KOMPETENCJE EKSPERTÓW W INFORMATYCZNYM SYSTEMIE WSPOMAGANIA DECYZJI

Transkrypt

1 KOMPETENCJE EKSPERTÓW W INFORMATYCZNYM SYSTEMIE WSPOMAGANIA DECYZJI Ryszard Budziński, Marta Fukacz, Jarosław Becker, Uiwersytet Szczeciński, Wydział Nauk Ekoomiczych i Zarządzaia, Istytut Iformatyki w Zarządzaiu, ul. Mickiewicza 64, Szczeci, Zachodiopomorski Uiwersytet Techologiczy w Szczeciie, Wydział Iformatyki, Katedra Iżyierii Systemów Iformacyjych, ul. Żołierska 49, Szczeci Streszczeie: W artykule zaprezetowao model kompetecji ekspertów, który jest podsystemem opracowaym a potrzeby iformatyczego systemu wspomagaia decyzji. Na szczycie hierarchiczej struktury modelu zajduje się europejski stadard kluczowych kompetecji, którego dekompozycja umożliwia odwzorowaie różych profesji eksperckich. Walorem modelu jest jego elastyczość, która dotyczy procedury określaia kwalifikacji ekspertów względem kokretych problemów decyzyjych. 1. WPROWADZENIE Zasadicze problemy zarządzaia kompetecjami kocetrują się wokół tworzeia modeli (profili) kompetecji. Pod pojęciem takiego modelu rozumie się uporządkoway zestaw kompetecji charakterystyczy dla daego staowiska, roli orgaizacyjej, zawodu, który jest wykorzystyway jako wielofukcyje arzędzie w procesie zarządzaia kapitałem ludzkim (Oleksy T., 2006). Odpowiedie modele kompetecji jaso określają umiejętości, które są iezbęde i wymagae dla osiągięcia określoego celu, strategii przedsiębiorstwa według przyjętych oraz obowiązujących ustaleń i stadardów (w istytucji, grupie zawodowej). Tworzeie modeli jest zadaiem iezwykle trudym i złożoym. Powiy oe dokładie odzwierciedlać założoe cele a przy tym być elastycze w stosuku do zmieiających się waruków otoczeia oraz uwzględiać wzory zachowań ludzkich. Często spotykaym w literaturze problemem jest brak możliwości wykorzystaia uiwersalej listy kompetecji dla wszystkich profili staowiskowych (Borkowska S., 2006). W artykule zaprezetowao model kompetecji ekspertów rozumiay jako podsystem (moduł) opracoway w ramach budowy iformatyczego systemu wspomagaia decyzji (DSS 2.0 aut. Budziński R., Becker J., ). Zaletą modelu kompetecji jest jego elastyczość. Powoduje oa, że w module istieje duża dowolość w procedurze określaia kwalifikacji ekspertów względem kokretych problemów decyzyjych. Problemy te ujęte są w formie modeli matematyczych (zadań decyzyjych), których składikami są zmiee, parametry oraz waruki ograiczające (Becker J., 2010). W systemie iformatyczym przyjęto założeie, że wartości parametrów zadaia decyzyjego mogą być: wyikiem grupowych oce ekspertów (oce wyrażoych ligwistyczie lub liczbowo), 13

2 Adam Górka, Piotr Boarek, Dwie twarze struktury przestrzeej białek Zastosowaie wiedzy o białkach samoistie ieuporządkowaych w racjoalym projektowaiu leków defragmetowae a kompoety i oceiae łączie (z uwzględieiem preferecji) oraz traspoowae a pożądae postacie wyjścia, p. postać biarą dla zadań wieloetapowych. 2. STANDARDY MODELOWANIA KOMPETENCJI Przeważa staowisko, że kompetecje pracowików są ajceiejszym kapitałem, jakim dyspouje przedsiębiorstwo. Jedak w literaturze brakuje jedozaczej defiicji kompetecji. G. Roszyk- Kowalewska (2003) twierdzi, że kompetecje składają się zazwyczaj z szeregu powiązaych ze sobą zasobów i umiejętości. Każde przedsiębiorstwo może mieć odmieą kombiację kompetecji, powstają oe w wyiku długofalowego procesu gromadzeia się wiedzy. W związku z postępującą globalizacją i rozwojem dziedzi iterdyscypliarych pojęcie kompetecji stale się zmieia. Na potrzeby iiejszego artykułu przyjęto defiicję G. Filipowicza (2006), który określa kompetecje jako dyspozycje w zakresie wiedzy, umiejętości i postaw, pozwalające realizować zadaia zawodowe a odpowiedim poziomie. Natomiast zarządzaie kompetecjami jest zespołem działań prowadzących do wzrostu wartości kapitału ludzkiego i efektywości działaia. Obejmuje określaie stadardów kompetecyjych, plaowaie i orgaizowaie działań, związaych z kształtowaiem kompetecji, a także kotrolę i oceę przebiegu związaych z tym procesów. Termiologia dotycząca zarządzaia kompetecjami jest szeroko dyskutowaa w literaturze przedmiotu: (McClellad C., 1973), (Schippma J.S. i i., 2000), (Whiddett S., Hollyforde S., 2003), (Hedge J.W. i i., 2004), (Rostkowski T., 2004), (Ledzio J.P., Stakiewicz- Mróz A., 2005), (Oleksy T., 2001; 2006). W artykule przedstawioo budowę modelu (w tym modułu iformatyczego) kompetecji ekspertów, którego fudametem jest profil kompetecji kluczowych, uchwaloy przez Parlamet Europejski w diu 26 wrześia 2006 r. W zaleceiu Parlametu Europejskiego i Rady Uii Europejskiej z dia 18 grudia 2006 r. (2006/962/WE) kompetecje kluczowe zostały zdefiiowae jako: połączeie wiedzy, umiejętości i postaw odpowiedich do sytuacji. Kompetecje kluczowe to te, których wszystkie osoby potrzebują do samorealizacji i rozwoju osobistego, bycia aktywym obywatelem, itegracji społeczej i zatrudieia. Profil kompetecji kluczowych UE obejmuje dziewięć kompetecji główych, miaowicie: zdolość uczeia się, kompetecje iterpersoale, międzykulturowe 14 i społecze; kompetecje obywatelskie, przedsiębiorczość, ekspresję kulturalą, porozumiewaie się w języku ojczystym i w językach obcych, kompetecje matematycze, aukowo-techicze oraz iformatycze. Tworzeie modelu kompetecyjego powio być ukierukowae a określeie kompetecji, które mają decydujące zaczeie dla osiągięcia aktualych i zamierzoych celów. Bardzo waże jest przede wszystkim odpowiedie dobraie zbioru kompetecji kluczowych, które w dalszym etapie mają zaczy wpływ a jakość i obiektywizm procesu ocey (Brilma J., 2002). To właśie ocea kompetecji jest ajważiejszym etapem sprawego zarządzaia kapitałem ludzkim. W większości systemów zarządzaia kadrami proces ocey przeprowadzay jest exate w celu weryfikacji oraz zbadaia stopia zapotrzebowaia a określoe działaia i czyości. W rzeczywistości dobierając ekspertów do zespołów ależy precyzyjie zweryfikować ich kompetecje. Następie po zakończeiu procesu decyzyjego sprawdzić trafość oce i sądów, a przy tym oceić (przy ich udziale) astępstwa podjętych decyzji. Problemem jest dokłade określeie miejsca powstawaia ryzyka i odpowiedzialości za ewetuale skutki iewłaściwych decyzji wykoawczych, zarówo w wymiarze ekoomiczym jak i społeczym. Dae pochodzące z małych i średich przedsiębiorstw wskazują, że ok. 66% kadry zarządzającej ie posiada wystarczających kompetecji w stosuku to zajmowaych staowisk (PARP, 2009). W praktyce gospodarczej, zauważa się iedobór rozwiązań systemowych, które w sposób obiektywy, uwzględiający czyik czasu, dobierałyby kadydatów do zespołów i oceiały ich decyzje. Jest to problem waży, bowiem kompetecje są podstawą podejmowaia decyzji dotyczących rekrutacji, selekcji, szkoleń, możliwości rozwoju i ocey pracowików. Dotychczasowe badaia wskazują, że poad 90% wdrażaego oprogramowaia do zarządzaia kompetecjami opiera się a prostych i mało wydajych metodach, takich jak: proste algorytmy selekcji i akiety elektroicze (Borkowska S., 2006), (Dale M., 2006), (Gale F., Dea T., 2005). Wśród ajbardziej popularych metod ależy wymieić: aalizę formularzy aplikacyjych, aalizę posiadaych referecji, testy kompetecyje, rozmowę kwalifikacyją, testy psychometrycze, ośrodki ocey (Developmet Ceter). Metodami rzadziej stosowaymi są: skale obserwacyje, ocea 360 stopi, testy iteligecji społeczej oraz testy kompetecyje, kwestioariusze kompetecji społeczych, osobowości i iteligecji emocjoalej: KKS, NEO-FFI, FCZ-KT, PTS, INTE, ustrukturyzowae kompetecyje wywiady biograficze, behawiorale i sytuacyje,

3 iwetarze biograficze, techiki socjometrycze (metoda omiacyja), ustrukturyzowaa obserwacja w warukach aturalych (skale obserwacyje, szacukowe i tzw. listy sprawdzające), próbki pracy, testy sytuacyje (symulacje oraz metodologia Assessmet Ceter), w tym: rola i metodyka treigu asesorów. 3. MODEL KOMPETENCJI EKSPERCKICH NA POTRZEBY INFORMATYCZNEGO SYSTEMU WSPOMAGANIA DECYZJI Opracoway model kompetecji eksperckich posiada strukturę hierarchiczą, w której moża wyróżić poziom ogóly (rys.1, faza 1) i szczegółowy (rys.1, faza 2 i 3). Najwyższy poziom tej struktury skostruowao opierając się a europejskim stadardzie kluczowych kompetecji (zbiór K), tj. zdolości: k 1 komuikowaia się, k 2 posługiwaia się językami obcymi, k 3 matematycze, k 4 aukowotechicze, k 5 iformatycze, k 6 uczeia się, k 7 obywatelskie, k 8 zawodowe, k 9 kulturowe. Ozaczmy przez OC zbiór osób oceiających, ekspertów, a przez oc j daą osobę z tego zbioru (j = 1, 2,, m). W fazie pierwszej (rys. 2) dla każdego j-tego eksperta wprowadza się, przy pomocy skali puktowej lub tożsamej skali ligwistyczej, stopie kompetecji kluczowych. Staowią oe zbiór zadeklarowaych (p. a drodze samoocey) wartości wektora wyrażających poziom poszczególych kompetecji a podstawie zdobytych i udokumetowaych osiągięć. Założoo, że wskaźiki te przyjmują wartości z przedziału 0; 1 : =,,,, ( = 1,2,,). (1) 15

4 Adam Górka, Piotr Boarek, Dwie twarze struktury przestrzeej białek Zastosowaie wiedzy o białkach samoistie ieuporządkowaych w racjoalym projektowaiu leków = 1, 2,, 9 1, 2,, 9 1, 2,, 9,, 1,, 2,,, 9 1,2,,9, =,,1,,,2,,,,, =, 1,2,,9!"!" Rys. 1. Struktura modelu kompetecji w systemie DSS (źródło: opracowaie włase) 16 Rys. 2. Rejestracja eksperta w systemie DSS faza 1 (źródło: opracowaie włase)

5 W drugiej fazie procedury (rys. 3), a drugi poziomie hierarchiczej struktury modelu, określa się wzorzec kompetecji dla potrzeb kokretego problemu decyzyjego ( = 1,2,,$). W tym celu buduje się proporcjoalą macierz porówań dla wybraych kompetecji kluczowych. Następie przy zastosowaiu metody Saaty ego, wykorzystując techikę porówań parami (patrz: Trzaskalik T., 2006) wyzacza się wektor skali %. Procedura sprowadza się do przyporządkowaia kompetecjom w zbiorze %,,,,( = 1,2,,$) (2) zormalizowaych wskaźików preferecji & ' ( ) ',( ',,( + ', (3) które w ramach określoego zadaia decyzyjego (z) pozwalają a ich ragowaie. Uzyskay wektor skali R z jest dodati i uormoway (suma wartości jego elemetów rówa się 1). Nieobligatoryjie każdą kluczową kompetecję moża zdekompoować a składowych objaśiających,,,, %, = %,,, %,,,, %,,- (4) i wyzaczyć dla ich wektor skali (ragi) w te sam sposób jak dla kompetecji kluczowych. ),,,+ & '. =( '.,),( '.,,,( '.,/. (5) Przyjęta dwupoziomowa struktura kompetecji pozwala a odwzorowaie wielu różych specjalości eksperckich wymagaych w daym postępowaiu decyzyjym (z). Dobór ekspertów do zadaia, podzieloo a dwa etapy: 1. wstępą selekcję osób a podstawie ogólych wskaźików kompetecji W^j oraz oceę (szacowaie) kompetecji wybraych osób według określoego wzorca kompetecji {Kz; Rz} dla zadaia (rys. 4; faza 3), 2. formowaie zespołów eksperckich do ocey poszczególych parametrów kryterialych charakteryzujących wariaty decyzyje zgłaszae do systemu w formie wiosków (rys. 5; faza 4). 1,2,,9 =,1,,2,,, 1,2,,9 =,1,,2,,, Rys. 3. Modelowaie wzorca kompetecji dla zadaia faza 2 (źródło: opracowaie włase) 17

6 Adam Górka, Piotr Boarek, Dwie twarze struktury przestrzeej białek Zastosowaie wiedzy o białkach samoistie ieuporządkowaych w racjoalym projektowaiu leków Wstępe czyości w fazie 3 polegają a odiesieiu idywidualych kompetecji ( ) do zdefiiowaego wzorca ( % ) dla zadaia. Działaie to ma formę dialogu i dokoywae jest przez aalityka (użytkowika systemu DSS). W rezultacie selekcji powiie o otrzymać zbiór osób!" %!" o ajwyższych kompetecjach, zgodych z problematyką zadaia (z). Aalityk ma do dyspozycji arzędzia pozwalające a uszeregowaie i wyszukiwaie daych o ekspertach (rekordów w bazie daych) według dowolych waruków logiczych. Kwereda może mieć charakter zgruby, polegający a uszeregowaiu średich wartości uormowaych współczyików kompetecji 0, zgodych z K z, dla każdego eksperta. Wyszukiwaie może być rówież bardziej precyzyje, oparte a porówywaiu wartości elemetów wektora w bazie daych ekspertów. Rys. 4. Dobór ekspertów do zadaia faza 3 (źródło: opracowaie włase) W kolejym kroku fazy 3 dokouje się ocey (oszacowaia) stopia kompetecji ekspertów wstępie zakwalifikowaych do zadaia (z). Dla każdego elemetu ze zbioru % określa się, przy pomocy skali puktowej lub tożsamej skali ligwistyczej, zbiór wartości mieszczących się w przedziale 0; 1, wyrażający stopień kompetecji główych zgodie z zapisem (4). Kompetecje szczegółowe określoe jako wzorzec dla zadaia podlegają takiemu samemu procesowi szacowaia, w wyiku którego uzyskujemy zbiór oce,,,,, %, =,%,,,,%,,,,,%,,-, (7), %,%,,%,,,%. (6) Wyjątek od tej reguły staowią kompetecje (z zbioru K z ), które zdekompoowao a składowych objaśiających dla każdego wstępie zakwalifikowaego j-tego eksperta. Idywiduale wskaźiki oce dla ogólych kompetecji obliczae są jako suma iloczyów elemetów wektora rag (5) i wektora oce cząstkowych (7: 18

7 ,%, %, = - 34 %,,3,,3, (8) Podobie, a podstawie wektora oce (8) i rag (3) dla kompetecji kluczowych system oblicza wartość globalego wskaźika kompetecji eksperta (j) w zadaiu (z),% - = %,%,,,,,,. (9) Wskaźik,% przyjmuje wartości dodatie z przedziału 0; 1 i wyraża stopień kompetecji (siłę opiii) eksperta w recezji wiosków, dokładiej w oceie parametrów charakteryzujących wariaty decyzyje w zadaiu. W praktyce ie powiie o przyjmować zbyt iskich wartości (p. poiżej 0.7) dla przeważającej liczby dobraych ekspertów, gdyż wpłyie to egatywie a wiarygodość wyików aalizy decyzyjej: wyboru, rakigu lub grupowaia wariatów decyzyjych w systemie iformatyczym. W drugim etapie doboru ekspertów (rys. 5; faza 4) założoo, że każdemu parametrowi (p ) z zadaia decyzyjego (z) moża przyporządkować idywidualy zespół ekspertów!"!" %. Ozaczmy przez 56 osobę oceiającą parametr p, gdzie j = 1, 2,, m. Wówczas m będzie określać liczość zbioru!", czyli ekspertów opiiujących day parametr p w każdym wariacie decyzyjym G t (t = 1, 2,,l) zgłoszoym do systemu DSS w formie wiosku. Aalityk może określić dla parametru p zbiór podkryteriów k i (i = 1, 2,, ) i adać im odpowiedie wartości rag ważości r i (preferecje decydeta). Przyjęto założeie, że elemety r i jedokolumowej macierzy rag R wyrażają odsetek wartości parametru główego p, a ich suma rówa jest jedości: i ) 1 i i= 1 R := ( r, r = 1. (10) Brak podziału a podkryteria powoduje poddaie parametru p bezpośrediej oceie (r i = 1, i = = 1). Niech τ ozacza liczbę kwatyfikatorów ligwistyczych a (α) (α = 1, 2,, τ), które tworzą zdefiiowaą w systemie DSS kafeterię skali prostej (p. a (1) : mały, a (2) : średi, a (3) : duży). Rozpatrując uproszczoą techikę skalowaia, która polega a podzieleiu zakresu oceiaego parametru (p mi, p max) a τ-1 rówych odcików, przyporządkowaie a (α) p (α) otrzymamy obliczając: ( α ) ( pmax pmi ) ( α 1) p = pmax +, dla τ > 1. (11) τ 1 56 Rys. 5. Przyporządkowaie ekspertów do ocey poszczególych parametrów wiosku w zadaiu decyzyjym faza 4 (źródło: opracowaie włase) 19

8 Adam Górka, Piotr Boarek, Dwie twarze struktury przestrzeej białek Zastosowaie wiedzy o białkach samoistie ieuporządkowaych w racjoalym projektowaiu leków Jeśli parametr p podzieloo a podkryteriów k i (i = 1, 2,, ), które poddao grupowej oceie, przez m osób OC j (j = 1, 2,, m ), to wówczas uzyskamy macierz oce jedostkowych Α : = ( a i p ( α ) ( α ), j i, j ) m. (12) Dla każdego podkryterium k i, wiersza w macierzy A, obliczamy średią arytmetyczą oce cząstkowych, tworzymy macierz kolumową Ρ : = ( p ) i, 1 gdzie p i = m ( α ) j = 1 p i, j. (13) m Następie, możąc wektor średich oce grupowych P przez wektor rag (preferecji) decydetów R, uzyskujemy wektor wartości podkryteriów K : i ) 1 Κ : = ( k, K = P R. (14) W wyiku zsumowaia jedostkowych wartości wektora K otrzymamy sytetyczą wartość grupowej ocey (oszacowaia) parametru p : k i i= 1 p =. (15) Wartość p będzie mieściła się w ustaloym zakresie (p mi, p max). Jedak ie uwzględia oa w tej postaci zależości (9), czyli globalego wskaźika kompetecji eksperta w zadaiu. Odiesieie grupowej ocey parametru p do założoego w zadaiu (z) poziomu kompetecji poszczególych ekspertów (j) polega a wyzaczeiu wektora średich ważoych oce cząstkowych Ρ oc : = ( p ) m ( α ) j, i, gdzie p 1 i m j = 1 = 1 pi j w = j, z w j, z. (16) Następie, zgodie z zapisami (14) i (15), oblicza się wektor wartości podkryteriów oraz wartość grupowej ocey parametru oc k i ( oc) i= 1 p =, (18) która uwzględia siłę kompetecji poszczególych ekspertów w zespole!". 4. PODSUMOWANIE Włączeie w strukturę systemu iformatyczego DSS zaprezetowaego modelu kompetecji i podejścia do grupowej ocey (szacowaia) parametrów jest uzasadioe w praktyce, poieważ pozwala ujrzeć i porówać wyiki aalizy decyzyjej (wybór WPL, rakig AHP i grupowaie Electre TRI) w dwóch przekrojach, z uwzględieiem i bez uwzględieia kompetecji ekspertów. W przedstawioych rozwiązań zastosowao podstawowe a zarazem fudametale kryterium tworzeia zespołów jakim jest aaliza kompetecji ex-ate osób podejmujących strategicze decyzje. Pewie iedosyt w systemach wspomagaia decyzji staowi ich ocea ex-post. Przez oceę ex-post rozumie się oceę końcową, która jest uruchamiaa po zakończeiu realizacji poszczególych działań, decyzji, iterwecji, programów, projektów itd. Główym celem tej ocey jest określeie jakości zespołów a także kompetecji ex-ate w odiesieiu do podjętych decyzji. W te sposób oceia się użyteczość rzeczywistych efektów zrealizowaych działań. Wiąże się to z odpowiedzią a szereg pytań. Czy dobrze dobrao ludzi do zespołów? Czy mieli oi wystarczające kompetecje? Czy podjęcie decyzji rzeczywiście spełiło oczekiwaia? Czy efekty podjętych działań są trwałe? Ocea ex-post spełia rówież fukcję iformacji zwrotej a temat wykoaych czyości oraz jakości zespołów doradczych w procesie decyzyjym. W literaturze przedmiotu ie zalezioo dotąd rozwiązań systemowych, w których dokoywaa byłaby ocea zwrota ekspertów w kotekście ich kompetecji ex-post wykoaych czyości. Fakt te skłaia autorów artykułu do kotyuowaia badań aukowo-iżyierskich w omawiaym obszarze. i ( oc) Κ oc : = ( k ), 1 Κ oc = P oc R (17) 20

9 1. Becker J. (2010), Itegracja metod w iformatyczym systemie wspomagaia decyzji DSS (rozwiązaia autorskie), Seria: Studia i Materiały Polskiego Stowarzyszeia Zarządzaia Wiedzą r 32, Wyd.: BEL Studio Sp. z o. o., Bydgoszcz, s Borkowska S. (2006), Zarządzaie zasobami ludzkimi. Teraźiejszość i przyszłość, IPISS, Warszawa. 3. Brilma J. (2002), Nowoczese kocepcje i metody zarządzaia, PWE, Warszawa. 4. Dale M. (2006), Skutecza rekrutacja i selekcja pracowików, Oficya Ekoomicza. 5. Filipowicz G. (2006) Zarządzaie kompetecjami zawodowymi. Wydawictwo Ekoomicze S.A., Warszawa, 6. Gale F., Dea T. (2005), Narzędzia do przeprowadzaia i selekcji, Oficya Ekoomicza. 7. Hedge J.W., Borma W.C., Boure M.J. (2004), The developmet of a itegrated performace category system for supervisory jobs i the U.S. Navy, Military Psychology 16 (4), Ledzio J.P., Stakiewicz-Mróz A. (2005), Wprowadzeie do orgaizacji i zarządzaia, Oficya Ekoomicza, Kraków, s McClellad C. (1973), Testig for Competece Rather tha for Itelligece, America Psychologist, r Oleksy T. (2001), Praca i płaca w zarządzaiu, Wydawictwo Międzyarodowej Szkoły Meedżerów, Warszawa, s Oleksy T. (2006), Zarządzaia kompetecjami. Teoria i praktyka, Oficya Ekoomicza, Odział Polskich Wydawictw Profesjoalych Sp. z o.o., Kraków. 12. Rostkowski T. red. (2004), Nowoczese metody zarządzaia zasobami ludzkimi Wydawictwo Diffi, Warszawa, s. 38, Roszyk-Kowalewska G. (2003), Metodologia tworzeia kluczowych kompetecji, Dostosowaie polskich przedsiębiorstw i istytucji do wymogów gospodarowaia z otoczeiem. Relacje z otoczeiem, pod red. P. Rutki, Fudacja Rozwoju Uiwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. 14. Schippma J.S., Ash R.A., Carr L., Hesketh B. i i. (2000), Typical Competecy Modellig compared to Typical Job Aalysis, Persoel Psychology, 53 (3), Trzaskalik T. red. (2006), Metody wielokryteriale a polskim ryku fiasowym, PWE, Warszawa, s Whiddett S., Hollyforde S. (2003), Modele kompetecyje w zarządzaiu zasobami ludzkimi, Oficya Ekoomicza, Kraków, s Polska Agecja Rozwoju Przedsiębiorczości PARP (2009), raport: Doskoaleie kadr polskich przedsiębiorstw. 21

10 22