Elastyczność polskiego rynku pracy analiza dynamiczna

Transkrypt

1 Zeszyy Uniwersye Ekonomiczny w Krakowie Naukowe 4 (940) ISSN Zesz. Nauk. UEK, 2015; 4 (940): DOI: /ZNUEK Maria Jadamus-Hacura Krysyna Melich-Iwanek Kaedra Ekonomerii Uniwersye Ekonomiczny w Kaowicach Elasyczność polskiego rynku pracy analiza dynamiczna Sreszczenie W arykule skupiono się na badaniu elasyczności polskiego rynku pracy w laach Na wsępie omówione zosały pojęcie i rola deregulacji rynku pracy we współczesnej gospodarce. Przedmioem zaineresowania było zbadanie skali oraz dynamiki elasyczności polskiego rynku pracy, kórą opisywano za pomocą 10 wskaźników cząskowych. Badanie przeprowadzono za pomocą rzech miar syneycznych i porównywano zmiany ich warości w czasie. Słowa kluczowe: rynek pracy, elasyczność rynku pracy, zmienna syneyczna, syneyczne miary rozwoju. 1. Wprowadzenie Jednym z głównych problemów współczesnych rynków pracy, nabierających szczególnego znaczenia w okresach spowolnienia bądź kryzysu gospodarczego, jes kwesia sopnia jego elasyczności. Zmieniająca się srukura produkcji, posęp echniczny, kompueryzacja i powszechność szeroko rozumianych echnologii informaycznych, globalizacja, problemy społeczne ip. wymagają, a częso i wymuszają wprowadzanie zmian w sposobie funkcjonowania i regulowania rynku pracy. Do działań ukierunkowanych na poprawę funkcjonowania ych rynków w rozwinięych współczesnych gospodarkach należy między innymi częściowe ich deregulowanie. Skala owych deregulacji jes różna w poszczegól-

2 36 Maria Jadamus-Hacura, Krysyna Melich-Iwanek nych krajach i zależy między innymi od ogólnej kondycji gospodarki, poliyki społecznej, syuacji i insyucji działających na rynku pracy, prawa pracy czy wreszcie szeroko rozumianej radycji. Przedmioem arykułu jes zbadanie skali elasyczności polskiego rynku pracy oraz odpowiedź na pyanie, czy zmiany warunków gospodarowania, szczególnie w okresie spowolnienia wzrosu gospodarczego, znalazły odzwierciedlenie w posaci zmian w zasadach funkcjonowania rynku pracy. Badaniem objęo polski rynek pracy w laach Elasyczność rynku pracy W sposób najbardziej ogólny elasyczność rynku można określić jako ławość adapowania się uczesników rynku pracy do zmieniających się warunków zewnęrznych i wewnęrznych. Na elasycznym rynku pracy pracownicy nie mają rudności ze znalezieniem nowej pracy, a pracodawcy ze zwalnianiem zbędnych pracowników lub z przyjmowaniem nowych. Przeciwieńswem rynku elasycznego jes rynek szywny, na kórym zmiana pracy jes bardzo urudniona. Sopień elasyczności rynku pracy, będącej skukiem procesu jego deregulacji jes zależny przede wszyskim od przyjęych rozwiązań insyucjonalnych, poliyki gospodarczej, srukury rynku pracy oraz kwalifikacji pracowników. Na elasycznym rynku obserwuje się zmiany charakeryzujące się zwiększaniem swobody podmioów gospodarczych i mniejszą ingerencją pańswa w dziedzinie zbiorowych sosunków pracy [Elasyczność polskiego rynku pracy 2004, s. 7]. Zmiany e doyczą między innymi: sysemu zabezpieczenia społecznego, regulacji w zakresie płacy minimalnej, usawodawswa doyczącego ochrony sosunku pracy, uprawnień związków zawodowych. W lieraurze ekonomicznej wymienia się nasępujące elemeny rynku pracy, kóre można określić jako elasyczności cząskowe odnoszące się do: zarudnienia, czasu pracy, płac, podaży pracy. Elasyczność zarudnienia, nazywana również numeryczną, oznacza zdolność przysosowywania się liczby zarudnionych do zmieniających się warunków ekonomicznych. W ym aspekcie elasyczność oznacza nieypowe formy zarudnienia między innymi akie, jak: konraky doyczące konkrenego zadania, zarudnienie na czas określony czy w niepełnym wymiarze czasu pracy, praca dorywcza lub na wezwanie, praca w domu, elepraca, dzielenie się pracą ip. [Kwiakowski 2003, s. 20; Skórska 2007, s. 141] 1. Ponado en rodzaj elasyczności rynku pracy zależy od roli zysku w przedsiębiorswie, sopnia ochrony sosunku pracy, koszów przyjęć do pracy oraz zwolnień z pracy [Skórska 2007]. 1 Problemom ym poświęcona jes m.in. praca: [Sobocka-Szczapa 2003].

3 Elasyczność polskiego rynku pracy 37 Elasyczność czasu pracy polega na różnorakich sposobach odchodzenia od sandardowego czasu pracy, j. w pełnym wymiarze, równomiernie rozłożonego w ygodniu, jednoliej liczby godzin pracy w ciągu dnia id. Ta forma elasyczności rynku pracy o m.in.: praca w niepełnym wymiarze czasu pracy, ruchomy, indywidualny czas pracy w ciągu dnia, ygodnia, zmienny wymiar ygodniowego czasu pracy w zakładzie oraz uelasycznienie rocznego i realizowanego w ciągu całego życia zawodowego czasu pracy (w ym przypadku np. wcześniejsze przechodzenie na emeryurę) [Kwiakowski 2003, s. 20; Skórska 2007, s. 137]. Elasyczny czas pracy powinien chronić pracowników przed zwolnieniami w okresach pogarszającej się koniunkury, umożliwiać zarudnienie większej liczbie pracowników (wolumen pracy dzielony jes na większą liczbę osób) oraz pozwolić na podjęcie pracy ym spośród bezrobonych, kórzy nie są zaineresowani pracą według sandardowego czasu pracy. Elasyczność płac polega na ich wrażliwości na zmieniające się warunki na rynku pracy, zmiany renowności przedsiębiorswa i wydajności pracy. Giękość lub szywność płac zależy m.in. od: siły związków zawodowych (zaineresowanych raczej szywnością płac), szczebla negocjowania i zawierania układów zbiorowych, sraegii płacowych przedsiębiorsw oraz zakresu ingerencji pańswa w kszałowanie płac, szczególnie płacy minimalnej [Kwiakowski 2004, s. 21]. Elasyczność rynku pracy należy do zw. zjawisk wielocechowych, zależy od wielu różnych czynników i przejawia się w wielu formach. Szczególne znaczenie ma jednak jej wyraz insyucjonalny. Do insyucjonalnych czynników wpływających na syuację na rynku pracy należą [Góra 2003, Elasyczność polskiego rynku pracy 2004, s ]: ochrona zarudnienia, opodakowanie pracy, wysokość i okres, na kóry przyznawane są zasiłki dla bezrobonych, siła przeargowa związków zawodowych, cenralizacja/decenralizacja negocjacji płacowych. Komenarza wymaga kwesia opodakowania koszów pracy. W prakyce wysępuje zw. klin podakowy rozumiany jako procenowy udział różnicy między całkowiym koszem pracy a wynagrodzeniem neo pracownika w całkowiych koszach pracy. Na klin podakowy składają się m.in.: podaki pośrednie i bezpośrednie oraz parapodaki, wśród kórych isoną rolę odgrywają składki na ubezpieczenia społeczne [Góra 2003, s. 10; Erman 2011]. Jes o jeden z czynników powodujących zakłócenia równowagi na rynku pracy, zwiększa bowiem koszy pracy dla pracodawców oraz zmniejsza wynagrodzenia dla pracowników. Skukiem klina podakowego jes ograniczenie zarówno podaży, jak i popyu na pracę, a o zwiększa bezrobocie, a akże szarą srefę [Barosik 2012, s. 35]. Kolejnym isonym czynnikiem oddziałującym na elasyczność rynku pracy jes poziom zw. sopy kompensacji, czyli sosunku wysokości zasiłków dla bezrobonych do wynagrodzeń za pracę. Zby wysoka sopa kompensacji demobilizuje bezrobonych do poszukiwania pracy. Ze względu na elasyczność rynku pracy

4 38 Maria Jadamus-Hacura, Krysyna Melich-Iwanek zarówno klin podakowy jak i sopa kompensacji powinny być sosunkowo niskie [Giegiel 2007, s. 13]. Rozważając deerminany rynku pracy, nie można pominąć roli związków zawodowych. Szczególnie doyczy o sopnia uzwiązkowienia pracowników, ponieważ w warunkach silnej pozycji przeargowej związków zawodowych obserwuje się np. uszywnienie płac, zmniejszenie ich zróżnicowania, wzros koszów pracy ip. Z rozważań eoreycznych i wyników badań empirycznych publikowanych w lieraurze ekonomicznej wynika, że we współczesnych gospodarkach obserwuje się zmniejszające znaczenie związków zawodowych oraz zbiorowego prawa pracy na rzecz wzrosu znaczenia indywidualnego prawa pracy. Procesy e są zróżnicowane, zależne między innymi od sopnia inegracji poszczególnych krajowych rynków z rynkiem świaowym, od warunków lokalnych i radycji ekonomicznych. Można zaem już mówić o ogólnej endencji zmian w sposobie funkcjonowania współczesnych gospodarek. 3. Założenia analizy elasyczności polskiego rynku pracy Kwesia elasyczności rynku pracy jes rakowana w lieraurze jako jeden z najważniejszych problemów współczesnych gospodarek, w ym akże polskiej. Na osaeczny wyraz elasyczności rynku pracy składa się wiele czynników i dlaego w celu badania ego problemu wykorzysano koncepcję analizy wielowymiarowej zaproponowaną przez A. Erman [2011, s ]. W przywołanej pracy przedsawione zosały wyniki badania porównawczego elasyczności rynku pracy w wybranych krajach europejskich oraz w USA przeprowadzonego między innymi za pomocą meody TOPSIS (Technique for Order Preference by Similariy o an Ideal Soluion) należącej do grupy porządkowania liniowego obieków wielocechowych. Meoda a jes pewnym rozwinięciem koncepcji obliczania aksonomicznej miary rozwoju Z. Hellwiga i dlaego równolegle przeprowadzono badania za pomocą ej procedury. Badanie przeprowadzono na podsawie danych pochodzących z la Na procedurę obliczeniowa TOPSIS składają się nasępujące eapy: wybór (meryoryczny i formalny) indykaorów elasyczności rynku pracy. Warości ych wskaźników, worzą macierz o wymiarach (m n): X = [x i ], (1) gdzie: x i warość i-ego (i = 1, 2,, m) wskaźnika elasyczności rynku pracy w roku, = 1, 2,, n; normalizacja warości wybranych cech; dla symulan

5 Elasyczność polskiego rynku pracy 39 dla desymulan xi min x i zi = maxx min x ; (2) i i max x x i i zi = maxx min x ; (3) i obliczanie odległości euklidesowych elasyczności w roku od wzorca Z + = (1, 1,, 1) oraz od anywzorca rozwoju, Z = (0, 0,, 0) według wzorów: + m i d = /^z z h ; (4) i = 1 i + 2 i m 2 i i i = 1 d = /^z z h ; (5) wyznaczenie syneycznego miernika elasyczności rynku pracy według wzoru: d m =. d + d + (6) Warości miernika syneycznego m! [0; 1], wysokie warości ego miernika świadczą o wysokiej elasyczności rynku pracy. Obserwacja warości m w czasie pozwala na ocenę zmian elasyczności rynku pracy w badanym okresie. W celu wyznaczania warości aksonomicznej miary rozwoju Z. Hellwiga normalizację poszczególnych indykaorów elasyczności rynku pracy X i przeprowadza się, sandaryzując ich warości. Wzorcem rozwoju jes zbiór maksymalnych warości symulan oraz minimalnych warości desymulan. Anywzorzec worzą warości przeciwne minimalne symulan i maksymalne desymulan. Miara rozwoju Hellwiga dana jes wzorem: + d mh = 1 d, (7) 0 gdzie: d + odległość badanego zjawiska od wzorca rozwoju w roku, n n d = dr + 2s, dr = /, s = n / ^d dr h. 0 0 d = 1 0 = 1 Warości syneycznej miary rozwoju m H! [0; 1], wysokie warości ego miernika świadczą o wysokiej elasyczności rynku pracy. Jednym z celów prezenowanego badania było poznanie zmian w skali elasyczności polskiego rynku w czasie. Badanie dynamiki obieków wielocechowych można przeprowadzić za pomocą wielu meod (por. np. [Melich 1994]). W ym przypadku wybrano prosą meodę syneycznej miary dynamiki, nawiązującą do dwóch poprzednio przedsawionych. Obliczanie warości syneycznej miary dynamiki wymaga na wsępie: sandaryzacji wskaźników elasyczności oraz przekszałcenia desymulan w symulany.

6 40 Maria Jadamus-Hacura, Krysyna Melich-Iwanek Nasępnie konsruuje się dynamiczny wzorzec rozwoju składający się z warości symulan z okresu pierwszego, czyli: Z 1 = (Z 11, Z 21,, Z i1,, Z m1 ), (8) gdzie: Z i1 warość i-ego wskaźnika elasyczności (symulany) w pierwszym z analizowanych okresów i = 1, 2,, n. Syneyczna miara dynamiki zosała skonsruowana z wykorzysaniem reguły indeksu o podsawie sałej, z okresu pierwszego, i obliczana jes jako odległość euklidesowa od wzorca Z 1 dla każdego okresu objęego badaniem, czyli: m D i i1 2 i = 1 1 m = d = / ^z z h, (9) gdzie: d 1 odleglość zesandaryzownych warości wskaźników elasyczności w okresie od warości z okresu pierwszego (wzorca dynamiczego). Badaniem objęo 10 cech charakeryzujących elasyczność polskiego rynku pracy w laach Cechy e zosały zaproponowane przez A. Erman [2011], kóra badała elasyczność rynków pracy w wybranych krajach europejskich i w USA. Przyjęcie ego samego zesawu zmiennych pozwoliło na porównanie wyników. Wskaźniki cząskowe elasyczności rynku pracy: X 1 wskaźnik ochrony zarudnienia zarudnienie ymczasowe (D), X 2 wskaźnik ochrony zarudnienia zwolnienia grupowe (D), X 3 klin podakowy (D), X 4 zasięg związków zawodowych w gospodarce (D), X 5 odseek pracowników, kórzy pracują mniej niż zwykle z powodu marwego sezonu, przerw w zakładzie lub z powodów echnicznych (S), X 6 odseek zarudnionych z umową na czas określony w zarudnieniu ogółem (S), X 7 bezrobocie długookresowe jako procen ludności akywnej zawodowo (D), X 8 sopa zarudnienia sarszych pracowników w wieku laa (S), X 9 odseek zarudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy w ogólnym zarudnieniu (S), X 10 sopa zarudnienia wśród osób w wieku poniżej 25 la (S), gdzie: S symulana, D desymulana 2. Warości pierwszych dwóch wskaźników (ochrony zarudnienia; X 1 i X 2 ) charakeryzowały się niewielką zmiennością. W osanich laach wzrósł udział zarudnionych ymczasowo a wskaźnik zwolnień grupowych urzymuje się na 2 Wszyskie wykorzysane w badaniu dane (przeliczone i skorygowane w syczniu 2014 r.) pochodzą z nasępujących źródeł: hp://sas.oecd.org/oecdsa_meadaa, hp://epp.eurosa. ec.europa.eu.

7 Elasyczność polskiego rynku pracy 41 prawie sałym poziomie. Klin podakowy w laach kszałował się na poziomie 38 39%, a nasępnie wykazywał endencję spadkową do poziomu 35,5%. W badanym okresie udział związków zawodowych (X 4 ) w gospodarce wykazywał endencję wzrosową do 21,5% w 2006 r., a nasępnie malejącą do 15% w 2012 r. Warości X 5 (odseek pracowników sezonowych) wahały się nieregularnie od 0,16% w 2007 r. do 0,38% w 2009 r. Naomias zmienna X 6 (odseek zarudnionych na czas określony w zarudnieniu ogółem) wykazywała endencję rosnącą od 15% w 2002 r. do 27% w 2012 r. Udział liczby bezrobonych długookresowo w populacji osób akywnych zawodowo (X 7 ) malał znacząco do 2008 r., a nasępnie zaobserwowano niewielki wzros do warości 4,1% w 2012 r. Udział pracujących w wieku przed i okołoemeryalnym w Polsce (X 8 ) w laach wzrasał od 28% do około 39%. Zmienna (X 9 ) reprezenująca odseek zarudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy w ogólnym zarudnieniu wykazywała niewielki spadek warości od 10,8% w 2002 r. do 7,9% w 2012 r. Sopa zarudnienia wśród osób w wieku poniżej 25 la (X 10 ) średnio kszałowała się na poziomie około 24%, wykazywała wzros w okresie do 2008 r. do warości 27,3% i niewielki spadek do poziomu przecięnego w osanim obserwowanym roku. 4. Wyniki badania Warości wszyskich rzech syneycznych miar elasyczności zamieszczone zosały w abeli 1. Tabela 1. Warości syneycznych mierników elasyczności rynku pracy Rok m m H m D ,352 0, ,365 0,143 2, ,376 0,146 3, ,387 0,163 4, ,365 0,117 5, ,501 0,211 6, ,664 0,333 6, ,754 0,449 6, ,748 0,452 6, ,691 0,383 6, ,666 0,373 6,648 Źródło: opracowanie własne.

8 42 Maria Jadamus-Hacura, Krysyna Melich-Iwanek 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0, m m H Rys. 1. Warości miar elasyczności rynku pracy m i m H Źródło: opracowanie własne. Z przeprowadzonych badań wynika, że sopień deregulacji polskiego rynku pracy wzrasał do 2009 r. według miary m i do 2010 r. według miary m H, po czym powoli zaczął maleć. Z kolei według miary m D maksymalny, w sosunku do poziomu z 2002 r., sopień elasyczności rynku pracy miał miejsce w laach 2008 i ,00 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0, Rys. 2. Warości miary m D Źródło: opracowanie własne. Warości miar m, i m H wykazywały jednakowe endencje zmian, choć warości drugiej z nich charakeryzowały się większą zmiennością. Również i warości miary m D powierdzają wzrosową endencję deregulacji rynku pracy

9 Elasyczność polskiego rynku pracy 43 w Polsce. Z danych zamieszczonych w abeli 1 i na rys. 2 wynika, że jej warości silnie wzrasały, osiągając warość maksymalną w 2008 r. podobnie jak warości poprzednich dwóch miar. Kszałowanie się warości miar syneycznie opisujących badane zjawisko ilusrują wykresy zamieszczone na rys. 1 i 2. Podsumowując uzyskane wyniki, można swierdzić, że zosała powierdzona hipoeza, że polski rynek pracy saje się coraz bardziej elasyczny. W okresie spowolnienia gospodarki w laach zaobserwowano najwyższy sopień deregulacji rynku pracy (mierzony za pomocą zasosowanych miar), co można rakować jako przejaw działania mechanizmów obronnych działających na ym rynku. 5. Uwagi końcowe Rozważany problem ma bardzo isone znaczenie zarówno eoreyczne, jak i prakyczne. Współczesne rynki pracy wymagają pewnego zakresu deregulacji, kwesią dyskusyjną pozosaje nadal jej sopień. Problem wyboru między regulacją a deregulacją rynku pracy jes odwiecznym, jak wierdzi Z. Wiśniewski [2004, s. 294], problemem zarówno eoreyków, jak i prakyków gospodarczych. Wśród ekonomisów od la rwa dyskusja na ema skali regulacji bądź deregulacji rynku pracy jako elemenu ogólnej poliyki rynku pracy. Przeciwsawia się europejskie na ogół bardziej regulowane (oprócz Wielkiej Bryanii) rynki, rynkowi Sanów Zjednoczonych, kóry charakeryzuje się najwyższym sopniem deregulacji wśród krajów OECD i jednocześnie najniższym poziomem bezrobocia [Wiśniewski 2004, s. 295]. Jednym z proponowanych rozwiązań problemu, jak pogodzić czy wręcz zrównoważyć elasyczność z bezpieczeńswem rynku pracy, jes koncepcja flexicuriy, kóra zakłada z jednej srony wspieranie elasycznego rynku, a z drugiej zachowanie wysokiego poziomu zabezpieczenia społecznego. Waro w ym miejscu dodać, że z badań porównawczych A. Erman [2011] oraz z badań auorek niniejszego opracowania wynika, że polski rynek na le wybranych rynków europejskich charakeryzuje się przecięnym poziomem elasyczności oraz że elasyczność a wykazuje endencję wzrosową, co zosało powierdzone wynikami badań. Podjęy w arykule problem wymaga dalszych szczegółowych analiz, np. dokładnych badań poszczególnych indykaorów elasyczności rynku pracy, czyli elasyczności cząskowych. Jednym z najważniejszych jes zw. klin podakowy, kóry ma negaywny wpływ na syuację na rynku pracy. W warunkach polskich w laach klin podakowy kszałował się na poziomie 34 39%, a w krajach o wysokiej elasyczności rynku pracy poziom klina podakowego jes zdecydowanie niższy. Na uwagę w omawianym konekście zasługują eż akie

10 44 Maria Jadamus-Hacura, Krysyna Melich-Iwanek problemy, jak: pozycja związków zawodowych w gospodarce, umowy na czas określony, zarudnianie ludzi w wieku emeryalnym. Lieraura Barosik K. [2012], Popyowe i podażowe uwarunkowania polskiego bezrobocia, Gospodarka Narodowa nr Elasyczność polskiego rynku pracy [w:] Elasyczny rynek pracy w Polsce. Jak sprosać emu wyzwaniu? [2004], red. M. Boni, Zeszyy BRE Bank CASE nr 73, CASE- Cenrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Fundacja Naukowa, Warszawa. Erman A. [2011], Zróżnicowanie elasyczności rynków pracy w wybranych krajach europejskich oraz USA w świele meody TOPSIS, Oeconomia Copernicana, nr 3. Giegiel A. [2007], Elasyczność rynku pracy a dynamika wzrosu gospodarczego w wybranych krajach OECD [w:] Wykorzysanie zasobów pracy we współczesnej gospodarce, red. D. Kopycińska, Wydawnicwo PRINT GROUP Daniel Krzanowski, Szczecin. Góra M. [2003], Wpływ sysemu zabezpieczenia społecznego na rynek pracy, Ekonomisa, nr 1. Kwiakowski E. [2003], Elasyczność popyu na pracę w eoriach rynku pracy [w:] Elasyczne formy zarudnienia i organizacji pracy a popy na pracę w Polsce, red. E. Kryńska, IPiSS, Warszawa. Melich K. [1994], Kilka uwag na ema dynamicznej analizy obiekywnej jakości życia [w:] Ekonomeria, Maeriały z XXVIII Konferencji Ekonomerycznej i X Seminarium Naukowego im. Zbigniewa Pawłowskiego, Akademia Ekonomiczna w Kaowicach, Kaowice Kraków Wrocław. Skórska A. [2007], Przeciwdziałanie bezrobociu [w:] Ekonomia rynku pracy, red. D. Kolorz, Wydawnicwo Akademii Ekonomicznej w Kaowicach, Kaowice. Sobocka-Szczapa H. [2003], Nieypowe formy zarudnienia pracowniczego [w:] Elasyczne formy zarudnienia i organizacji pracy a popy na pracę w Polsce, red. E. Kryńska, IPiSS, Warszawa. Wiśniewski Z. [2004], Rynki pracy w przyszłości deregulacja a zarudnienie [w:] Przyszłość pracy w XXI wieku, red. S. Borkowska, IPiSS, Warszawa. Elasiciy of he Polish Labour Marke a Dynamic Analysis (Absrac) The paper looks a he elasiciy of he Polish labour marke in he years I firs discusses he noion and role of labour marke deregulaion in he conemporary economy. I goes on o examine he scale and dynamics of he elasiciy of he Polish labour marke, described wih 10 fragmenary indicaors. Research was conduced wih hree synheic measures and changes in heir value in ime were compared. Keywords: labour marke, labour marke elasiciy, synheic measures, developmen indices.