Szkolny program profilaktyki w zakresie bezpieczeństwa i przeciwdziałania przemocy, agresji oraz uzależnieniom

Transkrypt

1 Szkolny program profilaktyki w zakresie bezpieczeństwa i przeciwdziałania przemocy, agresji oraz uzależnieniom Lublin 2016 Autorzy: Biskupska Dorota Bobruk Marek Derkacz-Chuchla Izabela Hiszpańska Monika Sękowski Kamil Zielińska Katarzyna

2 Spis treści I. Wstęp... 3 II. Charakterystyka programu oraz cele ogólne... 4 III. Adresaci... 4 IV. Realizatorzy... 5 V. Procedury osiągania celów... 5 VI. Hasła programowe... 6 VII. Metody i formy pracy VIII. Środki dydaktyczne IX. Oczekiwane efekty realizacji programu X. Monitorowanie przebiegu programu i ewaluacja XI. Bibliografia str. 2

3 I. Wstęp W Zespole Szkół Budowlanych im. Eugeniusza Kwiatkowskiego do chwili obecnej były realizowane wewnętrzne programy profilaktyki: Inwestowanie w siebie jak odpowiedzialnie wkroczyć w dorosłość Program wychowania przez sport Program pozalekcyjnych zajęć sportowych wraz z programem Informacyjnoedukacyjnym Szkolny program poprawy efektywności wychowania Powyższe programy przez wiele lat wspomagały proces dydaktyczno wychowawczy w szkole, a uzyskane doświadczenia i wsparcie w czasie ich funkcjonowania metody są wykorzystywane w codziennej pracy wychowawczej. Dokonując weryfikacji istniejących programów zespół nauczycieli, wykorzystując doświadczenia wieloletniego funkcjonowania tych programów, postanowił o konstrukcji nowego programu profilaktycznego. Inspiracją do opracowania Szkolnego programu profilaktyki w zakresie bezpieczeństwa i przeciwdziałania przemocy, agresji oraz uzależnieniom stały się również: wyniki diagnozy programów wychowawczych w szkole potwierdzające coraz częściej zauważalne, niekorzystne zjawiska (zachowania), które tkwią w środowisku i w samych uczniach oraz analiza rządowych programów dotyczących wychowania i profilaktyki (patrz Program wychowawczy). Ich zadaniem jest wspieranie szkół w redukowaniu czynników wyzwalających negatywne zachowania ucznia w szkole. Motto programu: Na drodze przemocy nie można dotrzeć do lepszej przyszłości Jan Paweł II str. 3

4 II. Charakterystyka programu oraz cele ogólne Uzasadnieniem opracowania programu jest fakt, iż wśród uczniów uczęszczających do naszej szkoły jest, między innymi, grupa młodzieży: o obniżonym poziomie dojrzałości emocjonalnej, posiadająca niską samoocenę, a tym samym jest bardziej podatna na zagrożenia, zaniedbanej wychowawczo, której podstawowe potrzeby nie zostały w pełni zaspokojone (potrzeba miłości, akceptacji), osób borykających się z problemami ekonomicznymi, w których rodzinach występuje problem eurosierot, narażonych na zagrożenia idące wraz z postępem technologicznym. Wszystko to, wraz ze wszechobecnym zjawiskiem przemocy, skłoniło nas do zweryfikowania dotychczasowych programów profilaktyki i zastąpienia ich nowym programem, którego celem jest: tworzenie przyjaznego klimatu społecznego, opartego na współpracy, wzajemnym szacunku i dialogu, kształtowanie odpowiednych relacji interpersonalnych, wzrost poczucia bezpieczeństwa w szkole, zwiększenie poziomu zainteresowania rodziców losem własnego dziecka, budowanie szkoły wspierającej uczniów i jednocześnie wymagającej, kształtowanie właściwej samooceny ucznia, zwiększenie świadomości uczniów dotyczącej używek, propagowanie zdrowego stylu życia. III. Adresaci Ogół uczniów szkoły w zakresie bezpieczeństwa oraz działań profilaktycznych przeciwdziałania przemocy, agresji i uzależnień; Uczniowie zagrożeni patologią przemocy, agresji i uzależnień; Ogół rodziców, a w szczególności rodzice uczniów podatnych na czynniki wyzwalające negatywne zachowania w szkole i poza nią; Pracownicy szkoły (rada pedagogiczna, pracownicy niepedagogiczni), Współpraca z uczniami szczególnie zarażonymi na uzależnienia i ich rodzicami/opiekunami. str. 4

5 IV. Realizatorzy 1. Dyrekcja szkoły, 2. Pedagog, 3. Nauczyciele oraz pracownicy niepedagogiczni placówki, 4. Nauczyciele zawodu i pracownicy firm opiekujących się młodzieżą w czasie zajęć praktycznych i praktyk zawodowych. Realizacja założonych w programie celów wymaga skorelowanych działań wszystkich agend szkoły oraz współuczestnictwa wszystkich reprezentantów społeczności szkolnej. W miarę możliwości i potrzeb, zaleca się współpracę ze środowiskiem lokalnym, w tym z poradnią psychologiczno - pedagogiczną, a także z policją i strażą miejską. V. Procedury osiągania celów 1. Program akceptują wszyscy realizatorzy i adresaci. 2. Program przeznaczony jest do realizacji w dowolnym momencie etapu edukacyjnego szkoły w trakcie godzin do dyspozycji wychowawcy klasy, na każdej lekcji ze szczególnym uwzględnieniem technologii informacyjnej, zajęciach pozalekcyjnych oraz podczas spotkań z rodzicami uczniów. 3. Realizacja programu może być podzielona według proponowanej tematyki (trzy części) i odbywać się na przykład w oparciu o przykładowe scenariusze opracowane przez autorów programu i innych nauczycieli. 4. Tematyka i metody prowadzenia zajęć powinny uwzględniać potrzeby i wiek (dojrzałość emocjonalną) grupy. 5. Pomocą dla nauczyciela, oprócz dołączonych do programu scenariuszy lekcji, są inne materiały i ćwiczenia uzupełniające wiedzę oraz poszerzające kompetencje osoby prowadzącej zajęcia, w tym literatura dostępna w bibliotece szkolnej oraz szkolenia zewnętrzne. 6. Program może być uaktualniany i wzbogacany o nowe treści w miarę potrzeb. str. 5

6 VI. Hasła programowe 1. Bezpieczeństwo i profilaktyka przemocy. 2. Formy agresji i sposoby przeciwdziałania zachowaniom agresywnym. 3. Przeciwdziałanie uzależnieniom. Część pierwsza Bezpieczeństwo i profilaktyka przemocy Cele: 1. Zapoznanie uczniów, rodziców, nauczycieli z podstawowymi zagadnieniami dotyczącymi zjawiska przemocy, jej źródeł, sposobów zapobiegania oraz metod rodzenia sobie z nią. 2. Uświadamianie uczniów i ich rodziców o odpowiedzialności moralnej, prawnej oraz karnej za agresywne zachowania. 3. Informowanie rodziców i uczniów o rodzajach zagrożeń z jakimi mogą się zetknąć użytkownicy Internetu (cyberprzemoc), a także skutkach i metodach przeciwdziałania. 4. Wskazywanie właściwych metod postępowania w celu efektywnego i bezpiecznego korzystania z sieci, zwiększanie świadomości prawnej adresatów programu. 5. Poprawianie stanu bezpieczeństwa na terenie szkoły wśród uczniów, nauczycieli oraz pracowników szkoły. 6. Ograniczanie występowania zjawiska przemocy w szkole i na jej terenie. 7. Rozwijanie zainteresowań uczniów. 8. Kształtowanie wzorców zdrowego stylu życia i spędzania wolnego czasu. 9. Przeciwdziałanie zjawiskom patologicznym (w tym przemocy psychicznej i fizycznej) poprzez sport, rozwijanie pasji, zaangażowania w naukę oraz ukazanie możliwości rozwoju zawodowego. 10. Poprawianie relacji interpersonalnych (budowanie właściwych relacji z ludźmi, integracja uczniów w szkole, wzmacnianie więzi i współpracy między uczniami, nauczycielami i rodzicami, konstruktywne rozwiązywanie konfliktów). 11. Ćwiczenie umiejętności rozwiązywania konfliktów, radzenia sobie z negatywnymi emocjami, stresem oraz przemocą zewnętrzną. 12. Rozwijanie świadomości potrzeby i możliwości dokonywania trafnych wyborów oraz kształtowanie postawy odpowiedzialności. 13. Ćwiczenia umiejętności asertywnej odmowy. 14. Kształtowanie postawy akceptacji siebie i innych. str. 6

7 Zadania programowe Aby zwiększyć poczucie bezpieczeństwa uczniów w szkole oraz w jej otoczeniu i zminimalizować występowanie zjawiska przemocy w szkole należy: przekazać uczniom wiedzę na temat przemocy, jej źródeł, rodzajów i sposobów zapobiegania, wyposażyć uczniów w umiejętności radzenia sobie z przemocą, uświadomić uczniom konsekwencje wynikające ze stosowania przemocy, zapoznać uczniów, nauczycieli i pracowników szkoły z obowiązującymi procedurami dotyczącymi reagowania w sytuacji kryzysowej, współpracować z odpowiednimi instytucjami (straż miejska, policja, kuratorzy sądowi) i organizacjami (Monar, Ochotnicze Hufce Pracy) w obszarach: uzyskania i poszerzenia wiedzy w zakresie zapobiegania przemocy oraz poznania aspektów prawnych tego zjawiska, a także wspierania działań profilaktycznych realizowanych w szkole. W ramach zadań na poziomie szkoły należy: zwiększać kompetencje nauczycieli w zakresie przeciwdziałania przemocy oraz znajomości przepisów prawa, podejmowania interwencji, a także umiejętności psychospołecznych, włączać rodziców w działania zapobiegające zjawiskom przemocy, współpracować z Samorządem Uczniowskim i zakładami pracy, w których uczniowie odbywają praktyki, monitorować zachowania uczniów na terenie szkoły, poszerzać ofertę zajęć pozalekcyjnych i motywować uczniów do uczestnictwa w nich. W ramach zadań na poziomie klasy należy: kształtować umiejętności uczniów w zakresie zachować asertywnych, umożliwić uczniom uczestnictwo w różnorodnych zajęciach poświęconych przeciwdziałaniu przemocy, ćwiczeniu umiejętności rozwiązywania konfliktów, radzeniu sobie z negatywnymi emocjami, stresem oraz przemocą z zewnątrz, podejmować działania integrujące zespół klasowy (wycieczki, spotkania, zajęcia integracyjne), wyposażyć rodziców w wiedzę dotyczącą występowania problemu przemocy, wskazywać uczniom możliwości i ścieżki korzystania z pomocy poradni psychologiczno pedagogicznej oraz innych instytucji wspierających. str. 7

8 W ramach zadań na poziomie jednostki należy: przeprowadzać rozmowy z uczniami dotkniętymi przemocą i ich rodzicami, obejmować indywidulaną opieką pedagogiczną uczniów dotkniętych przemocą, kierować uczniów z problemami na indywidualne rozmowy z wychowawcą, pedagogiem szkolnym, pracownikami instytucji wspierających proces dydaktyczno wychowawczy szkoły. Treści programowe 1. Istota, źródła i rodzaje przemocy. Jej skutki osobiste i społeczne. 2. Sposoby przeciwdziałania przemocy. Zachowania alternatywne w sytuacjach wzbudzających agresję. 3. Asertywność. Zachowania asertywne. 4. Poszanowanie prawa. Pożądane wzorce zachowań. 5. Szacunek do drugiego człowieka. 6. Skuteczna komunikacja (przyczyny zakłóceń w zakresie komunikacji, rozwijanie umiejętności skutecznego słuchania, konstruktywne rozwiązywanie problemów). 7. Zdrowy styl życia. 8. Stres oraz sposoby radzenia sobie z nim. 9. Negatywny wpływ mediów, gier komputerowych, portali i komunikatorów internetowych na wzrost zachowań agresywnych. 10. Bezpieczeństwo ucznia w domu, szkole, na ulicy. Zasady ruchu drogowego, zasady BHP i PPOŻ. Część druga Formy agresji i sposoby przeciwdziałania zachowaniom agresywnym Cele: 1. Wyposażanie uczniów, rodziców, nauczycieli w wiedzę dotyczącą: pojęcia agresji oraz ich sposobów rodzenia sobie z nią. 2. Nabycie umiejętności rozwiązywania konfliktów. 3. Zmniejszenie do minimum liczby zachowań agresywnych w szkole. 4. Zwiększenie poczucia bezpieczeństwa, uczniów, nauczycieli i pracowników niepedagogicznych. 5. Integracja uczniów w szkole oraz wzmocnienie więzi między uczniami, nauczycielami i rodzicami. 6. Kształtowanie postaw wzajemnego szacunku. str. 8

9 7. Dbałość o prawidłowy rozwój psychofizyczny młodzieży. 8. Przeciwdziałanie psychologicznym skutkom agresji. 9. Rozwijanie zainteresowań sportem i innymi zajęciami. Zadanie programowe W celu zdobycia przez młodzież wiedzy na temat zachowań agresywnych i skutecznego przeciwstawiania się im, należy podjąć działania z zakresu: przekazania fachowej wiedzy na temat przyczyn zachowań agresywnych, szczegółowego omówienia praw i obowiązków ucznia oraz praw człowieka i dziecka, współpracy ze środowiskiem lokalnym i instytucjami wspierającymi szkołę. W celu wykształcenia umiejętności rozwiazywania konfliktów oraz radzenia sobie z sytuacją agresji należy: przeprowadzać trening asertywności, rozwijać umiejętności alternatywnych sposobów rozwiązywania konfliktów, budować postawę zachowań tolerancyjnych i empatycznych, wskazywać wzorce osobowe do naśladowania, wypracowywać metody opanowania i przezwyciężania złości i agresji, kształtować umiejętności kontrolowania własnych emocji. W ramach zadań na poziomie szkoły należy: zwiększać kontrolę podczas przerw międzylekcyjnych, wzbogacić ofertę zajęć pozalekcyjnych, organizować zajęcia edukacyjne dla rodziców, prowadzić doskonalenie i samodoskonalenie nauczycieli, zwiększyć współpracę na linie dom szkoła oraz z Samorządem Uczniowskim, także z instytucjami: straż miejska, policja, kuratorzy sądowi, poradnie psychologiczno pedagogiczne. W ramach zadań na poziomie klasy należy: przeprowadzić cykl lekcji wychowawczych zapobiegających agresji, organizować wspólne zajęcia wzmacniające więzi między uczniami, organizować wycieczki klasowe, organizować zebrania rodziców i indywidualne rozmowy. W ramach zadań na poziomie jednostki należy: objąć indywidualną opieką pedagogiczną potencjalne ofiary oraz agresorów, przeprowadzać indywidualne rozmowy z rodzicami uczniów, których problem dotyczy, str. 9

10 uzyskiwać pomoc ze strony uczniów, np. Samorządu Uczniowskiego, wskazać możliwości uzyskania fachowej pomocy ze strony instytucji wspierających (straż miejska, policja, kuratorzy sądowi, poradnie psychologiczno pedagogiczne) dla rodziców i uczniów. Treści programowe 1. Czym jest agresja (analiza przykładów, wspólne formułowanie definicji). 2. Źródła agresji czy agresja jest wrodzona? 3. Uwarunkowania zachowań agresywnych (rozładowanie napięcia, korzyści materialne, zdobycie lub utrzymanie wysokiej pozycji społecznej). 4. Rodzaje agresji. 5. Jak przeciwdziałać agresji w szkole (warunki i reguły, wspólna analiza problemu)? 6. Agresja w mediach i jej wpływ na zachowanie. 7. Czy sport umożliwia eliminacje zachowań agresywnych? 8. Alternatywa dla sytuacji umożliwiających powstawanie zachowań agresywnych (zajęcia pozalekcyjne, wspólne wycieczki lub pomoc koleżeńska). str. 10

11 Część trzecia Przeciwdziałanie uzależnieniom Cele: 1. Wyposażenie uczniów, rodziców i nauczycieli w wiedzę dotyczącą rodzajów i przyczyn uzależnień oraz sposobów zapobiegania im. 2. Objęcie opieką wychowawczą uczniów i rodziców zmagających się z problemem uzależnień. 3. Ochrona uczniów przed uzależnieniami. 4. Nabycie umiejętności radzenia sobie z problemami prowadzącymi do uzależnień. 5. Świadomość konsekwencji swoich zachowań 6. Zmniejszenie do minimum liczby osób uzależnionych od alkoholu, narkotyków, dopalaczy czy nikotyny. 7. Wyrażanie swoich myśli i uczuć w sposób asertywny. 8. Wskazywanie dróg i możliwości wyjścia z uzależnienia. 9. Wzmacnianie samooceny i budowanie poczucia własnej wartości oraz rozwijanie umiejętności podejmowania własnych decyzji. 10. Promowanie zdrowego stylu życia i zachęcanie do aktywnego spędzania wolnego czasu. 11. Wyposażenie uczniów i rodziców w wiedzę dotyczącą prawidłowości i zaburzeń zdrowia psychicznego 12. Kształtowanie odpowiedzialnej postawy młodzieży wobec środków uzależniających. Zadania programowe: W celu zdobycia przez młodzież wiedzy na temat uzależnień i skutecznego zapobiegania im, należy podjąć działania: przekazywać fachową wiedzę na temat przyczyn uzależnień, współpracować ze środowiskiem lokalnym i instytucjami wspierającymi szkołę (straż miejska, policja, poradnia psychologiczno - pedagogiczna, Monar, Ochotnicze Hufce Pracy), W ramach zadań na poziomie szkoły należy: wzbogacać ofertę zajęć pozalekcyjnych, organizować spotkania z osobami, którym udało się wyjść z uzależnień, kształtować postawy sprzyjające podejmowaniu właściwych decyzji, rozwijać współpracę szkoły z instytucjami zajmującymi się profilaktyką uzależnień, przeprowadzać zajęcia edukacyjne dla rodziców, wspierać rodziców i nauczycieli w podejmowaniu działań profilaktycznych, str. 11

12 propagować doskonalenie i samodoskonalenie nauczycieli w rozpoznawaniu i przeciwdziałaniu uzależnieniom. W ramach zadań na poziomie klasy należy: wzmacniać więzi między uczniami, wyposażać rodziców w wiedzę na temat uzależnień o profilaktyki, wskazywać pozytywne wzorce osobowe. W ramach zadań na poziomie jednostki należy: rozwijać poczucie własnej wartości, nabywać umiejętności przeciwstawiania się presji otoczenia, objąć indywidualną opieką pedagogiczną osoby z grupy podwyższonego ryzyka, przeprowadzać rozmowy z uczniami zagrożonymi wejściem w uzależnienie oraz ich rodzicami, wskazywać na możliwości uzyskania fachowej pomocy ze strony instytucji zajmujących się profilaktyką i leczeniem uzależnień. Treści programowe: 1. Uzależnienia i ich rodzaje. 2. Przyczyny i mechanizmy wchodzenia w uzależnienia. 3. Skutku uzależnień (zdrowotne, moralne, prawne, społeczne). 4. Korzyści wynikające z bycia wolnym od nałogów. str. 12

13 VII. Metody i formy pracy Aby osiągnąć zamierzone cele można posłużyć się następującymi metodami: burza mózgów, ekspresja artystyczna, dyskusja, heureza, prezentacja (np. film lub prezentacja multimedialna), uczestnictwo w akcji, plakat, praca z tekstami fachowymi, elementy dramy, praca z komputerem, zajęcia warsztatowe, pogadanka (ewentualnie krótki wywiad jedynie przy wprowadzaniu nowych zagadnień). Metody podające należy stosować w minimalnym zakresie. Należy wyznaczać uczniom zadania o tematach otwartych, inspirujące do zajęcia określonego stanowiska, zgodnego z zasadami i wzorcami akceptowanymi społecznie. Formy pracy Zaleca się wykorzystywanie różnorodnych form pracy np.: indywidualna, grupowa, zbiorowa (w systemie klasowo lekcyjnym i współpraca z innymi zespołami klasowymi poza terenem szkoły np. podczas udziału w akcji). VIII. Środki dydaktyczne Proponowane środki dydaktyczne: prezentacje multimedialne, filmy edukacyjne związane z tematyką programu, ankiety i kwestionariusze, plakaty, materiały otrzymane z Monar-u i poradni leczenia uzależnień oraz innych organizacji wspomagających szkołę w zakresie profilaktyki i kształtowania właściwych postaw, materiały własne do sporządzenia plakatów, transparentów, str. 13

14 wycinki prasowe i nagrania. Środki te powinny być zbierane i gromadzone w bibliotece szkolnej w celu ich wykorzystywania w kolejnych edycjach programu. IX. Oczekiwane efekty realizacji programu 1. Integrowanie środowiska szkolnego. 2. Promowanie szkoły bez takich zjawisk jak: przemoc, używki, wagary i nietolerancja. 3. Poprawa komunikacji nauczycieli z rodzicami oraz ich systematyczna współpraca, ukazanie rodzicom możliwości wspierania dziecka w działaniach na rzecz bezpieczeństwa, profilaktyki uzależnień. 4. Rozwój umiejętności społecznych, emocjonalnych i życiowych uczniów, budowanie realistycznej samoceny, poczucia własnej wartości i szacunku dla innych, dokonywanie trafnych wyborów. 5. Umożliwienie uczniom i rodzicom korzystania ze wsparcia pedagoga szkolnego. 6. Uczniowie: czują się bezpieczni w szkole, radzą sobie z negatywnymi emocjami, stresem, agresją, przemocą, konstruktywnie rozwiązują nieporozumienia i konflikty, unikają zagrożeń związanych z wykorzystaniem technologii informacyjnej, są tolerancyjni i szanują innych, umieją zachować się w sytuacji presji otoczenia, znają rodzaje uzależnień, zagrożenia i ich konsekwencje, są otwarci na proponowaną pomoc. X. Monitorowanie przebiegu programu i ewaluacja Realizacja programu będzie systematycznie monitorowana, a wnioski z monitoringu zostaną wykorzystane do ewaluacji programu. W procesie ewaluacji można wykorzystywać następujące metody (narzędzia): 1. ankieta (diagnoza wstępna diagnoza końcowa) dotycząca oceny stopnia bezpieczeństwa w szkole, znajomości konsekwencji nieprzestrzegania prawa oraz akceptacji norm, 2. wskaźniki ilościowe (liczba uczniów biorących udział w programach, konkursach, imprezach klasowych i szkolnych, zawodach sportowych) oraz ilość uczniów nieprzestrzegających prawa, str. 14

15 3. obserwacja i rozmowa, 4. analiza dokumentacji szkolnej. Program może być uaktualniany i wzbogacany o nowe treści stosownie do potrzeb. Szkolny program profilaktyki w zakresie bezpieczeństwa i przeciwdziałania przemocy, agresji oraz uzależnieniom został pozytywnie zaopiniowany przez Samorząd Uczniowski, Radę Rodziców i Radę Pedagogiczną. XI. Bibliografia 1. Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej i Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 sierpnia 2015 r. 2. Bańka Z., Szymański M., Agresja i przemoc we współczesnym świeci. Tom II, Agresja i przemoc w instytucjach wychowawczych, Kraków 1998 r. 3. Dziewięcki M., Młodzież, a alkohol w Ateneum Kapłańskie nr 1, 1997 r. 4. Dziewięcki M., Młodzież, a alkohol i realizm w Świat Problemów nr 2, 2000 r. 5. Dziewięcki M., Nowoczesna profilaktyka uzależnień, Kielce 2001 r. 6. Hamer H., Oswoić nieświadomość, Warszawa 2000 r. 7. Karkowska M., Czarnecka W., Przemoc w szkole, Kraków 2000 r. 8. Korczak C., Higiena podręcznik dla szkół medycznych, PZWL 1998 r. 9. Kuźma J., Szatora Z., Agresja i przemoc we współczesnym świecie, Tom I, Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży oraz w instytucjach społeczno opiekuńczych, Warszawa 1998 r. 10. Minirth F., Meier P., Arterburn S., W stronę wartości encyklopedyczny poradnik życia rodzinnego, Warszawa 1998 r. 11. Okoń W., Słownik Pedagogiczny, Warszawa 1987 r. 12. Papież J., Płukis A., Przemoc dzieci i młodzieży, Gdańsk 1998 r. 13. Pilch T., Agresja i nietolerancja jako mechanizmy zagrożenia ładu społecznego, W: T.Pilch i I. Lepalczyk, Pedagogika Społeczna, Warszawa 1995 r. 14. Sako J., Szkoła dla rodziców i wychowawców, CMPP-P MEN, Warszawa 1999 r. 15. Szewczuk W., Słownik Psychologiczny, Warszawa 1985 r. 16. Wolińska J. M., Agresywność młodzieży, Lublin 2003 r. 17. Żygulski K., Agresja; W: Encyklopedia Psychologiczna 1998 r. str. 15