TRANSFORM ADVICE PROGRAMME Invesmen in Environmenal Infrasrucure in Poland Analiza efekywności koszowej w oparciu o wskaźnik dynamicznego koszu jednoskowego dr Jana Rączkę Warszawa, 13.06.2002
2 Spis reści Wsęp... 3 Meoda... 3 Inerpreacja wskaźnika efekywności koszowej... 6 Możliwe zasosowania... 6 Dane porzebne do analizy... 7 Podsumowanie... 9 Bibliografia... 9
3 Wsęp Dekada la 90-ych charakeryzowała się dynamicznym wzrosem nakładów na ochronę środowiska. Opłay i kary ekologiczne, zasilające fundusze ochrony środowiska, pozwoliły zgromadzić znaczne środki na dofinansowanie inwesycji i działań proekologicznych. Począkowo kryeria przyznawania pomocy finansowej były bardzo łagodne, później coraz większą uwagę przykładano do selekcji projeków inwesycyjnych. Jednak w dalszym ciągu nie zosał wypracowany spójny sysem oceny ekonomicznej inwesycji. W syuacji, kiedy inwesycje ekologiczne są w znacznym sopniu finansowane ze środków publicznych, ocena opłacalności inwesycji jedynie z punku widzenia inwesora może doprowadzić do niepoprawnej alokacji zasobów. Z ego względu Fundusz ISPA udziela dofinansowania pod warunkiem, że zosanie dowiedziona efekywność ekonomiczna inwesycji. Komisja Europejska, wzorując się na doświadczeniach funduszy kohezyjnych, zaproponowała przeprowadzanie analizy koszów i korzyści społecznych (CBA Cos- Benefi Analysis). Jednak szybko okazało się, że o podejście do oceny ekonomicznej inwesycji jes mało skueczne. Po pierwsze, wycena korzyści, związanych z poprawą jakości środowiska, jes rudna i niejednoznaczna. Po drugie, można wąpić, czy CBA jes adekwaną meodą w odniesieniu do inwesycji proekologicznych. Jeżeli koszy społeczne są wyższe niż korzyści społeczne, o zgodnie z meodyką CBA powinno się zaniechać realizacji danej inwesycji. Jednak większość inwesorów nie ma akiej możliwości, ponieważ normy muszą być spełnione. Miasa, kóre są głównymi beneficjanami pomocy, po prosu nie mogą w dłuższym czasie noorycznie łamać prawa. Czyli pyanie, kóre należy zadać, brzmi: jaki jes najniższy kosz osiągnięcia zamierzonego celu? Na o pyanie można odpowiedzieć sosując meodę efekywności koszowej. Należy wyznaczyć cel, możliwe sposoby jego osiągnięcia, przeanalizować koszy realizacji poszczególnych opcji, i na koniec wybrać opcję, kóra jes najańsza. Podejście o jes prossze do zasosowania (nie ma porzeby wyceniania korzyści, związanych z poprawą jakości środowiska) i prowadzi do jednoznacznych wniosków. Poniższy maeriał przedsawia sposób wyprowadzenia, sosowania i inerpreowania dynamicznego koszu jednoskowego (DGC dynamic generaion cos). Jes o wskaźnik opracowany i wykorzysywany w niemieckim banku KfW, kóry od wielu la dofinansowuje inwesycje infrasrukuralne. Meoda a sała się w Niemczech na yle popularna, że Organizacja Współpracy Landów w zakresie Gospodarki Wodnej (LAWA), uznała ją jako sandardowe narzędzie oceny ekonomicznej inwesycji. Przy czym meoda a jes sosowana nie ylko w odniesieniu do gospodarki wodnej i ściekowej i nie ylko w Niemczech. Na przykład projeky inwesycyjne ubiegające się o doację z programu Swiss Financial Assissance były oceniane przy użyciu ej meody (Erns BaslerParners 1999). Meoda W lieraurze przedmiou można znaleźć wiele miar szacujących efekywność koszową inwesycji. NF na przykład sosuje kaegorię koszu jednoskowego, kóry wylicza się poprzez podzielenie sumy nakładów inwesycyjnych przez efek ekologiczny uzyskany w jednym roku. Miara a ma rzy wady. Po pierwsze, kosz redukcji zanieczyszczeń zależy nie ylko od nakładów inwesycyjnych ale również od koszów eksploaacyjnych. Może się zdarzyć, że inwesycja, charakeryzująca się wyższymi nakładami inwesycyjnymi, jes znacznie ańsza w eksploaacji i per saldo emisja może zosać zredukowana mniejszym koszem. Po drugie, nie jes wzięe pod uwagę o, że poszczególne insalacje różnią się okresem eksploaacji droższa insalacja być może będzie służyła znacznie dłużej i pozwoli na zredukowanie większej ilości zanieczyszczeń. Po rzecie, biorąc pod uwagę efek ekologiczny z jednego roku, zwykle z roku, kiedy zosaje osiągnięa pełna wydajność, pomija się problem niższego efeku ekologicznego, uzyskiwanego w laach dojścia do pełnej wydajności. Jeżeli en okres jes długi (np. wybudowano dużą oczyszczalnię ale rozbudowa sysemu kanalizacyjnego jes rozciągnięa na wiele la), meoda koszu jednoskowego nie jes w sanie uchwycić ego, że zainwesowany kapiał przez wiele la jes zamrożony. Być może lepiej byłoby dofinansować inwesycję droższą, kóra przyniesie naychmiasowy efek ekologiczny.
4 Miernik efekywności koszowej może uchwycić wszyskie e mechanizmy, jeżeli nie będzie wskaźnikiem saycznym a dynamicznym, wykorzysującym dane koszowe i ilościowe z całego okresu rwania insalacji. To znaczy opisujemy inwesycję nie ylko w momencie jej realizacji ale również eksploaacji. Pozwala o uchwycić różnice w koszach eksploaacyjnych, w długości czasu życia obieku, w srukurze czasowej uzyskiwania efeku ekologicznego. Ujęcie dynamiczne jes dobrze znane w ekonomii i finansach. Biorąc pod uwagę zmianę warości pieniądza w czasie, koszy i przychody uzyskiwane w różnych laach sprowadza się do wspólnego mianownika przy użyciu meod dyskonowych. Zajmijmy się najpierw sroną koszową. Zdyskonowane koszy całkowie (ZKC) są dane nasępującym wzorem: KI0 KE ZKC = 0 0 KI1 KE 1 1 KI2 KE 2 KI3 KE 3 KIn KE... (1) n 2 3 n, gdzie KI koszy inwesycyjne poniesione w danym roku; KE koszy eksploaacyjne poniesione w danym roku; i sopa dyskonowa; rok, przyjmuje warości od 0 do n, gdzie 0 jes rokiem, w kórym ponosimy pierwsze koszy, naomias n jes osanim rokiem, działania insalacji. Po przekszałceniu równania (1), uzyskujemy: (2) = n KI KE ZKC = = (1 i 0 ). Równanie (2) pokazuje całkowie koszy, jakie rzeba ponieść na wybudowanie i urzymanie insalacji. Koszy e są zdyskonowane na począek okresu 0. Teraz przyjrzyjmy się sronie przychodowej. Każdego roku uzyskamy pewien efek ekologiczny (EE), kóremu przypisujemy cenę p EE za jednoskę. Przy czym zakładamy, że cena a jes sała w całym okresie analizy. Wyliczamy warość zdyskonowanych przychodów (ZP). ZP = * EE 0 * EE1 * EE2 * EE3... * EE (3) 0 1 2 3 n n. (4) = n * EE ZP = = (1 i 0 ). (5) = n EE ZP = = (1 i *. 0 ) Jeżeli przedsięwzięcie byłoby renowne, o warunkiem koniecznym (ale nie wysarczającym) jes o, żeby zdyskonowany srumień przychodów był większy lub równy zdyskonowanemu srumieniowi koszów. Tak więc parzymy, jaka cena pozwala na spełnienie równania (5). (5) ZP = ZKC. = n = n EE KI KE (6) p EE * =. i i (1 ) (1 = 0 = 0 ) Po przekszałceniu uzyskujemy definicję dynamicznego koszu jednoskowego:
5 DGC = n = = = n KI KE EE = 0 (7). = 0 Należy zaznaczyć, że formuła (7) jes prawdziwa, jeżeli horyzon analizy jes równy czasowi życia inwesycji. To znaczy, przyjęo założenie, że główne składniki analizy całkowicie zużyją się w okresie przyjęym do analizy. Jeżeli ak by nie było, o należałoby sumę zdyskonowanych koszów należałoby pomniejszyć o zdyskonowaną warość pozosałą. Dynamiczny kosz jednoskowy jes równy cenie, kóra pozwala na uzyskanie zdyskonowanych przychodów równych zdyskonowanym koszom. Inaczej o ujmując, można powiedzieć, że DGC pokazuje, jaki jes echniczny kosz uzyskania jednoski efeku ekologicznego. Kosz en jes wyrażony w złoówkach na jednoskę efeku ekologicznego. W przypadku gospodarki ściekowej, gdzie miarą efeku ekologicznego może być ilość oczyszczonych ścieków, wskaźnik będzie miał miano: zł/m3.
6 Inerpreacja wskaźnika efekywności koszowej DGC jes ławy do zrozumienia nawe przez osoby, kóre nie znają go, ponieważ posługuje się wielkościami, z kórymi każdy człowiek spoyka się na co dzień. Jeżeli koś dowiaduje się, że DGC wynosi 10 zł za zebranie i oczyszczenie m 3 ścieków a jedna osoba produkuje miesięcznie 3,5 m 3 ścieków, o może ławo wyliczyć, jakie są miesięczne koszy obsługi jednej osoby. Dla decydena poliycznego informacja a jes bardziej zrozumiała niż ujemne NPV, kóre osiąga warość (absrakcyjnych) kilkudziesięciu milionów, lub IRR, mające warość kilku procen. Dodakowo, wskaźniki finansowe zmieniają się w zależności od sposobu finansowania inwesycji, w szczególności od inensywności pomocy publicznej. Wskaźnik DGC może być odniesiony do ceny rynkowej jednak akie porównanie nie daje się inerpreować wpros, np. DGC poniżej ceny sosowanej przez przedsiębiorswo nie oznacza, że realizowany projek jes renowny. Takie swierdzenie nie jes uprawnione, ponieważ nie zosały uwzględnione koszy finansowe (rzeba by przeprowadzić analizę finansową, zbadać przepływy pieniężne i wyliczyć odpowiednie wskaźniki). Tak więc porównanie DGC z ceną rynkową (neo) daje nam jedynie wyobrażenie, jaką część koszów echnicznych pokrywają konsumenci. Jes o cenna własność, kóra może być argumenem w dyskusji o spełnieniu zasady zanieczyszczający płaci. Na wskaźnik DGC można parzeć na dwa sposoby. Po pierwsze z punku widzenia przedsiębiorswa, kóre chce osiągnąć pewien cel i rozważa wybór najlepszej opcji. Analiza koszu echnicznego pozwala uszeregować alernaywy od najańszej do najdroższej. W ym przypadku aspeky finansowe są drugorzędne, bo każdą opcję można sfinansować (w przybliżeniu) w en sam sposób. Po drugie możemy parzeć na inwesycje z perspekywy społecznej. W ym przypadku rakujemy społeczeńswo, jako inwesora, kóry może wesprzeć wybrane projeky. Jeżeli jes rozważana grupa projeków, charakeryzujących się jednorodnym efekem ekologicznym, o społeczeńswo powinno wspierać e inwesycje, kóre charakeryzują się najniższym wskaźnikiem DGC (przy czym wysokość wsparcia zależy od charakerysyki finansowej danego projeku). Dzięki emu dana suma pieniędzy, wyasygnowana ze środków publicznych, przyniesie największy, łączny efek ekologiczny. Czyli im niższy jes DGC ym lepiej. Konkluzją ego podrozdziału jes o, że w prakycznych zasosowaniach wskaźnik DGC ma ograniczone własności informacyjne, o ile nie jes odnoszony do alernaywnych rozwiązań danego problemu bądź na poziomie przedsiębiorswa bądź na poziomie ogólnospołecznym. Możliwe zasosowania Wskaźnik DGC może być wykorzysany na różnych eapach procesu przygoowania i selekcji projeków inwesycyjnych. Najważniejsze zasosowania o: (1) porównywanie alernaywnych rozwiązań dla danego problemu; (2) ograniczanie zakresu inwesycji; (3) selekcja projeków inwesycyjnych. Ad. 1. Analizę alernaywnych rozwiązań można przeprowadzić (sensownie) jedynie w fazie formułowania koncepcji. Pracownia projekowa, przygoowująca koncepcję inwesycji, powinna opisać możliwe wariany osiągnięcia celu, sawianego przez inwesora, i oszacować dla każdego z nich koszy inwesycyjne i operacyjne. Wyliczenie DGC pozwala na wybór najańszego rozwiązania. Porównywanie alernayw jes najwłaściwszym zasosowaniem wskaźnika DGA. Głównym problemem, jaki pojawia się w prakyce, jes o, że do NF rafiają inwesycje, kórych realizacja jes już w fazie projekowej bardzo zaawansowana. Sudia wykonalności koncenrują się wyłącznie na przedsawieniu wybranego rozwiązania, zupełnie pomijając dane doyczące alernayw. W najlepszym przypadku analizowane alernaywy są zwięźle opisywane z pominięciem danych ilościowych i koszowych. Tak więc rudno jes swierdzić, czy wybrana opcja, rzeczywiście charakeryzuje się najniższym DGC. Szczegółowy opis poszczególnych alernayw powinien być zamieszczony w sudium wykonalności. Jeżeli en opis obejmowałby podsawowe dane echniczne i koszowe, pracownicy NF mogliby sprawdzać, czy zosała wybrana najlepsza opcja. Jednak rzeba mieć świadomość, że dane
7 odnoszące się do alernayw mają charaker przybliżony i są wyjąkowo rudne do zweryfikowania. Poza ym jeżeli projekanci rzeczywiście wykonaliby analizę efekywności koszowej, o rudno byłoby przypuszczać, że popełniliby jakieś zasadnicze błędy (meoda jes w gruncie rzeczy bardzo prosa). Problem jes zupełnie inny. Analiza opcji ma sens jedynie wedy, kiedy jes wykonywana ex ane, zn. zanim władze samorządowe podjęły osaeczną decyzję o wyborze opcji (a co za ym idzie nie poniosły isonych koszów opracowania jednej z opcji). W syuacji, gdy decyzja zosała już podjęa, samorządy są bardzo silnie zdeerminowane i za wszelką cenę będą broniły wyselekcjonowanego rozwiązania. Tak więc rola NF nie powinna koncenrować się na analizie opcji (ze względu na asymeryczny dosęp do informacji) a raczej na promowaniu dobrej prakyki, jaką jes przeprowadzanie analizy efekywności koszowej przed podjęciem decyzji o wyborze opcji. Ad. 2. Wielu inwesorów przygoowuje kompleksowe inwesycje, kórych koszy (nawe po uzyskaniu wysokiego wsparcia z Funduszu ISPA) przekraczają możliwości płanicze mieszkańców i budżeu gminnego. Takie inwesycje grupują zwykle od paru do kilkunasu mniejszych projeków, kórych realizacja nie musi być uzależniona. Aby dososować zakres inwesycji do możliwości finansowych użykowników sysemu, należy wyliczyć DGC dla poszczególnych projeków cząskowych. A nasępnie odrzucić e, kóre charakeryzują się najwyższymi warościami ego wskaźnika. Analiza a jes ograniczona do projeków cząskowych charakeryzujących się jednorodnym efekem (np. ilość zebranych ścieków albo ilość dosarczonej wody). Innym problemem jes o, że odrzucenie niekórych projeków oznacza, że normy zosaną spełnione ylko na wybranym obszarze. Odrzucone projeky nie powinny być całkowicie zaniechane a jedynie odłożone na później, kiedy społeczeńswo sanie się bardziej zamożne a inwesor odzyska zdolność kredyową. Ad. 3. Fundusze ekologiczne soją przed rudnym zadaniem selekcjonowania projeków. Wskaźnik DGC pozwala na ułożenie lisy rankingowej dla grup projeków o jednorodnym efekcie ekologicznym. Fundusze powinny szeregować projeky wg DGC i wybierać projeky, począwszy od ego, kóry charakeryzuje się najniższym wskaźnikiem. Taka procedura gwaranuje, że kosz uzyskania efeku ekologicznego, jaki poniesie społeczeńswo, będzie najniższy. Głównym problemem jes określenie miary efeku ekologicznego. Wpływ na środowisko m 3 ścieków zrzuconych do jeziora, kóre nie ma odpływu, jes zupełnie inny niż w przypadku, gdy odbiornikiem jes duża rzeka. W prakyce ylko w nielicznych obszarach ochrony środowiska selekcja projeków może być opara wyłącznie na wskaźniku efekywności koszowej. Jes o możliwe w przypadku ochrony klimau (efek cieplarniany), ponieważ nie ma znaczenia miejsce emisji a jedynie ilość gazów cieplarnianych, kóra dosaje się do amosfery. Dane porzebne do analizy Wyliczenie wskaźnika DGC wymaga zebrania danych o: (1) koszach inwesycyjnych, koszach eksploaacyjnych, (3) efekcie ekologicznym. Ponado analiyk musi przyjąć założenia, doyczące: (4) sopy procenowej i rodzaju cen, kóre odzwierciedlają koszy inwesycji (sałe lub bieżące), (5) horyzonu czasowego analizy. Ad. 1. Z oczywisych powodów dane o koszach inwesycyjnych zdobyć jes najławiej. Kwoa inwesycji powinna być rozbia na nakłady inwesycyjne ponoszone w kolejnych laach. Dodakowo, kwoa powinna być rozbia wg okresu życia poszczególnych składników inwesycji. Wynika o z ego, że składniki, kóre zużyją się szybciej muszą zosać odworzone. Najczęściej sosowanym podziałem jes rozróżnienie pomiędzy nakładami poniesionymi na budynki i rurociągi (długi czas życia od 30 do 50 la) a nakładami na wyposażenie i insalacje (króki czas życia od 10 do 15 la). Waro uaj zaznaczyć, że rzeczywise koszy inwesycyjne mogą być większe niż sumy wysępujące w opisie projeku inwesycyjnego. Przy czym nie chodzi u o zaniżanie koszów przez inwesora (raczej moglibyśmy spodziewać się zawyżania koszów) a o o, że w analizie efekywności koszowej należy wziąć pod uwagę wszyskie koszy, kóre rzeba ponieść, żeby osiągnąć dany efek ekologiczny. Na przykład w Sosnowcu jes przygoowana budowa kolekora, kóry pozwoli na przerzucenie ścieków z rzech, sarych, oczyszczalni do nowoczesnego obieku, spełniającego normy UE. We wniosku koszy inwesycyjne odnosiły się jedynie do budowy kolekora. Naomias osiągnięcie efeku
8 ekologicznego będzie wymagało zamknięcia sarych oczyszczalni, co podnosi łączne koszy inwesycyjne. Ad. 2. Kaegoria koszów eksploaacyjnych jes rudniejsza do opracowania. Po pierwsze dlaego, że informacje na en ema najczęściej są zdawkowe, niepełne i mało dokładne. Po drugie koszy eksploaacyjne powinny być rozparywane w węższych kaegoriach: koszy sałe, koszy zmienne. Do koszów sałych należy zaliczyć akie pozycje, kóre nie są bezpośrednio związane z poziomem produkcji. 1 Zwykle zalicza się do nich koszy: zarudnienia, remonów i maeriałów. Naomias koszy zmienne są powiązane z wielkością produkcji. W przypadku gospodarki ściekowej można wyodrębnić akie pozycje jak: energia, środki chemiczne, opłay ekologiczne, gospodarka osadowa. W analizie parzymy na zmiany w koszach eksploaacyjnych, spowodowane realizacją inwesycji. Tak więc należy wziąć pod uwagę również spadek koszów eksploaacyjnych, kóry przecież może być spowodowany najróżniejszymi czynnikami. Trudno objąć en problem spójną klasyfikacją. Konynuując przykład Sosnowca, jako oszczędności można porakować wyeliminowanie koszów eksploaacyjnych sarych oczyszczalni (bo zosaną zamknięe). Dodakowo, ścieki będą lepiej oczyszczane, ak więc spadną opłay i kary ekologiczne. Ad. 3. Oszacowanie efeku ekologicznego i jego rozkładu w czasie jes kluczowym elemenem analizy. Jeżeli efek ekologiczny jes reprezenowany przez produk, kóry jes przedmioem wymiany handlowej, o rzeba posiadać informacje o popycie na daną usługę. Na przykład ocena efekywności koszowej rozbudowy sysemu kanalizacyjnego wymaga posiadania informacji o ilości ścieków, kóra zosanie odebrana w poszczególnych laach. Przy czym w analizie uwzględnia się jedynie e ścieki, kóre pobiera się odpłanie od klienów a nie całkowią ilość ścieków dopływających do oczyszczalni. Oszacowanie popyu na usługi nie jes zadaniem ławym, szczególnie w Polsce, ponieważ w okresie ransformacji zmieniają się zarówno wzory zachowań konsumpcyjnych jak i uwarunkowania o charakerze srukuralnym. Dodakową rudnością jes o, że sudia wykonalności częso są opare na założeniach echnicznych a nie ekonomicznych. Oszacowanie popyu nie może być opare ani na danych o przepusowości sysemu ani na sandardach inżynieryjnych sosowanych do projekowania insalacji. Popy na usługi musi być wynikiem rzeelnie przeprowadzonej analizy rynku. Ad. 4. Analiza efekywności koszowej może być przeprowadzona w cenach sałych lub zmiennych. Ze względu na długi horyzon analizy, ypowy dla inwesycji infrasrukuralnych, rudne jes oszacowanie wskaźnika inflacji. Dlaego wskazane jes sosowanie cen sałych. Przy czym ceny realne poszczególnych czynników produkcji mogą zmieniać się w miarę upływu czasu. Na przykład można spodziewać się wzrosu płac i spadku cen energii elekrycznej. Jeżeli prognozowane zmiany są znaczące, należy odpowiednio skorygować poszczególne kaegorie koszów eksploaacyjnych. Jeżeli analiza jes przeprowadzana z punku widzenia przedsiębiorswa, o sopa procenowa (w przypadku analizy prowadzonej w cenach sałych jes o sopa realna) powinna odzwierciedlać alernaywny kosz kapiału dla danego podmiou. Jeżeli analiza jes przeprowadzana z punku widzenia społeczeńswa, o realna sopa procenowa powinna odzwierciedlać długookresowe, społeczne preferencje dla warości pieniądza w czasie. Tak więc nie jes o realna sopa procenowa, kóra obecnie obowiązuje w Polsce, rzędu kilkunasu procen. W przypadku większości analiz przeprowadzanych na porzeby Funduszu ISPA przyjmuje się 5 procen. Wielkość a jes zbliżona do 6-cio procenowej sopy dyskonowej wyznaczonej przez Miniserswo Finansów na porzeby analiz inwesycji, dofinansowywanych przez Fundusz Termomodernizacyjny. Ad. 5. Horyzon czasowy, przyjęy do analizy, powinien odpowiadać czasowi życia najbardziej rwałych składników inwesycji. W przypadku inwesycji infrasrukuralnych nie powinien być krószy niż 25 la. Przy czym zbynie wydłużanie okresu analizy nie ma isonego wpływu na wynik, ponieważ zdyskonowana warość koszów i korzyści, kóre pojawiają się po kilkudziesięciu laach, jes relaywnie mało znacząca. 1 Nie oznacza o, że nie zmieniają się w ogóle. Jeżeli po paru laach zosanie oddany do użyku nowy obiek, o zarudnienie może wzrosnąć.
9 Podsumowanie Dynamiczny kosz jednoskowy (DGC) jes jedną z meod oceny efekywności ekonomicznej, kóra może być z powodzeniem wykorzysana do analizy inwesycji ekologicznych. DGC jes wskaźnikiem, kóry można ławo wyliczyć, posługując się danymi, kóre są objęe wnioskami o dofinansowanie sosowanymi w Narodowym Funduszu. DGC jes wyrażony w en sam sposób jak cena za usługę i dzięki emu może być inuicyjnie zrozumiały również dla osób, kóre nie znają się na analizie ekonomicznej i finansowej. DGC ma wiele zasosowań. Do najważniejszych należą: wybór opcji, odchudzanie programu inwesycyjnego, selekcja projeków inwesycyjnych. Jeżeli DGC byłby liczony w ramach sandardowych procedur oceny wniosków, wówczas w krókim czasie można by określić jakie są przecięne warości ego wskaźnika dla inwesycji dofinansowywanych przez NFOŚiGW. Warości e mogłyby być sać się jednym z kryeriów oceny projeków. Bibliografia BaslerParners (1999), Financial Assisance Program wih Poland. Appraisal of Six AIJ/JI Projec Proposals in he Kaowice Region, Zollikon. CES i Inegraion (2001), Planowanie i finansowanie inwesycji wodociągowo-kanalizacyjnych, seminarium szkoleniowe, Warszawa. KfW (1993), Wprowadzenie do inerpreacji i kalkulacji dynamicznych koszów własnych dla projeków usuwania ścieków, Frankfur.