego punku zwronego przyjęo nasępującą posać modelu segmenowej regresji liniowej: Y = α 1 + α 2 D + β 1 x + β 2 x D + ε, (4) 3 Dyskusję na en ema można znaleźć również w pracy: [Łyko, 2008, s. 299-300].
Wybrane problemy współczesnych rynków pracy 57 gdzie: D zmienna zero-jedynkowa posaci: * oznacza punk zmiany srukury. 1 dla * D =, (5) 0 dla > * Model en można zapisać w równoważnej posaci: (α + + + + * 1 α 2 ) (β 1 β 2 )x ε dla Y =. (6) α + β x + ε dla > * 1 1 Sosowanie modelu segmenowego może sanowić warościową alernaywę dla modelu (2), pozwalającą na wyodrębnienie bardziej jednorodnych okresów ze względu na skalę zależności sopy wzrosu zarudnienia i wzrosu gospodarczego. Auorki opracowania podjęły próbę zbadania omawianych relacji w gospodarce Górnego Śląska. W celu idenyfikacji i weryfikacji wysąpienia punku zmiany srukury modelu zosał wykorzysany es ilorazu wiarygodności Quanda [por. Kufel, 2007, s. 111-112]. Tes en pozwala zidenyfikować momen czasu *, w kórym wysąpiła isona zmiana badanej srukury. Hipoeza zerowa esu głosi, że w punkcie * nie wysępuje punk zmiany srukury wobec hipoezy alernaywnej, że * jes punkem zmiany srukury modelu. Orzymano nasępujące wyniki esu ilorazu wiarygodności Quanda: maksymalne F(2, 12) = 7,42964 dla obserwacji 2001, poziom isoności 5-procenowy (5% warość kryyczna = 5,86). W wyniku oszacowania modelu (6) z punkem zwronym * = 4 (rok 2001) orzymano równania: = 13,99 + 2,17 4 1,25 + 0,56 > 4. Powyższe wyniki w posaci graficznej zaprezenowano na rys. 4.
58 Maria Jadamus-Hacura, Krysyna Melich-Iwanek 6 4 2 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8-2 -4-6 -8-10 -12 Rys. 4. Segmeny modelu sopy wzrosu liczby pracujących w wojewódzwie śląskim Z przeprowadzonych obliczeń wynika, że do 2001 r. liczba pracujących mogła wzrasać przy sopie wzrosu gospodarczego wyższej od 6,44%, a począwszy od 2001 r. wyższej od 2,21%. Może o świadczyć o dojrzałości gospodarki Górnego Śląska oraz o ym, że skończył się okres ransformacji charakeryzujący się m.in. redukcją nadmiernego zarudnienia 4. Analizę empa wzrosu zarudnienia względem empa wzrosu gospodarczego uzupełniono modelowaniem liczby pracujących względem PKB. Podjęo próbę oszacowania liniowej posaci funkcji popyu na pracę, aby zbadać jak zmienia się elasyczność popyu na pracę w czasie. Wyniki esu ilorazu wiarygodności Quanda powierdziły wysępowanie isonego punku zwronego dla badanych zmiennych. Punkem ym był rok 2001 (en sam punk zwrony co w modelu (2)). W związku z ym, paramery modelu zosały oszacowane na podsawie danych z la 2001-2011. Orzymano model: P = 780609,3 + 5, 383 PKB. Znajomość oszacowanych paramerów modelu pozwoliła na wyznaczenie klasycznej elasyczności liczby pracujących względem PKB według wzoru: E ZSP = 5,383 PKB 780609,3 + 5,383 PKB, 4 O przyczynach wysokiego bezzarudnieniowego wzrosu gospodarczego piszą m.in. [Kwiakowski, Tokarski, 2004, s. 269-271].
Wybrane problemy współczesnych rynków pracy 59 w punkach odpowiadających warościom PKB w kolejnych laach. Wyniki analizy zamieszczono w ab. 6. Tabela 6 Elasyczność liczby pracujących względem PKB w wojewódzwie śląskim w laach 2001-2011 Rok 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 E P/PKB 0,31 0,31 0,32 0,33 0,34 0,35 0,36 0,37 0,38 0,39 0,40 Z przeprowadzonych obliczeń wynika, że nakłady pracy w wojewódzwie śląskim są nieelasyczne względem PKB, a jednocześnie wraz ze wzrosem produku elasyczność a sysemaycznie rośnie. Elasyczność liczby pracujących względem średniego poziomu PKB w wojewódzwie śląskim jes równa 0,35. W celu weryfikacji uzyskanego wyniku oszacowano również model poęgowy opisujący zależność omawianych zmiennych. Oszacowana posać modelu zlinearyzowanego jes nasępująca: Osaecznie model ma posać: ln(p ) = 10,09 + 0,347ln() R 2 = 0,921, 0 = 26,41, 1 = 10,24, DW = 1,74. P * = 24034 0,3474. Wynika sąd, że elasyczność liczby pracujących względem PKB w wojewódzwie śląskim jes równa 0,347 i warość a jes w przybliżeniu równa warości średniej z elasyczności zamieszczonych w ab. 6. Uzyskane wyniki powierdzają wysępowanie w gospodarce wojewódzwa śląskiego zjawiska bezzarudnieniowego wzrosu gospodarczego. Waro dodać, że zjawisko bezzarudnieniowego wzrosu gospodarczego może być rozważane jako przejaw zw. hiserezy rynku pracy. Hisereza przejawia się między innymi ym, że pozyywne zmiany czynników deerminujących rynek pracy nie znajdują jednoznacznego odzwierciedlenia w oczekiwanych zmianach poziomu bezrobocia [Melich-Iwanek, 2010, s. 137]. W rozważaniach eoreycznych doyczących rynku pracy przyczyn ego zjawiska poszukuje się m.in. w ym, że: w okresie recesji częściowo zanika zarówno kapiał ludzki, jak i kapiał rzeczowy; ze względu na poniesione wcześniej koszy szkolenia i adapacji pracowników nie zwalnia się doświadczonych pracowników; wysępuje silna presja ze srony zarudnionych i związków zawodowych, aby nie redukować załóg i nie obniżać płac ip., co powoduje, że w okresie począkowego ożywienia gospodarki nie obserwuje się znaczącego wzrosu zarudnienia. Nie można u również pomijać wpływu posępu echnicznego i organizacyjnego.
60 Maria Jadamus-Hacura, Krysyna Melich-Iwanek 3. Innowacyjność gospodarki Jednym z kardynalnych problemów związanych z przyszłością rynków pracy, a ym samym wymagających sosowania nieklasycznych meod analizy i prognozowania jes zagadnienie innowacyjności gospodarki, a w konsekwencji zaporzebowania na nowe kwalifikacje i kompeencje zarudnionych oraz sysem kszałcenia. Pojęcie innowacji wprowadził do nauk ekonomicznych J.A. Schumpeer już w pierwszej połowie XX w., rozumiejąc je bardzo szeroko, jako: ( ) wykorzysanie nowych połączeń czynników produkcji, sworzenie udoskonalonych lub nowych meod i echnologii produkcji, rozpoczęcie wywarzania nowych produków oraz wzbogacenie doychczasowych produków o nową jakość, sworzenie nowych przedsiębiorsw, lepiej dososowanych do nowego lub doychczasowego produku bądź procesu, wywarzanie i sprzedaż produków na nowych rynkach, zaoparzenie w środki produkcji na nowych rynkach [Mańkowska, 2011, s. 346]. Według podręcznika OECD ( ) innowacja (innovaion) o wdrożenie nowego lub znacząco udoskonalonego produku (wyrobu lub usługi) lub procesu, nowej meody markeingowej lub nowej meody organizacyjnej w prakyce gospodarczej, organizacji miejsca pracy lub sosunkach z ooczeniem [Podręcznik Oslo, 2008, s. 48], a ( ) działalność innowacyjna (innovaion aciviies) o całokszał działań naukowych, echnicznych, organizacyjnych, finansowych i komercyjnych, kóre rzeczywiście prowadzą lub mają w zamierzeniu prowadzić do wdrażania innowacji. Niekóre z ych działań same z siebie mają charaker innowacyjny, naomias inne nie są nowością, lecz są konieczne do wdrażania innowacji. Działalność innowacyjna obejmuje akże działalność badawczo-rozwojową (B+R), kóra nie jes bezpośrednio związana z worzeniem konkrenej innowacji [Podręcznik Oslo, 2008, s. 49]. W wojewódzwie śląskim, w kórym dokonano i wciąż dokonuje się głęboka resrukuryzacja gospodarki oraz gdzie isnieje ogromny poencjał przemysłowy i naukowy, problemy innowacyjności są niezwykle ważne, również ze względu na przyszłość rynku pracy. Jednocześnie ze srukury śląskiej gospodarki, w kórej dominują wciąż zw. radycyjne przemysły, jak górnicwo węgla kamiennego, hunicwo, a dalej energeyka id., wynikają specyficzne problemy w zakresie projekowania i wdrażania innowacji. Modernizacja ych przemysłów swarza popy na nowoczesne echnologie. Jednocześnie w wojewódzwie śląskim należy rozwijać akże nowe dziedziny działalności.
Wybrane problemy współczesnych rynków pracy 61 Na szczególną uwagę zasługują m.in. problemy wysępujących u sref monokulury przemysłowej, akich jak np. Jasrzębie-Zdrój, zdominowanych przez górnicwo węglowe. Sanowi o poencjalne zagrożenie dla rynku pracy i jes wielkim wyzwaniem dla inwesorów, władz samorządowych, insyucji rynku pracy i poliyków społecznych prowadzących działalność innowacyjną. Wśród prioryeów przyjęych w opracowaniu Sraegia rozwoju wojewódzwa śląskiego znalazło się nasępujące swierdzenie: Wojewódzwo śląskie regionem nowej gospodarki skuecznie kreującym i absorbującym nowe echnologie [Sraegia rozwoju, 2010, s. 49], a wśród wyznaczonych kierunków działań mających wpływ na rynek pracy znalazły się akie, jak: poprawa jakości kszałcenia, rozwój kompeencji i usług społeczeńswa informacyjnego, poprawa zarudnialności i akywności zawodowej, rozwój informayki i elekomunikacji, rozbudowa i unowocześnianie sysemów energeycznych i przesyłowych, wspieranie wdrożeń nowych echnologii i rozwój sekora B+R, wspieranie procesów resrukuryzacji i adapacji gospodarczej, unowocześnianie rolnicwa i wsparcie przeobrażeń gospodarczych na erenach wiejskich. Wśród zadań szczegółowych duży nacisk położono m.in. na rozwój: e-adminisracji, e-biznesu, e-ochrony zdrowia, e-ransporu, e-edukacji, e-kulury, co będzie w bezpośredni sposób wpływać na kapiał ludzki, a ym samym na rynek pracy. Odpowiedzi na pyania o szanse i czas realizacji wymienionych zadań będzie można uzyskać jedynie w drodze badania opinii eksperów. Poziom innowacyjności gospodarek europejskich jes mierzony za pomocą wskaźnika SII (Summary Innovaion Index), na kórego warość składają się realizacje 29 wskaźników opisujących różne aspeky innowacyjności [Mańkowska, 2011, s. 346]. Wśród nich znajduje się wskaźnik GERD wydaki krajowe bruo B+R jako odseek PKB. W ab. 7 oraz na rys. 5 są zaprezenowane warości ego wskaźnika dla wojewódzwa śląskiego oraz dla całego kraju w laach 2002-2011. Udział wydaków na B+R w PKB, w %, ceny sałe Rok Polska Śląskie 2002 0,56% 0,31% 2003 0,54% 0,33% 2004 0,56% 0,31% 2005 0,57% 0,34% 2006 0,56% 0,36% 2007 0,57% 0,38% 2008 0,60% 0,36% 2009 0,67% 0,55% 2010 0,74% 0,46% 2011 0,77% 0,52% Tabela 7
62 Maria Jadamus-Hacura, Krysyna Melich-Iwanek 0,90% 0,80% 0,70% 0,60% 0,56% 0,54% 0,56% 0,57% 0,56% 0,57% 0,60% 0,67% 0,74% 0,77% 0,50% 0,40% 0,30% 0,20% 0,31% 0,33% 0,31% 0,34% 0,36% 0,38% 0,36% 0,55% 0,46% 0,52% 0,10% 0,00% 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 POLSKA ŚLĄSK Rys. 5. Udział wydaków na B+R w PKB w % Źródło: Na podsawie danych z Banku Danych Lokalnych, GUS. Udział nakładów na B+R w PKB w wojewódzwie śląskim w badanym okresie był niższy od krajowego i zdecydowanie niższy od udziałów np. wojewódzwa mazowieckiego, w kórym przekraczał on sale 1%, w 2010 r. wynosił 1,35%. Mimo dużego poencjału badawczego i naukowego w wojewódzwie śląskim wydaki na B+R w porównaniu do warości PKB nie są zby wysokie. W opracowaniu podjęo również próbę analizy zależności między wielkością PKB a wielkością nakładów na badania i rozwój. Nasuwa się pyanie, czy poziom rozwoju gospodarczego wpływa na wielkość inwesycji w innowacyjność, czy eż odwronie wielkość inwesycji w innowacyjność wpływa na poziom rozwoju gospodarczego. Odpowiedź wymaga szczegółowych badań analiycznych, kórych ze względu na dosępność danych nie można było przeprowadzić, dlaego w analizie skupiono się na problemie, czy aka zależność isnieje i jaka jes jej siła. Kierunek oddziaływania przyjęo na podsawie wyników badań zamieszczonych w raporcie OECD Nauka, echnologia i przemysł w krajach OECD: rapor 2007, w kórym wydaki na B+R są zmienną niezależną w modelu kszałowania się warości PKB 5. Chcąc uwzględnić czas porzebny do wdrożenia dokonanych inwesycji, obliczono warości współczynników korelacji między opóźnionymi warościami nakładów na B+R a poziomem PKB. Obliczenia przeprowadzono na podsawie danych rocznych z okresu: 2002-2011. Wyniki przedsawiono w ab. 8. 5 Z reścią ego raporu można się zapoznać na sronie inerneowej: hp://www.oecdilibrry. org/docserver/download/920708pe5.pdf?expires=1370871732&id=id&accname=gues&checks um=995314cdd14c5e7a0a41aae4d779c98e
Wybrane problemy współczesnych rynków pracy 63 Warości współczynników korelacji między zmiennymi B+R i PKB w zależności od rzędu opóźnienia zmiennej B+R Tabela 8 Rząd opóźnienia zmiennej B+R 1 2 3 4 Współczynnik korelacji Pearsona 0,9183 0,9041 0,9652 0,9557 Źródło: Na podsawie danych z Banku Danych Lokalnych, GUS. Jak widać, w badanym okresie między rozparywanymi zmiennymi zachodzi silny związek korelacyjny (wszyskie współczynniki korelacji są isonie większe od zera). Dla rzędu opóźnienia równego rzy orzymano największą warość ego współczynnika. Ze względu na małą liczbę obserwacji z dużą dozą osrożności można wysnuć wniosek, że nakłady na B+R przynoszą efek w posaci wzrosu gospodarczego w wojewódzwie śląskim dopiero po rzech laach. Najlepszym modelem opisującym zależność między badanymi zmiennymi okazał się model logarymiczny przedsawiony na rys. 6: 220000 PKB w mln zł 200000 180000 160000 140000 y = 108380ln(x) - 499329 R² = 0,9544 120000 100000 300 350 400 450 500 550 600 650 Wydaki na B+R w mln zł rząd opóźnienia=3 Rys. 6. Model kszałowania się warości PKB w zależności od wydaków na B+R w wojewódzwie śląskim Dopasowanie modelu do danych empirycznych jes bardzo dobre, jednak ze względu na małą liczbę obserwacji należy przedsawione wyniki rakować jako wsęp do dalszych badań. W ab. 9 zaprezenowano informacje na ema całkowiych wydaków B+R w Polsce i w wojewódzwie śląskim w laach 2002-2011. Mimo sosunkowo małego udziału w PKB, o udział ych wydaków w wojewódzwie śląskim, w całkowiych nakładach na B+R w kraju, wydaje się być wysoki i wykazuje endencję wzrosową.
64 Maria Jadamus-Hacura, Krysyna Melich-Iwanek Wydaki na B+R Tabela 9 Źródło: Ibid. Rok Polska Śląskie Udział Śląska w mln zł w mln zł % 2002 4522,1 342,5 7,57 2003 4558,3 374,9 8,22 2004 5155,4 402,8 7,81 2005 5574,5 438,5 7,87 2006 5892,8 495,6 8,41 2007 6673,0 587,1 8,80 2008 7706,2 609,2 7,91 2009 9070,0 956,5 10,55 2010 10416,2 848,8 8,15 2011 11686,7 1033,7 8,85 Korzysnie przedsawia się syuacja wojewódzwa śląskiego jeśli chodzi o udział podmioów gospodarczych ponoszących nakłady na działalność B+R w ogólnej liczbie podmioów. Udział podmioów gospodarczych ponoszących nakłady na działalność B+R w ogólnej liczbie podmioów, w % Tabela 10 Rok Polska Śląskie 2002 23,5 29,5 2003 22,6 28,8 2004 26,0 29,0 2005 25,1 31,9 2006 24,5 31,1 2007 26,6 34,2 2008 27,1 51,1 2009 24,4 27,6 2010 28,1 51,7 Źródło: Ibid. Zdecydowanie wyższy w wojewódzwie niż w kraju udział podmioów ponoszących nakłady na działalność B+R może świadczyć o dużym zaineresowaniu podmioów szeroko rozumianą działalnością innowacyjną, ale może być również przejawem zbyniego rozproszenia badań.
Wybrane problemy współczesnych rynków pracy 65 Szeroko rozumiane działania innowacyjne mają i będą mieć w przyszłości coraz większe znaczenie w kszałowaniu rynku pracy i powinny być przedmioem szczególnego zaineresowania np. w badaniach foresighowych. Podsumowanie Celem przedsawionego opracowania było wskazanie kilku problemów współczesnego rynku pracy, kórych dalsze dogłębne badanie i prognozowanie będzie wymagać korzysania z meod nieklasycznych. W szczególności zosały wskazane e zjawiska i procesy, kóre mogą być czynnikami desabilizującymi en rynek w przyszłości. Należą do nich przede wszyskim: pogarszająca się syuacja demograficzna, wzros liczby ludności w wieku poprodukcyjnym, malejące wciąż empo przyrosu nauralnego, bezzarudnieniowy wzros gospodarczy, szczególnie w warunkach spowolnieniem gospodarki, specyficzna srukura śląskiej gospodarki. Bardziej opymisycznie na przyszłość rynku pracy na Śląsku można spojrzeć biorąc pod uwagę np. wzrasające nakłady na działalność B+R. Dalsze badania powinny doyczyć problemów np. wzrosu kwalifikacji zarudnionych, szczególnie w wyniku kszałcenia na sudiach podyplomowych, powsawania nowych zawodów, szczególnie w sferze usług informaycznych, finansów, pomocy społecznej (asysen rodziny), w wymiarze sprawiedliwości (menedżer rodziny niebędący prawnikiem). Kolejnym problemem jes kwesia zapełnienia luki pokoleniowej w niekórych segmenach rynku pracy w wyniku podwyższenia wieku emeryalnego. Lieraura Czyżewski A.B. (2002): Wzros gospodarczy a popy na pracę. Refera na konferencję NBP Reformy srukuralne a poliyka pieniężna Faleny, 24-26 października 2002, hp://nbp.pl/konferencje/faleny2002/pdf_pl/czyzewski.pdf [dosęp: 10.01.2013]. Kolorz D., red., (2007): Ekonomia rynku pracy. Wydawnicwo Akademii Ekonomicznej, Kaowice. Jadamus-Hacura M., Melich-Iwanek K.: Srukura rynku pracy zagrożenia i perspekywy rozwojowe. W: A.S. Barczak (red.): Perspekywy rozwoju Górnego Śląska. Wydawnicwo Uniwersyeu Ekonomicznego, Kaowice 2013.
66 Maria Jadamus-Hacura, Krysyna Melich-Iwanek Kufel T. (2007): Ekonomeria. Rozwiązywanie problemów z wykorzysaniem programu GRETL. Wydawnicwo Naukowe PWN, Warszawa. Kwiakowski E., Tokarski T. (2004): Bezzarudnieniowy wzros gospodarczy: Polska i Unia Europejska endencje i oczekiwania na przyszłość. W: S. Borkowska (red.): Przyszłość pracy w XXI wieku. IPiSS, Warszawa. Kwiakowski E., Rogu A., Tokarski T. (2004): Czy cele zarudnieniowe sraegii lizbońskiej są realisyczne?, hp://www.insyu.info/images/sories/ksiazki/01_ue_sl_ gow/r04.pdf [dosęp: 09.01.2013]. Łyko J. (2008): Szacowanie bezzarudnieniowego wzrosu gospodarczego. W: M. Noga, M. Sawicka (red.): Problemy gospodarki świaowej. Wydawnicwo Akademii Ekonomicznej, Wrocław. Mańkowska K. (2011): Polska na drodze do innowacyjnego rozwoju w warunkach globalizacji. W: E. Panek (red.): Wzros gospodarczy. Teoria. Rzeczywisość. Wydawnicwo Uniwersyeu Ekonomicznego, Poznań. Melich-Iwanek K. (2010): Gospodarka zasobami ludzkimi w górnicwie węgla kamiennego. Sudium saysyczno-ekonomeryczne. Wydawnicwo Uniwersyeu Ekonomicznego, Kaowice. Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i inerpreacji danych doyczących innowacji. Wyd. 3. Miniserswo Nauki i Szkolnicwa Wyższego, Warszawa 2008. Prognoza ludności na laa 2008-2035, Populaion projecion for Poland 2008-2035. GUS, Deparamen Badań Demograficznych, Warszawa 2009. Sraegia rozwoju wojewódzwa śląskiego Śląskie 2020, Kaowice luy 2010. SELECTED PROBLEMS OF THE MODERN LABOUR MARKETS, ON THE EXAMPLE OF THE SILESIAN VOIVODESHIP Summary The main purpose of his sudy is o describe seleced aspecs of he modern labour marke of he Silesian voivodeship and o show hese facors, of which meaning will grow in he fuure. Paricularly, demographic condiionaliy of labor marke in fuure was an objec of he ineres. A so-called he jobless growh was anoher considered problem. In order o describe he relaion beween he economic growh rae and he employmen growh rae in he Silesian voivodeship a segmened regression model was applied. The las par of he paper was devoed o problems of he innovaion of he economy. The analysis of he relaionship beween he gross expenses on he research and developmen (domesic and provincial) and he value GDP was conduced.