WIEDZA I WNIOSKOWANIE W PRAWNICZYM SYSTEMIE EKSPERCKIM KNOWLEDGE AND REASONING IN LEGAL EXPERT SYSTEM

Transkrypt

1 STUDIA INFORMATICA 2010 Volue 31 Nuber 2A (89) Toasz ŻUREK Uiwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Istytut Iforatyki WIEDZA I WNIOSKOWANIE W PRAWNICZYM SYSTEMIE EKSPERCKIM Streszczeie. W pracy zaprezetowao sposób reprezetacji wiedzy w prawiczy systeie ekspercki działający w zakresie ustawy o podatku roly. Wiedza jest reprezetowaa za poocą otologii, reguł i etareguł. W systeie wykorzystao echaizy radzeia sobie z iektóryi przypadkai ieuorowayi w prawie wprost oraz kofliktowyi regułai prawyi. Słowa kluczowe: systey eksperckie, otologia, prawo, reprezetacja wiedzy KNOWLEDGE AND REASONING IN LEGAL EXPERT SYSTEM Suary. The paper discusses the details of the ethod of kowledge represetatio i the legal advisory syste operatig i the scope of agriculture tax law. The structure of the syste is based o the assuptio that represetatio of the legal act should be separated fro geeral legal kowledge ad coo sese kowledge. Keywords: expert syste, otology, law, kowledge represetatio Uieszczoe tu pole Advace zapewia poprawy odstęp 1. Wstęp Narzędzia doradcze do wspoagaia ekspertyz prawych w przeciwieństwie do arzędzi wspoagających ekspertyzy z iych dziedzi ciągle są dalekie od powszechego wykorzystaia w praktyce. Kluczowy problee dla praktyczych ipleetacji takich systeów jest saa atura wiedzy i wioskowaia prawiczego, czyli to wszystko, czy różi się oo od bezpieczych dziedzi, takich jak p. fiase. Wiedza prawicza uosabia wszystko to, co jest ielubiae przez koputery i iforatyków: iedookreśleie, brak precyzji, ogól-

2 214 T. Żurek ość i ogroy udział wiedzy zdroworozsądkowej. Poio tego, albo właśie dzięki teu, jest to iezwykle ciekawy obszar badawczy, którego potecjale ożliwości wykorzystaia są trude do przeceieia ie tylko w prawiczych systeach eksperckich. Badaia ad arzędziai wspoagającyi ekspertyzy prawicze są prowadzoe a wielu różych płaszczyzach i odelowaie aktów prawych w celu realizacji arzędzi doradczych staowią tylko jede z wielu kieruków badań. Niiejsza praca skupia się a probleach reprezetacji wybraego aktu prawego w bazie wiedzy. Aaliza dokoaa jest a przykładzie ustawy o podatku roly [10]. Pukte wyjścia poiższych rozważań jest przekoaie autora, że reprezetacja przepisów w bazie wiedzy powia być jak ajbliższa teu, co jest zapisae w tekście ustawy, atoiast ogóla wiedza prawicza (etawiedza dotycząca zasad wioskowaia i iterpretacji) i wiedza zdroworozsądkowa powiy być rozdzieloe od bezpośrediego zapisu przepisów (jest to podejście zbliżoe do zapropoowaego w [7] z ieco iy podziałe wiedzy). Mechaiz wioskowaia powiie uożliwiać wioskowaie zbliżoe do takiego, jakie wykouje człowiek itegrując wszystkie rodzaje wiedzy. Na pierwszy rzut oka jest to oczywiste, jedakże biorąc pod uwagę ogólość, iejedozaczość czy kotekstowość języka aturalego, który zapisae są przepisy prawa, staje się to trudy bądź w wielu przypadkach prawdopodobie ieożliwy do osiągięcia cele. Główy cele pracy autora było zaodelowaie wybraego aktu prawego oraz wykorzystywaych w i zasad wioskowaia i ich reprezetacja w systeie doradczy, kocetrując się a jak ajwieriejszy odtworzeiu jego treści oraz reguł wioskowaia. Jedy z ciekawszych eleetów iiejszej pracy jest przedstawieie echaizu radzeia sobie z kofliktai przepisów prawa. Syste ipleetuje regułę prawą lex specialis derogat legi geerali, czyli: ustawa (zapis) szczególy usuwa (zosi, a pierwszeństwo przed) uregulowaie ogóle. 2. Akt prawy W skład całokształtu przepisów prawych wchodzi szereg regulacji o różoraki charakterze i róży stopiu koplikacji i ogólości. Prawo polskie w przeciwieństwie do prawa obowiązującego w krajach aglosaskich jest prawe staowioy, czyli podstawą prawa są przepisy ustaw i rozporządzeń. Prawo fiskale jest dość specyficzy rodzaje prawa, które usi być tak precyzyje, koplete i deteriistycze, jak to tylko ożliwe, co więcej, orzeczictwo wprost zaleca stosowaie wykładi językowej przy iterpretacji przepisów podatkowych. Prawik wykoujący ekspertyzę a bazie ww. prawa jest więc bardzo ograiczoy w swojej

3 Wiedza i wioskowaie w prawiczy systeie ekspercki 215 swobodzie iterpretacyjej i jego wioskowaie jest zaczie bardziej oparte a literze prawa iż a uiejętości budowy odpowiediej arguetacji. W związku z powyższy podstawą iiejszej pracy jest Ustawa z dia 15 listopada 1984 roku o podatku roly z późiejszyi ziaai [10]. 3. Baza Wiedzy Poieważ przepisy prawe ie są igdy ai w pełi koplete, ai precyzyje ai deteriistycze, dlatego sao wprowadzeie przepisu do bazy wiedzy systeu eksperckiego zazwyczaj ie daje zbyt wielkich ożliwości dokoywaia ekspertyz prawych syste ie potrafi sobie radzić z kofliktai iędzy regułai prawyi, z sytuacjai ie uorowayi wprost, brakie precyzji, kotekste aalizowaych sytuacji i wieloa iyi probleai, z któryi radzą sobie zazwyczaj bez większych trudości ludzie. Klasycze rozwiązaie, w który łączy się w jedej bazie przepisy i ich iterpretację, arzuca jede sposób ich rozuieia i wykorzystaia, co bardzo poważie zawęża zakres probleów, z któryi syste będzie ógł sobie poradzić. Dlatego też wydaje się, że ajlepszy rozwiązaie w przypadku prawiczych systeów eksperckich jest podział wiedzy a kilka osobych składików o różej specyfice, z których każdy odpowiadałby za iy aspekt rozuowaia. W pracy oraz prototypie systeu zapropoowao astępujące pozioy reprezetacji wiedzy. Otologia która staowi podstawowy szkielet wiedzy. Defiiuje oa podstawowe pojęcia pochodzące z prawa jak i z wiedzy zdroworozsądkowej, ujedozacziając teriologię, co w przypadku tak skoplikowaej dziedziy jest rzeczą bardzo ważą. Poza ty w otologii zawarto szereg ograiczeń itegralościowych pochodzeia prawego oraz, przede wszystki, pochodzeia zdroworozsądkowego. Reguły reprezetacja regułowa została użyta w systeie do wyrażaia or prawych. W wykorzystay akcie prawy występuje szereg or o róży charakterze: część z ich a charakter deotyczy (przyzając atrybut: dozwoloe, zabroioe, akazae), część zaś charakter klasyfikujący, wywołujący akcję bądź odyfikujący sta istacji klasy. Nory deotycze, io że w praktyce oża je zaliczyć do or klasyfikacyjych, traktuje się w szczególy sposób ze względu a ich wyróżiającą się specyfikę. Metawiedza przez to pojęcie rozuie się zasady postępowaia z orai, ich iterpretacją itp. Wiedza tu zgroadzoa a bardzo róży charakter: zgroadzoo tu.i.: zasady postępowaia dla przypadków ieuorowaych wprost, opisae szerzej w [12], echaiz rozwiązywaia kofliktów itp. Jest to ciągle rozwijaa część systeu.

4 216 T. Żurek Wiedza procedurala wiedza ająca charakter poociczy, skupiająca.i. echaizy obliczaia podatku, hektarów przeliczeiowych itp Otologia Prawo ie fukcjouje w próżi, podiotai i przediotai przepisów są obiekty ze świata rzeczywistego. Każdy proble, z który styka się człowiek-prawik a swą specyfikę i waże jest, by tę specyfikę odpowiedio wyrazić tak, by oża było go właściwie ziterpretować w kotekście istiejących przepisów. W związku z ty jedy ze składików wiedzy w aalizoway systeie jest otologia. Pozwala oa jedozaczie opisać aalizowae przypadki uwzględiając ich specyfikę i róże, często drobe ale istote iuase wpływające a prawą oceę daej sytuacji. Proble otologii do reprezetacji rzeczywistości prawiczej jest ostatio dość szeroko opisyway w literaturze,.i. [1, 2, 3, 9]. Szczegóły otologii opracowaej przez autorów zostały opisae w [11]. Otologia została zaprojektowaa z wykorzystaie stadardu OWL DL, zaipleetowaa zaś została jako struktura klas i iterfejsów w języku JAVA. Na ajwyższy (ajogóliejszy) pozio otologii składają się astępujące klasy bytów: 1. Postacie (podioty prawa): Postacie to wszystkie byty, które pojawiają się w ustawie. Ułożoe są hierarchiczie a róży pozioie abstrakcji (p. osoba większy stopień abstrakcji, osoba fizycza iższy). 2. Akcje (czyości prawe): Akcje to działaia, jakie wykoują byty. Przy czy pewe byty (dla różych pozioów abstrakcji) ogą wykoywać pewe akcje, ie ie. 3. Relacje (stosuki prawe): Relacje są powiązaiai iędzy postaciai. Określoe relacje ogą występować iędzy określoyi postaciai (p. relacja własości iędzy osobą a grute). 4. Zdarzeia (zdarzeia prawe, fakty). 5. Skarb Państwa jest to rodzaj postaci, która a a tyle specyficzy charakter, że jest defiiowaa osobo. 6. Lokalizacja. 7. Dokuet. Poszczególe istacje bytów ają swoje właściwości opisae przez atrybuty, p. grut a atrybut klasa_grutu i kokreta istacja grutu a określoą wartość tego atrybutu, atrybuty ogą dotyczyć ie tylko bytów, także akcji (cecha płaceia podatku: wysokość). Łączie w otologii jest zadeklarowaych 96 klas. Oprócz hierarchiczej struktury klas otologia zawiera ograiczeia itegralościowe, które ie pozwalają a zaistieie sytuacji sprzeczych ze zdrowy rozsądkie. Przykłade takiego ograiczeia p. jest zabezpieczeie, aby płatikie tego saego podatku za te sa

5 Wiedza i wioskowaie w prawiczy systeie ekspercki 217 grut ie byli jedocześie wszyscy współwłaściciele i tylko jede z ich, bądź dla iej sytuacji, aby określoa akcja ie była jedocześie zakazaa i dozwoloa. Niestety, zdroworozsądkowych ograiczeń itegralściowych oże być i jest w praktyce ogroa ilość i iezwykle trudo jest zdefiiować je wszystkie, co więcej trudo geeralie przewidzieć ich aturę, kiedy i przy jakiej okazji pojawiają się. Często są oe iejedozacze i wielozacze, czase obowiązują, czase ie, dlatego lista różego rodzaju ograiczeń itegralościowych w systeie ieustaie się zieia Reguły prawe Nory prawe zostały wyrażoe w postaci reguł typu jeżeli.. to.... Warukai i wioskai reguł są istacje poszczególych klas otologii, przez co łączą się pozioy wiedzy zdroworozsądkowej i reguły prawe. Jedy z podstawowych założeń była kocetracja a jak ajwieriejszy przekazaiu treści aktu prawego, godząc się jedocześie a obecość luk, iekosekwecji, braku precyzji i reguł kofliktowych w bazie wiedzy. Nieco ułatwił realizację zadaia sa akt prawy, który w założeiach powiie być aksyalie spójy, koplety i deteriistyczy. Z iedoskoałościai aktu prawego i bazy wiedzy w założeiach systeu radzić sobie powiie echaiz wykorzystujący wiedzę zdroworozsądkową oraz etawiedzę zawierającą zasady korzystaia z przepisów prawa. Poiżej jako przykład zostaie zaprezetoway jede z przepisów ustawy dokładie art. 3., ust. 1.1) i ust. 2 [10]. 1. Podatikai podatku rolego są osoby fizycze, osoby prawe, jedostki orgaizacyje, w ty spółki, ie posiadające osobowości prawej, będące: 1.1) właścicielai grutów, z zastrzeżeie ust. 2.(...) 2. Jeżeli gruty zajdują się w posiadaiu saoisty, obowiązek podatkowy w zakresie podatku rolego ciąży a posiadaczu saoisty. Powyższy fraget ustawy oża zaodelować: (osoba_fizycza( X ) osoba_prawa( X ) X (1) jedostka_bez_osobowosci_prawej( X ) potecjaly_podatik( X )) (wlasciciel ( X, G) potecjaly_podatik( X ) X (2) posiadacz_saoisty( X, G) grut( G) podatik( X, G)) (potecjaly_podatik( X ) posiadacz_saoisty( X, G) X (3) grut( G) podatik( X, G)) Ust. 1. i pukt 1) w systeie zostały zaipleetowae w astępujący sposób: rule " art 3 p. 1. 1)" activatio-group "grupa kofliktowa"

6 218 T. Żurek saliece 5 whe postac : Grut(); osoba : Osoba(); wlasciciel : WlascicielJedoosobowy(postac1 == osoba && postac2 == postac && podatik == false); ot posiadacz : PosiadaczSaoisty(postac2 == wlasciciel.postac2); the wlasciciel.setpodatik(true); update(wlasciciel); ed Ipleetacja powyższej ustawy łączy w jedej regule dwa pukty ust. 1 i pukt 1). Poio tego oddaje stosukowo wierie treść przepisu. Możliwe to jest dzięki zaipleetowaeu w systeie echaizowi rozwiązywaia kofliktów, gdyż powyższy przepis oże w pewych sytuacjach być w koflikcie z iyi Metawiedza Prawikowi podczas wykoywaia ekspertyz zazwyczaj ie wystarcza wąska specjalistycza wiedza a teat kokretego aktu prawego, usi o rówież potrafić się tą wiedzą posłużyć, czyli wykorzystać echaizy iterpretacji, wyboru odpowiedich reguł prawych, wioskowaia, aby oceić sta prawy kokretego przypadku z rzeczywistości. Właśie uiejętość posługiwaia się przepisai prawa w dużej ierze decyduje o skuteczości i jakości człowieka prawika. Nie iaczej jest z systee doradczy: sao przełożeie treści przepisów do bazy wiedzy jest iewystarczające, dlatego kocetracja a echaizach iterpretacji i wyciągaia wiosków oże zacząco polepszyć jakość działaia takiego systeu. W prezetoway w pracy prototypie systeu zaipleetowao część wspoiaych wyżej echaizów Logika deotycza Logika deotycza jest działe logiki zajujący się foraly powiązaie iędzy pojęciai akazu (obl), zakazu (forb) i dozwoleia (per). W systeie zaipleetowao tylko kilka podstawowych zasad logiki deotyczej,.i.: ta saa akcja ie oże być jedocześie dozwoloa i zabroioa (ai akazaa i zabroioa), czyli: per X forbx perx forbx (4) oraz: obl X forbx oblx forbx (5) jeśli coś jest akazae to też jest dozwoloe:

7 Wiedza i wioskowaie w prawiczy systeie ekspercki 219 obl X perx (6) Zaipleetowae zostały zasady ogące ieć zaczeie dla wioskowaia. Ze względu a zachowaie ituicyjości i prostoty zrezygowao.i. z postulowaego w kilku pracach ograiczeia liczby fuktorów do dwóch i p. zastąpieia akazu: obl X per X (7) Wioskowaie istruetale Wioskowaie istruetale pozwala a rozwiązywaie iektórych probleów ie uorowaych w prawie wprost i jest powiązae z logiką deotyczą. Reguła istruetalego dozwoleia, która jako ajiej dyskusyja została w systeie zaipleetowaa, zakłada, że obowiązywaie ory X dozwalającej określoy sta rzeczy upoważia podiot stosujący prawo do uzaia za obowiązującą orę Y dozwalającą czy przyczyowo koieczy do realizacji X [6]. Szczegóły ipleetacji zasady istruetalego dozwoleia zostały przedstawioe w [12] Reguły kofliktowe Prawicy wielokrotie spotykają się podczas ekspertyz z kofliktowyi przepisai i trudo byłoby zaleźć akt prawy, w który ie byłoby potecjalych ożliwości kofliktu. Zdecydowaa większość takich sytuacji jest stosukowo ietruda do rozwiązaia przez wykwalifikowaego prawika, jedak większość systeów doradczych ie potrafi sobie radzić z tego rodzaju sytuacjai. Proble kofliktowych reguł, ale także związaej z ty ich podważalości, jest oówioy.i. w [4, 5, 8]. Aby ożliwa była realizacja echaizu uożliwiającego rozwiązywaie kolizji reguł prawych, poddao badaiu przyczyę i aturę kofliktów w badaej ustawie, szczególą uwagę przykładając do art. 3, w który regulowae jest, czy daa osoba jest podatikie podatku rolego. Aalizując kształt aktu prawego udało się zauważyć kilka par potecjalie kofliktowych reguł. Jeda z ich powstaje z opisaego wyżej ust. 1. 1) i ust. 3, który ówi: 3. Jeżeli gruty gospodarstwa rolego zostały w całości lub w części wydzierżawioe a podstawie uowy zawartej stosowie do przepisów o ubezpieczeiu społeczy rolików, podatikie podatku rolego jest dzierżawca. Przepis te został zaodeloway w taki sposób: (potecjaly_podatik( X ) dzierzawca( X, G) X (8) wydzierzawioe( G) grut( G) podatik( X, G)) Koflikt jest łatwy do zauważeia: jeśli day grut a właściciela, który go wydzierżawił a podst. uowy zawartej stosowie do przepisów o ubezpieczeiu społeczy rolików to wg ust. 1.1) podatikie jest właściciel, a wg ust. 3. podatikie jest dzierżawca.

8 220 T. Żurek Poieważ dwie róże osoby ie ogą być jedocześie podatikie tego saego podatku, astępuje kolizja reguł prawych. Dla aalizowaego przypadku koflikt wyika z kotekstu daej sytuacji, a kokretiej z ograiczeń itegralościowych. Pozwalają oe a rówoczese zajście waruków kofliktowych reguł, jedocześie ie pozwalają a rówoczese zajście wiosków reguł. W rozpatrywaej sytuacji oże zaistieć (i zazwyczaj zachodzi) sytuacja, w której day grut a właściciela i dzierżawcę, a ie oże być sytuacji, w której podatikie będzie jedocześie właściciel i dzierżawca. Waże jest to, że istotą sprawą przy oceie kofliktowości staowi erytoryka reguły i bez wikięcia w jej treść ie oża sprawdzić, czy dae dwie reguły są w koflikcie, czy ie. Nieco bardziej foralie koflikt iędzy regułai oża przedstawić astępująco. Dla daego zbioru reguł R, zawierającego eleety {r 1, r 2,, r }, dowola reguła r x a postać: coditio x => coclusio x, (9) gdzie coditio x to waruek (bądź koiukcja waruków) reguły r x, a coclusio x to wiosek reguły r x. Jeśli reguła jest bezwarukowa, to wtedy coditio x jest zawsze prawdziwy. Dwie reguły będą potecjalie kofliktowe, gdy ograiczeia itegralościowe ie pozwalają, aby ich wioski były jedocześie prawdziwe, czyli: P zbiór reguł potecjalie kofliktowych r, r P iff r (coclusio R r R coclusio coclusio coclusio K zbiór reguł kofliktowych, które oża zdefiiować w astępujący sposób: r, r K iff r P r P coditio coditio (11) Dwie reguły są kofliktowe wtedy, gdy są potecjalie kofliktowe i w obu są prawdziwe waruki. Opisay koflikt rozwiązay oże być z wykorzystaie zasady lex specialis derogat legi geerali, czyli: ustawa (zapis) szczególy usuwa (zosi, a pierwszeństwo przed) uregulowaie ogóle. W związku z ty, dla aalizowaej sytuacji, gdy jest właściciel i jest dzierżawca, który wydzierżawił swój grut a podstawie uowy zawartej stosowie do przepisów o ubezpieczeiu społeczy rolików, to ostateczie podatikie jest dzierżawca. W dalszej kolejości ależy rozważyć kwestię porówaia szczegółowości aalizowaych par kofliktowych reguł. Zakłada się, że kokrety zbiór reguł kofliktowych K oża uporządkować wg kryteriu ogólości. Powstaie wtedy zbiór uporządkoway (K, >), w który dla dwóch reguł r, r takich, że r i r ależą do zbioru reguł kofliktowych, wyrażeie: r > r ozacza, że r jest bardziej szczegółowe iż r. ) (10)

9 Wiedza i wioskowaie w prawiczy systeie ekspercki 221 Najprostszy rozwiązaie pozwalający a ipleetacje zasady lex specialis derogat legi geerali jest przypisaie z góry poszczególy reguło z każdego zbioru kofliktowych reguł priorytetów opartych a oceie ich szczegółowości. Jest to rozwiązaie będące duży uproszczeie rzeczywistości, jedakże awet w takiej wersji pozwala a dość skutecze rozwiązaie probleów kofliktowych reguł i dobrze oddaje sposób rozuowaia dla aalizowaego aktu prawego. W art. 3 kofliktowych jest pięć zbiorów reguł i dla aalizowaego przypadku zbiór kofliktowy K zawiera regułę 1.1) i regułę 3, co oża zapisać K1= {r 1.1), r 3 }, gdzie reguła 3 jest bardziej szczegółowa, czyli: r 3 > r 1.1). Działaie zasady lex specialis derogat legi geerali polega a ty, że w przypadku kofliktu reguła bardziej szczegółowa uieważia regułę ogóliejszą. W związku z ty dla zbioru reguł kofliktowych K reguła o ajwiększej szczegółowości jest wykoywaa, atoiast reszta reguł jest uieważiaa. Dla aalizowaego przypadku dwueleetowego zbioru reguł K reguła r 3 uieważia regułę r 1.1). W praktyczej ipleetacji zasady wykorzystao echaiz priorytetów i grup aktywacyjych, jaki udostępia syste DROOLS. 4. Wioski Systey doradcze działające w zakresie prawa ciągle są zbyt iedoskoałe, aby ożliwe było ich powszeche wykorzystaie i awet ajbardziej koplete i deteriistycze akty prawe są zbyt trude do ipleetacji w systeach koputerowych. Jedy z ważiejszych zadań podczas budowy bazy wiedzy jest rozdzieleie saego przepisu od jego iterpretacji i echaizów wioskowaia, tak by zachować uiwersalość przepisu i uożliwić wykorzystaie go do rozwiązywaia różych probleów prawych. Niestety, zazwyczaj jest to bardzo trude do realizacji, aczkolwiek dla różego rodzaju aktów prawych pozio tej trudości jest róży. Przepisy podatkowe ze względu a ich specyfikę wyagają językowej iterpretacji, przez co realizacja systeu jest ieco prostsza, co ie ozacza, że łatwa. W iiejszej pracy autor skupił się a próbie ajwieriejszego, jak to ożliwe, odtworzeia treści aktu prawego w bazie wiedzy, przekładając iejako proble radzeia sobie z lukai i iekosekwecjai a proces wioskowaia. Przedstawioo odel oraz ipleetację jedego ze sposobów radzeia sobie z kofliktowyi przepisai a przykładzie systeu doradczego działającego w zakresie ustawy o podatku roly. W aalizoway odelu poiięto ie sposoby radzeia sobie z kofliktowością, gdyż ie iały zastosowaia dla badaego przypadku. Zrealizowaa baza wiedzy jest zaczie bliższa bezpośredieu odelowi ustawy, iż w poprzediej wersji systeu [12]. Warto jedak zwrócić uwagę, że opisay w pracy echaiz ie rozwiązuje poważych probleów, przede wszystki ie potrafi o autoatycz-

10 222 T. Żurek ie rozstrzygąć, który przepis z grupy jest bardziej szczegółowy, co byłoby szczególie przydate przy rozwiązywaiu probleu kolizji reguł prawych. W aalizowaych przypadkach większa szczegółowość daego przepisu ukrywała się po stroie warukowej reguły, gdzie reguła bardziej szczegółowa iała bardziej restrykcyje waruki. Opisae probley ogą być ciekawy kierukie dalszych badań. BIBLIOGRAFIA 1. Bech-Capo T. J. M.: Otologies i the Desig of Legal Kowledge Systes. Towards a Library of Legal Doai Otologies, Legal Kowledge-based Systes. Coferece o Applied Otology, Buffalo Uiversity, New York 1998, s Bejais V. R., Casaovas P., Breuker J., Gagei A., (eds.): Law ad the Seatic Web: Legal Otologies, Methodologies, Legal Iforatio Retrieval, ad Applicatios. Spriger: Berli/Heidelberg Breuker J. Valete A., Wikels R.: Legal Otologies i Kowledge Egieerig ad Iforatio Maageet. Artificial Itelligece ad Law, 2004, o. 12, s Hage J.: Law ad defeasibility Artificial Itelligece ad Law, 2003, o. 11, s Horty J.: Arguet Costructio ad Reistateet i Logics for Defeasible Reasoig. Artificial Itelligece ad Law, 2001, o. 9, s Leszczyski L.: Zagadieia teorii stosowaia prawa. Zakaycze, Kraków Oskap A.: Model for Kowledge ad Legal Expert Systes. Artificial Itelligece ad Law 1993, s Prakke H.: Foralisig Ordiary Legal Disputes: a Case Study. Artificial Itelligece ad Law, 2008, o. 16, s Sartor G. Rubio R., Rotolo A.: A OWL Otology of Fudaetal Legal Cocepts. Frotiers i Artificial Itelligece ad Applicatios, 2006, Vol. 152, s Ustawa z dia 15 listopada 1984 r. o podatku roly, Dzieik Ustaw 2006, Nr 136, pozycja 969 z późiejszyi ziaai. 11. Zurek T. Kowledge Base Otology i Legal Expert Syste. Polish Joural of Eviroetal Studies, 2008, Vol. 17, o. 3B, s Zurek T. Kruk E.: Legal Advisory Syste for the Agricultural Tax Law i (eds.) Abraowicz W. ad Flejter D.: Busiess Iforatio Systes Workshops Lecture Notes i Busiess Iforatio Processig 2009, Vol. 37, s

11 Wiedza i wioskowaie w prawiczy systeie ekspercki 223 Recezeci: Dr hab. iż. Krzysztof Goczyła, prof. Pol. Gdańskiej Prof. dr hab. iż. Mieczysław Muraszkiewicz Wpłyęło do Redakcji 17 styczia 2010 r. Abstract The paper discusses the details of the ethod of kowledge represetatio i the legal advisory syste operatig i the scope of agriculture tax law. The structure of the syste is based o the assuptio that the represetatio of the legal act should costitute the ost accurate coveyace of the rules cotaied i the act, whereas geeral legal kowledge ad coo sese kowledge should be separated fro represetatio of the legal act. Therefore, three categories of kowledge have bee distiguished: legal rules; etarules (expressig geeral legal kowledge); otology (expressig coo sese kowledge). The paper presets ai cocepts of otology, a part of a odel of the legal act (1),(2),(3),(8), as well as a odel of process dealig with legal rules' coflicts with use of the priciple lex specialis derogat legi geerali (10),(11). Adres Toasz ŻUREK: Uiwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Istytut Iforatyki, ul. M. Curie- Skłodowskiej 1, Lubli, Polska, zurek@kft.ucs.lubli.pl.