Laboratorium Techniki Obliczeniowej i Symulacyjnej

Transkrypt

1 Ćwiczenie 10. Metody numeryczne rozwiązywania układów równań liniowych. Opracował: dr inż. Sebastian Dudzik 1. Cel ćwiczenia Celem ćwiczenia jest zapoznanie się z algorytmami numerycznymi przetwarzania macierzy i wyznaczników, wykorzystywanymi w rozwiązywaniu liniowych układów równań, w szczególności metodami dokładnymi. 2. Wprowadzenie 2.1. Macierze i wyznaczniki Macierzą A, nazywamy prostokątną tablicę zbudowaną z m wierszy i n kolumn. Element macierzy umieszczony wi-tym wierszu ij-tej kolumnie oznaczamya ij. Macierz 0, to macierz, której wszystkie elementy są zerami. Macierz kwadratową E, której wszystkie elementy poza główną przekątną są zerami, a elementy na głównej przekątneja 11,a 22,...a nn są jedynkami, nazywamy macierzą jednostkową. Macierz A T, powstałą przez zamianę wierszy i kolumn w macierzy A, nazywamy macierzą transponowaną. Najważniejszymi operacjami macierzowymi są: dodawanie, odejmowanie, mnożenie, mnożenie przez liczbę, odwracanie (macierz kwadratowa), przekształcenia nie zmieniające rzędu macierzy. Sumą macierzy A i B (o tych samych rozmiarach) nazywamy macierz C taką, że: C ij = A ij + B ij. (1) Różnicą macierzy A i B (o tych samych rozmiarach) nazywamy macierz C taką, że: C ij = A ij B ij. (2) Iloczynem (Cauchy ego) macierzy A (n m) i B (m k) nazywamy macierz C taką, że: m C ik = A ij B jk. (3) j=1 Mnożenie macierzy AB nie jest przemienne i wymaga, aby liczba kolumn A równa była liczbie wierszy B. Jeżeli macierz A ma wymiarm n, a macierz B wymiarn k, to 1

2 Ćwiczenie 10. Metody numeryczne rozwiązywania układów równań liniowych. ZTMAiPC macierz będąca ich iloczynem ma wymiar m k. Poniżej przedstawiono algorytm mnożenia macierzy w postaci pseudokodu. całkowite:n,m,k,i,j,s rzeczywiste: sum macierze:a,b,c Podaj:m,n,k Dlai := 1, 2,...,m Dlaj:= 1, 2,...,n Dlai := 1, 2,...,m Podaja ij Dlai := 1, 2,...,m Dlaj:= 1, 2,...,n Podajb ij Dlaj:= 1, 2,...,k Podstaw sum := 0 Dlas = 1, 2,...,n (4) Obliczsum :=sum +a is b sj Podstawc ij :=sum Dlai := 1, 2,...,m Dlaj:= 1, 2,...,k Drukujc ij Pierwsze dwie pętle Dla, służą jedynie wczytaniu elementów macierzy i w dalszych zapisach algorytmów nie będą stosowane. Wyznacznikiem stopnia n nazywamy tablicę kwadratową: W = a 11 a a 1n a 21 a a 2n a n1 a n2... a nn. (5) Minorem (podwyznacznikiem)α ij wyznacznikaw, nazywamy wyznacznik, który powstaje poprzez skreślenie i-tego wiersza i j-tej kolumny w wyznaczniku W. Dopełnieniem algebraicznyma ij nazywamy wyrażenie:a ij = ( 1) i+j α ij. Wartość wyznacznika jest sumą iloczynów elementów dowolnego wiersza (kolumny) i ich dopełnień algebraicznych. Wyznacznik nie zmienia swojej wartości, jeśli elementy wiersza (kolumny) pomnożymy przez dowolną liczbę i dodamy do elementów innego wiersza (kolumny). Wyznacznik, który ma wiersz lub kolumnę złożoną z samych zer, ma wartość równą zero. Wyznacznik, który ma dwa identyczne wiersze (kolumny) ma wartość równą zero. wyznacznik który ma dwa wiersze (kolumny) proporcjonalne ma wartość równą zero. Z punktu widzenia rozwiązywania układów równań, ważnym wyznacznikiem jest wy- 2 Częstochowa 2007

3 ZTMAiPC znacznik typu: W = a 11 a 12 a a 1n 0 a 22 a a 2n 0 0 a a 2n a 2n. (6) Ma on pod główną przekątną elementy zerowe. Wyznacznik taki jest nazywany trójkątnym (w tym przypadku górnym). Wartość wyznacznika równa jest iloczynowi elementów leżących na głównej przekątnej. Jeżeli choć jeden element głównej przekątnej jest zerowy, wartość wyznacznika wynosi 0. W metodach numerycznych, w celu obliczenia wyznacznika stosuje się algorytm sprowadzenia go do postaci trójkątnej. Poniżej przedstawiono zapis algorytmu w postaci pseudokodu. całkowite:n,i,j,s rzeczywiste: wyz macierze: a, b Wczytaj a Podstawwyz :=a 11 Dlas := 1, 2,...,n 1 Dlaj:=s + 1,s + 2,...,n Obliczb sj := a sj a ss Dlai :=s + 1,s + 2,...,n Dlaj :=s + 1,s + 2,...,n (7) Oblicza ij :=a ij a is b si Obliczwyz :=wyza s+1,s+2 Drukuj wyz Bardzo ważnym zagadnieniem jest odwracanie macierzy. Macierzą odwrotną, kwadratowej, nieosobliwej macierzy A jest macierz A 1, taka, że: AA 1 = A 1 A = E. (8) Nieosobliwość macierzy oznacza, że jej wyznacznik jest różny od zera. Istnieje wiele algorytmów odwracania macierzy. Z uwagi na podobieństwo do algorytmu obliczania wy- Częstochowa

4 Ćwiczenie 10. Metody numeryczne rozwiązywania układów równań liniowych. ZTMAiPC znacznika, poniżej przedstawiono jeden z tych algorytmów w postaci pseudokodu: całkowite:n,i,j,s rzeczywiste: c, d macierze: b Podaj n Dlai := 1, 2,...,n Dlaj:=n + 1,n + 2,..., 2n Podstawb ij := 0 Dlai : 1, 2,...,n Podstawb i,n+i := 1 Dlai := 1, 2,...,n Podstawc :=b i,i Podstawb i,i :=b i,i 1 Dlas :=i + 1,i + 2,..., 2n Obliczd := b is c Dlaj:= 1, 2,...,n Obliczb js :=b js db ji Dlai := 1, 2,...,n Dlaj:=n + 1,n + 2,..., 2n Drukujb ij (9) 2.2. Dokładne metody rozwiązywania układów równań W dalszej części wprowadzenia będzie rozpatrywany układ n równań z n niewiadomymi (układ cramerowski). a 11 x 1 +a 12 x a 1n x n =b 1 a 21 x 1 +a 22 x a 2n x n =b 2. (10)... a n1 x 1 +a n2 x a nn x n =b n Powyższy układ można zapisać w postaci macierzowej: AX = B, (11) Macierz A nazywa się macierzą główną układu: a 11 a a 1n a A = 21 a a 2n (12) a n1 a n2... a nn Pozostałe wektory to: X wektor niewiadomych, B wektor wyrazów wolnych. 4 Częstochowa 2007

5 ZTMAiPC Układy, w których tylko główna przekątna macierzy A ma elementy niezerowe rozwiązuje się w sposób natychmiastowy. x i = b i a ii,a ii 0,i = 1, 2,...,n. (13) Dość łatwo rozwiązuje się trójkątne układy równań. W takim przypadku obowiązują następujące wzory: x n = b n a nn x i = b i n s=i+1 a is x s a ii,i =n 1,n 2,..., 1. Poniżej przedstawiono algorytm rozwiązywania trójkątnego układu n równań w postaci pseudokodu. całkowite:n,i,j,s rzeczywiste: sum macierze:a,b,x Podaj: n Oblicz:x n := bn a nn Dlai :=n 1,n 2,... 1 (15) Podstaw: sum := 0 Dlas :=i + 1,i + 2,n Oblicz:sum :=sum +a is x s Oblicz:x i := b i sum a ii Dla:i := 1, 2,...,n Drukujx i Innym sposobem rozwiązywania układów równań są wzory Cramera. Oznaczmy symbolemw wyznacznik główny układu równań (11) a przezw j, wyznacznik, który powstaje przez wpisanie w miejscej-tej kolumny wyznacznika głównego wektora wyrazów wolnych. Można wykazać, że: x j = W j, W 0, j = 1, 2,...n. (16) W Niestety, w praktyce wzory Cramera nie są stosowane z powodu dużej złożoności obliczeniowej. Dodatkowo, algorytm ten jest wrażliwy na błędy arytmetyki zmiennoprzecinkowej. Algorytm Thomasa może być stosowany w rozwiązywaniu układów trójprzekątniowych. Układ trójprzekątniowy przedstawiono poniżej. b 1 c 1 a 2 b 2 c 2 a 3 b 3 c 3... a n 1 b n 1 c n 1 a n b n x 1 x 2 x 3. x n 1 x n = d 1 d 2 d 3. d n 1 d n (14). (17) Częstochowa

6 Ćwiczenie 10. Metody numeryczne rozwiązywania układów równań liniowych. ZTMAiPC Algorytm Thomasa w postaci pseudokodu przedstawiono poniżej. całkowite: n, i macierze:a,b,c,d,x,β,γ Podaj n Obliczβ 1 := c 1 b 1 Obliczγ 1 := d 1 b 1 Dlai = 1, 2,...,n c i Obliczβ i := a i β i 1 +b i Obliczγ i := d i a i γ i 1 a i β i 1 +b i Podstawx n :=γ n Dlai :=n 1,n 2,..., 1 (18) Obliczx i :=β i x i+1 +γ i Dlai := 1, 2,...,n Drukujx i W metodzie eliminacji Gaussa układ równań (11) zapisuje się w postaci jednej macierzy C. W macierzy tejnpierwszych kolumn zawiera elementya ij macierzy głównej A. Kolumnęn + 1 tworzą wyrazy wolneb i. Elementy macierzy oznacza się symbolemc ij. Macierz ta ma następującą postać: C = c 11 c c 1n c 1,n+1 c 21 c c 2n c 2,n c n1 c n2... c nn c n,n+1 (19) Wariant podstawowy metody eliminacji polega na takich przekształceniach macierzy C, aby jej pierwszychnkolumn utworzyło macierz trójkątną. W drugim etapie rozwiązuje się następnie trójkątny układ współrzędnych. Algorytm rozwiązywania układu równań 6 Częstochowa 2007

7 ZTMAiPC metodą eliminacji w postaci pseudokodu, przedstawiono poniżej. całkowite:n,i,j,s rzeczywiste: sum macierze: c, x Podaj n Dlas := 1, 2,...,n Dlai :=s + 1,s + 2,...,n Podstawx n := c n,n+1 c nn Dlai :=n 1,n 2,..., 1 Podstaw sum := 0 Dlas :=i + 1,i + 2,...,n Dlaj:=s + 1,s + 2,...,n + 1 Obliczc ij :=c ij c is c ss c sj (20) Obliczsum :=sum +a is x s Obliczx i := c i,n+1 sum c ii Dlai := 1, 2,...,n Drukujx i 3. Program ćwiczenia 1. Uruchomienie programu MATLAB. W ćwiczeniu wykorzystano program MATLAB w wersji 5.3 (R11.1). Uruchomienie programu następuje poprzez skrót na pulpicie (Matlab5.3) lub bezpośrednio z katalogu C:\MatlabR11\ bin\. 2. Uruchomienie programu Wordpad.exe. Program można uruchomić poprzez wywołanie: Start\Programy\Akcesoria\ Wordpad lub poprzez skrót na pulpicie. 3. Przejście do katalogu roboczego dla grupy laboratoryjnej. Domyślnym katalogiem startowym (roboczym) programu MATLAB jest C:\Matlab R11\ work\. Zadanie polega na przejściu do podkatalogu katalogu work. Podkatalog (utworzony na pierwszych zajęciach laboratoryjnych) nazwany jest wybranymi 2 nazwiskami studentów, wchodzących w skład grupy laboratoryjnej. (a) Wprowadzić: >>pwd W programie MATLAB każde wprowadzone polecenie zatwierdza się klawiszem <ENTER>. Zwrócić uwagę na ścieżkę dostępu do katalogu bieżącego. Częstochowa

8 Ćwiczenie 10. Metody numeryczne rozwiązywania układów równań liniowych. ZTMAiPC (b) Wprowadzić: >>cd nazwa_podkatalogu Parametr nazwa_pod-katalogu powinien składać się z nazwisk 2 wybranych studentów grupy laboratoryjnej (np. >>cd KowalskiNowak). 4. Operacje na macierzach i wyznacznikach (a) Na podstawie wzoru (1) utworzyć w języku MATLAB skrypt obliczający sumę dwóch macierzy. W edytorze programu MATLAB wprowadzić: % skrypt oblicza sumę macierzy A i B i umieszcza ją w zmiennej C. % Uwaga! wymiary macierzy muszą być zodne. [m,n]=size(a) for i=1:n for j=1:n C(i,j)=A(i,j)+B(i,j); end end A B C Przetestować działanie skryptu dla następujących przypadków: i. ii. A = A = j , B =, B = j j Sprawdzić wyniki z wykorzystaniem operatora,+ programu MATLAB. Zawartość (b) Na podstawie wzoru (2) utworzyć w języku MATLAB skrypt obliczający różnicę dwóch macierzy. Przetestować działanie skryptu dla przypadków z pkt,4a. Sprawdzić wyniki z wykorzystaniem operatora,- programu MATLAB. Zawartość (c) Na podstawie pseudokodu (4) utworzyć w języku MATLAB skrypt obliczający iloczyn dwóch macierzy. Przetestować działanie skryptu dla przypadków z pkt,4a. Sprawdzić wyniki z wykorzystaniem operatora,* programu MA- TLAB. Zawartość okna głównego oraz okna edytora skopiować do programu Wordpad. 8 Częstochowa 2007

9 ZTMAiPC (d) Na podstawie pseudokodu (7) utworzyć w języku MATLAB skrypt obliczający wyznacznik macierzy. Przetestować działanie skryptu dla macierzy z pkt,4a. Sprawdzić wyniki z wykorzystaniem funkcji det programu MATLAB. Zawartość (e) Na podstawie pseudokodu (9) utworzyć w języku MATLAB skrypt odwracający macierz. Przetestować działanie skryptu dla macierzy z pkt,4a. Sprawdzić wyniki z wykorzystaniem funkcji inv oraz operatora ˆ(-1) programu MATLAB. Zawartość 5. Rozwiązywanie układów równań metodami dokładnymi (a) Na podstawie zależności (13) utworzyć w języku MATLAB skrypt rozwiązujący układ równań, w którym macierz główna zawiera elementy niezerowe jedynie na głównej przekątnej. Przetestować działanie skryptu dla układu równań danego w postaci następujących macierzy: A = , B = (21) Sprawdzić wyniki z wykorzystaniem operatora,\ programu MATLAB. Wprowadzić: x=a\b Zawartość (b) Na podstawie pseudokodu (15) utworzyć w języku MATLAB skrypt rozwiązujący trójkątny układ równań. Przetestować działanie skryptu dla układu równań danego w postaci następujących macierzy: A = , B = (22) Sprawdzić wyniki z wykorzystaniem operatora,\ programu MATLAB. Wprowadzić: x=a\b Zawartość (c) Na rys. 1 przedstawiono obwód rozgałęziony obwód elektryczny prądu stałego. Obliczyć rozkład prądów w obwodzie metodą oczkową, wiedząc, że:e 1 = 15V, E 2 = 2V,E 3 = 5V,E 4 = 3V,R 1 =R 2 = 1Ω,R 2 =R 5 = 2Ω.R 4 = 3Ω,R 6 = Częstochowa

10 Ćwiczenie 10. Metody numeryczne rozwiązywania układów równań liniowych. ZTMAiPC R 1 E 1 R 5 R 2 R 4 I 1 I 2 E 2 E 3 R 3 R 6 I 3 E 4 R 7 Rys. 1. Obwód rozgałęziony prądu stałego 1, 5Ω,R 7 = 10Ω. Na podstawie pseudokodu (16) utworzyć w języku MATLAB skrypt rozwiązujący układ równań metodą Cramera. Przetestować działanie skryptu dla układu równań ułożonego dla obwodu elektrycznego. Równania mają postać: (R 1 +R 2 +R 3 )I 1 R 4I 2 R 3I 3 =E 1 E 3 R 4 I 1 + (R 4 +R 5 +R 6 )I 2 R 6I 3 =E 3 E 2 R 3 I 1 R 6I 2 + (R 3 +R 6 +R 7 )I 3 =E 4 (23) Po wstawieniu danych liczbowych, układ można przedstawić za pomocą macierzy: A = , B = 3 (24) Sprawdzić wyniki z wykorzystaniem operatora,\ programu MATLAB. Zawartość (d) Na podstawie pseudokodu (18) utworzyć w języku MATLAB skrypt rozwiązujący trójprzekątniowy układ równań. Przetestować działanie skryptu dla układu równań danego w postaci następujących macierzy: A = Częstochowa 2007, B = (25)

11 ZTMAiPC Sprawdzić wyniki z wykorzystaniem operatora,\ programu MATLAB. Zawartość 6. Na podstawie pseudokodu (20) utworzyć w języku MATLAB skrypt rozwiązujący układ równań. Przetestować działanie skryptu dla: (a) układu równań z pkt.5a, (b) układu równań z pkt.5b, (c) układu równań z pkt.5c, (d) układu równań z pkt.5d. Sprawdzić wyniki z wykorzystaniem operatora,\ programu MATLAB. Zawartość 4. Opracowanie sprawozdania W sprawozdaniu należy umieścić polecenia oraz wyniki ich działania skopiowane w trakcie ćwiczenia z okna środowiska MATLAB. Do każdej linii kodu oraz do każdego wyniku, należy dodać komentarz objaśniający. Przykład round(6/9+3*2)/2 3 obliczenie wartości wyrażenia. Funkcja round(6/9+3*2) zaokrągla wynik działania 6/9+3*2 do najbliższej liczby całkowitej... Częstochowa