UBÓSTWO I NIERÓWNOŚCI: DYLEMATY POMIARU

Transkrypt

1 Tomasz Paek Istytut Statystyki i Demografii SGH UBÓSTWO I NIERÓWNOŚCI: DYLEMATY POMIARU. Wprowadzeie Badaie ad ubóstwem mają już poad stuletią historię. W Polsce pierwsze badaia dotyczące ubóstwa przeprowadzoo już w latach dwudziestych. Gwałtowe przyspieszeie prac badawczych związaych ze zjawiskiem ubóstwa astąpiło w latach dziewięćdziesiątych. Problem ubóstwa zarówo w teorii, jak i praktyce abrał owego zaczeia wraz z rozpoczęciem w Polsce procesu przekształcaia gospodarki cetralie plaowaej w gospodarkę rykową. Przemiay gospodarcze oraz towarzyszące im zmiay własościowe spowodowały istote przesuięcia w rozkładzie dochodów, w wyiki których astąpił m. i. wzrost rozwarstwieia społeczeństwa pod względem sytuacji materialej oraz pogorszeie waruków bytu iektórych grup społeczych. Budowa owego, rykowego ładu społeczego ie jest możliwa bez akceptacji społeczej. Jest oa uwarukowaa podjęciem przez ekipy rządzące takich działań, które z jedej stroy zahamują rozszerzaie się sfery ubóstwa, a z drugiej zapewią efektywe wykorzystaie środków przezaczoych a pomoc dla ajuboższych warstw społeczeństwa. Przed politykami społeczymi staje zadaie opracowaia programów walki z ubóstwem, co wymaga idetyfikacji grup społeczych ajbardziej zagrożoych ubóstwem i wymagających wsparcia fiasowego państwa. Opracowaie programów walki z ubóstwem powio być tym samym poprzedzoe ustaleiem kogo uważamy za ubogiego oraz aalizą sfery ubóstwa. W artykule podjęto próbę dyskusji podstawowych problemów związaych z pomiarem ubóstwa i ierówości.

2 2. Problemy defiicyje kategorii ubóstwa 2.. Istota ubóstwa Rozważaie zjawiska ubóstwa w sposób abstrakcyjy poprzez przedstawiaie go jako zła, które ależy zlikwidować, a przyajmiej ograiczyć, ie wzbudza kotrowersji. Problemy powstają dopiero w momecie, gdy musimy sprecyzować kogo uważamy za ubogiego. Zdefiiowaie kategorii ubóstwa jest pierwszym i zarazem kluczowym krokiem a drodze pomiaru jego charakterystyk (jak p. jego zasięgu czy też głębokości). Wybór kokretej defiicji ubóstwa ma podstawowe zaczeie dla uzyskiwaych wyików tego pomiaru [Carboaro, 992 i Hagears, 986]. W zależości od tej defiicji róże grupy społeczeństwa mogą zostać uzae za ajbardziej zagrożoe ubóstwem. Jedocześie sposób zdefiiowaia ubóstwa i metody jego pomiaru wpływają a sposób tworzeia programów, formułowaych przez politykę społeczą, akierowaych a ograiczeie ubóstwa. Występujące w praktyce rozbieżości w oceach zasięgu występowaia oraz głębokości ubóstwa, a w astępstwie rozbieżości co do kocepcji walki z ubóstwem, są spowodowae brakiem precyzyjej i ogólie akceptowaej defiicji tego zjawiska. Poadto kategoria ta jest zmiea w czasie i zróżicowaa terytorialie. Sytuacja materiala gospodarstw domowych, która obecie kwalifikuje je do sfery ubóstwa a pewo ie powodowałaby takiej kwalifikacji kilkadziesiąt lat temu. Jedocześie, ci którzy uważai są za ubogich w krajach Europy Zachodiej posiadają wielokrotie lepszy status materialy od przeciętego statusu materialego p. mieszkańca Idii. Formułowae w literaturze przedmiotu defiicje ubóstwa mają a tyle ogóly charakter, że ie wzbudzają większych sporów i są w zasadzie powszechie akceptowale. Akceptacja ta wyika jedak z faktu, że pozostawiają oe otwartymi podstawowe kwestie będące przedmiotem wielu kotrowersji, a miaowicie które potrzeby ależy traktować jako podstawowe oraz jaki poziom ich zaspokojeia ależy uzać za pożąday. We wszystkich defiicjach występujących w literaturze przedmiotu ubóstwo wiązae jest z faktem iezaspokojeia pewych potrzeb a pożądaym poziomie [Drewowski, 997]. Do końca lat sześćdziesiątych domiującym rozwiązaiem przyjmowaym w aalizach ubóstwa było podejście potrzeb podstawowych (basic eeds). Do potrzeb podstawowych zaliczao przede wszystkim żywość, 2

3 mieszkaie i odzież. Zapewieie ich zaspokojeia było w zasadzie jedozacze z zapewieiem możliwości przeżycia. Prekursorami tego ujęcia byli C. Booth [892] oraz B. S. Rowetree [90]. Stopiowo zakres potrzeb podstawowych ulegał rozszerzeiu. Procesowi rozszerzaia zakresu potrzeb podstawowych objętych kategorią ubóstwa towarzyszyło przechodzeie od kocepcji rozumieia ubóstwa jedyie jako braku środków (zasobów ekoomiczych) do ich zaspokojeia (basic eeds approach) w kieruku braku możliwości wypełiaia fukcji życiowych, wyikających zarówo z uwarukowań społeczych jak i osobistych, iezbędych do prowadzeia wartościowego życia (capabilities approach). Według A. Sea [2000] dla stworzeia możliwości realizowaia tych fukcji kluczowe zaczeie mają ie same dobra (towary i usługi) lecz ich właściwości umożliwiające określoe sposoby fukcjoowaia (fuctioig) poszczególych jedostek. Sposoby fukcjoowaia mogą mieć różorody charakter, zaczyając od ajbardziej podstawowych takich jak właściwe odżywiaie się czy też życie w zdrowiu, po złożoe czyości i stay jak p. możliwość uczesticzeia w życiu społeczym czy poczucie godości własej. Zbiór tych sposób fukcjoowaia tworzy wyjściową przestrzeń fukcjoowaia. Kombiacje rozmaitych sposobów fukcjoowaia (podzbiory przestrzei wyjściowej) tworzą zbiory możliwości (capabilities sets), z których może wybierać jedostka. Zróżicowaie waruków życia jedostek, zależe zarówo od etapów rozwoju jak i zwyczajów społeczeństw, w których żyją oraz idywidualych cech charakterologiczych i umiejętości korzystaia z dóbr, powoduje że do zapewieia tych samych możliwości jedostek iezbęde są róże wiązki dóbr. Ubóstwo według A. Sea ozacza ie tylko brak wystarczających dochodów lecz także brak możliwości zaspokojeia podstawowych, a daym etapie rozwoju, potrzeb życiowych. Pewie pukt zwroty w dążeiu do przyjęcia wspólej międzyarodowej defiicji ubóstwa staowiło porozumieie a Światowym Szczycie w Kopehadze poświęcoym rozwojowi społeczemu w 995 r. [UN, 995]. Rekomedował o dwupoziomową miarę ubóstwa, a miaowicie absolutego (absolute) i ogólego (overall) ubóstwa, stwarzającą możliwość badaia ubóstwa zgodie z powszechie akceptowalymi stadardami, uwzględiającymi róży poziom rozwoju krajów. Ubóstwo absolutie zostało zdefiiowae jako brak możliwości zaspokojeia podstawowych potrzeb ludzkich obejmujących żywość, wodę 3

4 pitą, urządzeia saitare, zdrowie, mieszkaie i iformację. Zależy oo tym samym ie tylko od dochodów gospodarstw domowych lecz rówież od ich dostępu do podstawowych usług, który w iektórych sytuacjach ie zależy wyłączie od ich dochodów. Ubóstwo ogóle jest szerszą kategorią iż ubóstwo absolute. Związae jest oo ie tylko z brakiem dostępu do podstawowych artykułów i usług lecz rówież z brakiem możliwości uczestictwa w podejmowaiu decyzji oraz w życiu obywatelskim, społeczym i kulturalym. Przykład coraz szerszego traktowaia potrzeb, których poziom zaspokojeia powiie być bray pod uwagę przy pomiarze ubóstwa oraz owego rozumieia samej kategorii ubóstwa, staowi ewolucja defiicji kategorii ubóstwa jaka dokoała się w Uii Europejskiej. Na szczycie Uii Europejskiej w Lisboie w marcu 2000 r. rozpoczęto proces operacjoalizacji wdrażaia uijej strategii spójości społeczej i walki z ubóstwem. Na spotkaiu w marcu 200 r. w Sztokholmie Komisja Europejska zaprezetowała wstępy zestaw, wspólych dla krajów człokowskich, podstawowych wskaźików służących do pomiaru ubóstwa i wykluczeia społeczego. Po itesywych kosultacjach a szczycie w Laeke w grudiu 200 r. został przyjęty zestaw 8 wskaźików akierowaych a moitorowaie ubóstwa i wykluczeia społeczego, w obszarach ubóstwa fiasowego (dochodowego), zatrudieia, zdrowia i edukacji, w krajach człokowskich Uii Europejskiej [Szukiełojć-Bieńkuńska, 2005]. Zestaw te ulega ciągłym modyfikacjom 2. Kategoria wykluczeia społeczego, preferowaa aktualie w europejskiej polityce społeczej, ma charakter wielowymiarowy i zacząco wychodzi poza brak środków pieiężych oraz zasobów materialych, odosząc się także iych ograiczeń, które ie pozwalają jedostce (osobie, rodziie, gospodarstwu domowemu) żyć a poziomie akceptowalym w daym kraju. W większości defiicji wykluczeie społecze jest określae w kategoriach iemożości uczesticzeia w istotych aspektach życia społeczego, gospodarczego, polityczego i kulturalego daego społeczeństwa. Poadto ieuczesticzeie to ie jest wyikiem wyboru jedostki lecz przeszkód jakie oa apotyka. Podstawowe rekomedacje dotyczące wskaźików ubóstwa i wykluczeia społeczego zostały zawarte w raporcie Wskaźiki społeczej itegracji w Uii Europejskiej przedstawioym a koferecji w Atwerpii. Ostatecza wersja tego raportu została opublikowaa w 2002 r. [Atkiso i i. 2002]. Por. także pukt 2.4, rozdział IV. 4

5 Poszczególe wymiary ubóstwa często akładają się a siebie pogłębiając tym samym margializację jedostek. Kategoria wykluczeia społeczego jest tym samym zbliżoa do kocepcji ubóstwa A. Sea. Brak możliwości zaspokojeia podstawowych potrzeb może być jedak utożsamiay z ubóstwem wyłączie wtedy jeżeli jest wyikiem braku odpowiedich zasobów pieiężych. Z drugiej stroy ubóstwo ie jest przyczyą każdego wyłączeia społeczego. W praktyce pomiaru ubóstwa ajczęściej przyjmowaa jest tzw. ekoomicza defiicja ubóstwa. Ubóstwem określa się sytuację, w której jedostka (osoba, rodzia, gospodarstwo domowe) ie dyspouje wystarczającymi środkami (zarówo środkami pieiężymi w postaci dochodów bieżących i dochodów z poprzedich okresów jak i w formie agromadzoych zasobów materialych) pozwalającymi a zaspokojeie jej potrzeb. Tym samym poza defiicją ubóstwa pozostają aspekty kulturowe, politycze i socjologicze życia w ubóstwie, związae z wyłączeiem z życia społeczego Sposób pojmowaia ubóstwa Największe kotrowersje przy formułowaiu defiicji ubóstwa związae są ze sposobem określaia poziomu zaspokojeia potrzeb uzaego za pożąday, czyli sposobem pojmowaia ubóstwa [Paek, 2007]. Ubóstwo moża pojmować w sposób absoluty lub względy. Kategoria ubóstwa w ujęciu absolutym opiera się a pojęciu stau zaspokojeia potrzeb, zdefiiowaych w kokretych kategoriach ilościowych i wartościowych. Jedostki (osoby, rodziy, gospodarstwa domowe) określae są jako ubogie kiedy ich potrzeby ie są zaspokojoe w sposób wystarczający. Poziom zaspokojeia ich potrzeb ie jest przy tym odoszoy do poziomu zaspokojeia potrzeb iych człoków społeczeństwa. Problem ubóstwa według zwoleików podejścia absolutego zostaje rozwiązay, gdy wszystkim człokom społeczeństwa zostaie zapewioe zaspokojeie ich podstawowych potrzeb. Ubóstwo w sesie absolutym może zikąć tym samym poprzez wzrost ekoomiczy. Należy jedakże zauważyć, że podejście absolute zawsze osi w sobie pewą dozę relatywizmu. Ustaleie "koszyka" potrzeb objętego kategorią ubóstwa oraz miimalego poziomu ich 2 Iformacje a te temat są dostępe a stroie iteretowej Komisji Europejskiej: 5

6 zaspokojeia zależy zawsze od poziomu rozwoju społeczo-ekoomiczego kraju, dla którego aaliza jest przeprowadzaa. Kategoria ubóstwa w ujęciu względym (relatywym) opiera się a odiesieiu poziomu zaspokojeia potrzeb jedostek (osób, rodzi, gospodarstw domowych) do poziomu ich zaspokojeia przez iych człoków społeczeństwa. Ubóstwo jest tutaj utożsamiae z admierymi rozpiętościami w poziomie zaspokojeia potrzeb w społeczeństwie. Ubóstwo w tym sesie ie może zostać w praktyce całkowicie wyelimiowae lecz tylko zmiejszoe, poprzez zmiejszeie ierówomierości w poziomie zaspokojeia potrzeb Sposób pomiaru ubóstwa Wybór wariatu sposobu pojmowaia ubóstwa staowi wstępy etap przy podejmowaiu decyzji co do sposobu jego pomiaru oraz kryteriów jego idetyfikacji. Podjęcie decyzji co do sposobu pomiaru ubóstwa wiąże się z wyborem pomiędzy rozpatrywaiem ubóstwa w sposób obiektywy lub też w sposób subiektywy [Hageaars, 986]. Każdy z tych sposobów pomiaru może być stosoway zarówo w podejściu absolutym jak i w podejściu relatywym. Określeń obiektywy oraz subiektywy ie ależy przy tym wiązać ze stopiem arbitralizmu stosowaego przy pomiarze ubóstwa. W każdym z tych ujęć pomiarowych występują pewe ustaleia o charakterze arbitralym. W przypadku ujęcia obiektywego ocea poziomu zaspokojeia potrzeb badaych jedostek (osób, rodzi, gospodarstw domowych) jest dokoywaa iezależie od ich osobistych wartościowań w tym zakresie. Najczęściej ocey takiej dokoują eksperci. W ujęciu subiektywym ocea poziomu zaspokojeia potrzeb odbywa się przez same badae jedostki (osoby, rodziy, gospodarstwa domowe) Kryteria ubóstwa Wybór pomiędzy iterpretacją ubóstwa w sposób absoluty i względy oraz dokoaie wyboru pomiędzy obiektywym i subiektywym sposobem pomiaru ubóstwa ie staowią zakończeia procedur wyborów, które umożliwią jego pomiar. Koleją decyzją, rówie trudą i kotrowersyją jak dokoae w poprzedich etapach, jest ustaleie kryteriów ubóstwa. 6

7 W prowadzoych do lat siedemdziesiątych badaiach zjawiska ubóstwa domiowało podejście klasycze, bazujące a wskaźikach moetarych, którego podstawy stworzyła Materiala Szkoła Dobrobytu. W podejściu tym ocea poziomu zaspokojeia potrzeb odbywała się wyłączie przez pryzmat dochodów (wydatków). Stopiowo jedak coraz więcej zwoleików zaczął zyskiwać pogląd, że idetyfikacja ubogich w oparciu jedyie o kategorię dochodu jest dalece iewystarczająca. Nie chodziło tutaj przy tym wyłączie o fakt iedoszacowywaia dochodów deklarowaych przez osoby i rodziy (gospodarstwa domowe) biorące udział w badaiach empiryczych. O wiele istotiejsze było przekoaie, że ubóstwo jest zjawiskiem wielowymiarowym i przy jego idetyfikacji ależałoby uwzględiać także czyiki pozadochodowe. Poglądy te zajdowały swoje odzwierciedleie w ewolucji samej defiicji kategorii ubóstwa. Na wielowymiarowość pojęcia ubóstwa wskazują m. i. autorzy wspomiaego raportu zawierającego rekomedacje dla Uii Europejskiej, dotyczące wskaźików ubóstwa i wykluczeia społeczego [Atkiso i i. 2002]. Podsumowaie rozważań dotyczących możliwych sposobów aalizy sfery ubóstwa przedstawioo a rysuku. Rys.. Sposoby aalizy sfery ubóstwa. Źródło: opracowaie włase. 7

8 2.5. Wymiar czasowy ubóstwa Koleja z decyzji, którą ależy podjąć jest związaa z czasowym wymiarem ubóstwa. Przebywaie w sferze ubóstwa przez awet kilka miesięcy staowi zaczie miejszy problem iż bycie ubogim przez wiele lat. Iymi słowy koiecze jest także rozstrzygięcie czy za ubogie możemy uzać osoby (rodziy, gospodarstwa domowe), które w sferze ubóstwa zalazły się chwilowo czy też tylko te jedostki, w których ubóstwo ma charakter trwały, spowodoway poważym aruszeiem podstaw ekoomiczych ich fukcjoowaia przejawiającym się w trwałym braku środków do życia a odpowiedim poziomie. Drugie z rozwiązań wymaga prowadzeia aaliz ubóstwa w ujęciu dyamiczym, obserwując waruki życia tych samych osób (rodzi, gospodarstw domowych) w dłuższym okresie czasu, czyli wykorzystując w aalizach dae paelowe. Dyskutowae wybory sposobów podejścia do aalizy ubóstwa ie kończą procesu podejmowaia decyzji o charakterze metodyczym przed przystąpieiem do badaia empiryczego. Do ajważiejszych z ich ależy uzać wybór zasady idetyfikacji ubogich oraz metod aalizy ubóstwa i ierówości. 3. Metody idetyfikacji ubogich Sposób aalizy ubóstwa zależy m. i., jak już wspomialiśmy, od sposobu jego pojmowaia (podejście absolute oraz podejście relatywe) oraz przyjętych kryteriów ubóstwa (klasycze, w którym ocea poziomu zaspokojeia potrzeb odbywa się wyłączie przez pryzmat dochodów (wydatków) oraz podejście wielowymiarowe, w którym przy idetyfikacji ubóstwa uwzględia się także czyiki pozadochodowe). Róże sposoby pojmowaia ubóstwa oraz uwzględiaie różych kryteriów ubóstwa, a także róże podejścia do samego pomiaru ubóstwa (podejście obiektywe oraz podejście subiektywe) prowadzą do różych metod idetyfikacji gospodarstw ubogich. W przypadku podejścia klasyczego, a którym się skocetrujemy w dalszych rozważaiach, dla wyodrębieia subpopulacji ubogich wyzaczay jest pewie krytyczy poziom dochodów 8, zway graicą ubóstwa, poiżej którego zaspokojeie podstawowych potrzeb ie jest możliwe. W przypadku podejścia 8 Jako mierik zamożości gospodarstwa domowego możemy obok kategorii dochodu stosować rówież kategorię kosumpcji. 8

9 wielowymiarowego idetyfikacja subpopulacji ubogich, a w zasadzie określeie stopia zagrożeia ubóstwem, ie opiera się a graicy ubóstwa. W badaiach empiryczych ajczęściej operujemy kategorią ekwiwaletych dochodów rozporządzalych gospodarstw domowych. Dochód rozporządzaly to dochód, którym gospodarstwo domowe może dyspoować, przezaczając go a kosumpcję, iwestycje lub oszczędości. Natomiast ekwiwalety dochód rozporządzaly to dochód rozporządzaly gospodarstwa domowego podzieloy przez obliczoą dla iego skalę ekwiwaletości. Skale ekwiwaletości są parametrami obliczaymi w celu ustaleia jaki wpływ a koszty utrzymaia wywiera skład demograficzy i ie charakterystyki gospodarstwa domowego. Mają oe charakter relatywy, tz. mówią ile razy więcej lub miej musi wydać gospodarstwo o daym składzie demograficzym (p. dwoje dorosłych i dwoje dzieci), aby osiągąć poziomu zamożości gospodarstwa iego typu (p. gospodarstwa stadardowe). 4. Metody aalizy ubóstwa i ierówości 4.. Pomiar zasięgu, głębokości, dotkliwości i itesywości ubóstwa Dyspoując dochodami ekwiwaletymi gospodarstw domowych (porówywalymi mierikami zamożości wszystkich pojedyczych gospodarstw domowych) oraz graicą ubóstwa możemy w klasyczych aalizach sfery ubóstwa skocetrować się a oceie zasięgu, atężeia, dotkliwości oraz itesywości ubóstwa. Ze względu a fakt, że ie istieje jeda uiwersala formuła w tym zakresie, w badaiach stosuje się róże formuły ideksów agregatowych dostarczających iformacji o różych charakterystykach ubóstwa [Ravaillo i Che, 2003; Paek, 2007]. Zasięg ubóstwa. Podstawową miarą oceiającą zasięg ubóstwa jest stopa ubóstwa, czyli odsetek gospodarstw domowych zajdujących się poiżej graicy ubóstwa: u H =. () gdzie: liczba badaych gospodarstw domowych. Ideks te przyjmuje wartość 0 przy braku ubogich gospodarstw i, gdy wszystkie gospodarstwa zajdują się poiżej graicy ubóstwa. 9

10 Odsetek ubogich ie mówi ic o głębokości (atężeiu) ubóstwa w populacji ubogich. Przyjmuje o taką samą wartość iezależie od tego, czy ubodzy mają dochody zbliżoe do graicy ubóstwa czy też bliskie zeru. Głębokość ubóstwa. Podstawową miarą oceiającą głębokość (atężeie) ubóstwa jest ideks luki dochodowej ubogich (luki ubóstwa) defiioway jako: I u = u u i= y * y y * e i, (2) Ideks luki dochodowej ubogich jest tym samym rówy ieważoej średiej z idywidualych (dla każdego ubogiego gospodarstwa) ideksów głębokości ubóstwa. Ozacza to, że wszystkie gospodarstwa domowe, bez względu a ich wielkość, mają w im taką samą wagę. Jeżeli przykładowo, ideks luki dochodowej ubogich osiągie wartość 0,2, będzie to ozaczało, że przecięta zamożość (dochód ekwiwalety) grupy gospodarstw ubogich jest o 20% iższa od graicy ubóstwa. Ideks przyjmuje wartość 0, jeżeli w badaej populacji ie ma ubogich gospodarstw domowych oraz wartość, gdy dochód wszystkich ubogich gospodarstw domowych wyosi zero. Drugim, często stosowaym w praktyce, ideksem oceiającym głębokość ubóstwa jest ideks luki dochodowej, który może być także przedstawioy jako iloczy stopy ubóstwa oraz luki dochodowej ubogich: I = H I = 0 u u i= y * y y * e i, (3) Mierik te różi się od ideksu luki dochodowej ubogich tym, że dotyczy całej badaej populacji gospodarstw domowych, a ie tylko gospodarstw domowych ubogich. Suma luk dochodowych gospodarstw domowych (luki ieubogich gospodarstw są oczywiście rówe 0) dzieloa jest tutaj przez liczbę wszystkich badaych gospodarstw domowych. Dotkliwość ubóstwa. Oceiając ie tylko dystas dochodowy gospodarstw domowych ubogich od graicy ubóstwa (jak ma to miejsce w ideksach głębokości ubóstwa) lecz także ierówości dochodowe między ubogimi otrzymujemy ideks dotkliwości ubóstwa: 2 u e y * y i DU = *. (4) i= y 0

11 W przeciwieństwie do ideksów luki dochodowej adaje o tym większe wagi gospodarstwom domowym ubogim im ich dochód jest bardziej odległy od dochodu wyzaczającego graicę ubóstwa. Tym samym dotkliwość ubóstwa gospodarstw domowych ubogich i rówocześie wartość ideksu rośie wraz ze wzrostem dystasu ich dochodu od graicy ubóstwa. Itesywość ubóstwa. Miarę będącego wypadkową oddziaływaia zasięgu i głębokości ubóstwa oraz ierówości i rozkładu luk dochodowych badaych gospodarstw staowi ideks Sea-Shorrocksa-Thoa (SST), który będziemy azywali ideksem itesywości ubóstwa. Ideks te został zapropooway przez A. Sea [976], a astępie został zmodyfikoway przez D. Thoa [979] i A. F. Shorrocksa [995]. Ideks SST jest defiioway astępująco: SST = u ( 2 2i + ) 2 i= y * y y * e i. (5) Może być o traktoway jako ważoa średia z idywidualych luk dochodowych gospodarstw domowych ubogich, po uporządkowaiu ekwiwaletych dochodów tych gospodarstw iemalejąco. Ideks te jest dekompoowaly ze względu a wszystkie charakterystyki ubóstwa, a miaowicie jego zasięg i głębokość oraz ierówości, co możemy zapisać astępująco: SST = I H + G( g )), (6) ( i gdzie: G(g i ) - współczyik Giiego (por. 4.2) dla luk dochodowych wszystkich badaych gospodarstw domowych (ie tylko gospodarstw domowych ubogich). Rówaie (6) jest trasformowale w astępującą postać: ( G i ( g )) l SST = l H + l I + l +. (7) Wykorzystując rówaie (7) możemy oceić itesywości ubóstwa (łączie zmiay zasięgu i głębokości ubóstwa oraz ierówości) w czasie w oparciu o formułę: ( G( )) Δ l SST = Δ l H + Δ l I + Δ l +. (8) g i Rówaie (8) wskazuje, że łącze zmiay itesywości ubóstwa mogą być wyrażae jako suma zmia zasięgu ubóstwa, głębokości ubóstwa oraz ierówości mierzoych ideksem Giiego dla luk dochodowych wszystkich badaych gospodarstw domowych.

12 4.2. Pomiar ierówości Istoty elemet aaliz ubóstwa staowi aaliza ierówości w poziomie dochodów gospodarstw domowych w ujęciu klasyczym. W badaiach empiryczych dla aalizy ierówości ajczęściej wykorzystyway jest wskaźik ierówości Giiego: G = ( + ) y i, (9) 2 y i= ( y) 2( i) gdzie: y i rozporządzaly dochód ekwiwalety i-tego gospodarstwa domowego, y - przecięty rozporządzaly dochód ekwiwalety gospodarstw domowych, przy czym: y = y i i= q. (0) Współczyik Giiego przyjmuje wartości z przedziału [0;]. Wartość zerowa współczyika wskazuje a pełą rówomierość rozkładu rozporządzalych dochodów ekwiwaletych. Wzrost wartości współczyika Giiego przyjąłby w sytuacji gdyby tylko jedo gospodarstwo domowe posiadało dochody Ocea trwałości ubóstwa W aalizach dyamiczych zjawiska ubóstwa iezwykle waże jest, czy gospodarstwo domowe zalazło się w ubóstwie chwilowo czy też sta te ma charakter. Ma to szczególe zaczeie przy formułowaiu przedsięwzięć w zakresie polityki społeczej, mających a celu walkę z ubóstwem. Powiy się oe kocetrować właśie a przeciwdziałaiu ubóstwu o charakterze trwałym. Określeie charakteru ubóstwa jest możliwe wyłączie stosując w badaiu podejście paelowe, polegające a obserwacji we wszystkich okresach (latach) tych samych gospodarstw domowych. Najprostszym sposobem ocey trwałości ubóstwa w podejściu klasyczym jest aaliza liczby lat przebywaia gospodarstwa domowego w ubóstwie. W zależości od iej określay jest paelowy status ubóstwa gospodarstwa domowego (stopień jego skłoości do ubóstwa) oraz liczoe są odpowiedie ideksy dla badaej populacji gospodarstw domowych [Betti i Verma, 2004]. 2

13 Koleją metodą ocey trwałości ubóstwa jest macierz przejścia (trasformacji) opisująca mobilość gospodarstw domowych ze względu a ich przyależość do sfery ubóstwa w kolejych latach badaia. W przypadku aalizy ubóstwa ze względu a sytuację dochodową gospodarstw domowych (podejście klasycze), wielkości a przekątej macierzy przejścia wskazują liczebości gospodarstw domowych, które ie zmieiły w porówywaych parach okresów swojego statusu przyależości do sfery ubóstwa (tz., że w obu porówywaych okresach (latach) ależały lub ie ależały do sfery ubóstwa). Poiżej przekątej zajduje się liczebość gospodarstw domowych, które opuściły sferę ubóstwa a powyżej przekątej, które weszły do sfery ubóstwa. Na podstawie macierzy przejścia obliczae są ideksy mobilości, które staowią sytetycze ocey skali mobilości gospodarstw domowych ze względu a ich zagrożeie ubóstwem [Shorrocks, 978]. Klasyczym i jedocześie często stosowaym w praktyce ideksem mobilości obliczaym w oparciu o macierze przejścia jest wskaźik Shorrocks a, [978] który opisuje formuła: ( ) tr N S =, () gdzie: tr(n) ślad macierzy trasformacji 3, N=[ jj,(t-,t) ] macierz trasformacji, przy czym: jj,(t-,t) liczba gospodarstw domowych, która w okresie t-,t apłyęła z j-tego stau przyależości do sfery ubóstwa (zależie lub iezależie do sfery ubóstwa w podejściu klasyczym oraz zależie do określoej klasy stopia zagrożeia ubóstwem w podejściu wielowymiarowym) do j -tego stau. Ideks () przyjmuje wartości z przedziału 0,. Im wyższa wartość ideksu tym wyższa mobilość gospodarstw domowych. Dokoując dekompozycji ideksu (), rozszerzającej jego możliwości aalitycze, otrzymujemy ostateczie: 3 Suma wielkości a przekątej macierzy, czyli liczebość gospodarstw domowych, które ie zmieiły w porówywaych okresach swojego statusu przyależości do sfery ubóstwa. 3

14 ( N ) tr S = = + jj' j> j' j< j' jj' = j> j' jj' + j< j' jj' = SU + + SU Pierwszy ze składików prawej stroy rówaia wskazuje a odsetek gospodarstw domowych, które opuściły sferę ubóstwa (charakteryzujących się spadkiem stopia zagrożeia ubóstwem w ujęciu wielowymiarowym) w porówywaych okresach. Drugi ze składików sumy staowi odsetek gospodarstw domowych, które weszły do sfery ubóstwa (u których astąpił wzrost zagrożeia ubóstwem) w badaym okresie. Jako uzupełieie ideksu mobilości ubóstwa Paek [2007] zapropoował ideks charakteru mobilości gospodarstw domowych: CM = j> j' jj' j< j' jj' = SU + SU, Ideks te przyjmuje wartości z przedziału ;. Jego wartości dodatie ozaczają przewagę przepływów gospodarstw domowych ze sfery ubóstwa poza sferę ubóstwa (z grup o wyższym zagrożeiu ubóstwem do grup o iższym zagrożeiu ubóstwem). Wartości ujeme ideksu wskazują a przewagę przepływów spoza sfery ubóstwa do sfery ubóstwa (przewagę przepływów zwiększających zagrożeie ubóstwem ad przepływami zmiejszającymi zagrożeie ubóstwem). Im wyższa wartość bezwzględa ideksu tym większa przewaga jedego typu przepływów ad drugim z typów przepływów., (2) (3) 4. Podstawowe wioski. Kategoria ubóstwa jest zróżicowaa terytorialie i zmiea w czasie. 2. W badaiach ależy stosować operacyją defiicję ubóstwa, umożliwiającą jego pomiar. 3. W badaiach empiryczych ależy przede wszystkim stosować absoluty sposób ujmowaia ubóstwa. Ujęcie relatywe może być stosowae do ocey stopia ierówomierości zaspokojeia potrzeb objętych kategorią ubóstwa, a ie pomiaru zasięgu i głębokości ubóstwa. 4. Za iezwykle istote ależy uzać rówoległe dokoywaie oce stau i zmia sfery ubóstwa w ujęciu obiektywym i w ujęciu subiektywym. Podejście te ależy przy tym traktować w sposób komplemetary. 4

15 5. Ocea sfery ubóstwa wyłączie ze względu a sytuację dochodową gospodarstw domowych ie jest wystarczająca. Włączeie do iej zmieych pozadochodowych charakteryzujących róże obszary ubóstwa zaczie wzbogaca aalizy przeprowadzae we ujęciu klasyczym. 6. Przy aalizach dyamiczych sfery ubóstwa możemy oceić zachodzące zmiay wyłączie a podstawie porówaia wartości liczbowych z różych okresów uzyskiwaych za pomocą tych samych metod pomiaru. 7. Jakość uzyskiwaych oce zmia zachodzących w sferze ubóstwa zacząco wzrasta w badaiach o charakterze paelowym, w którym te same gospodarstwa domowe są obserwowae przez cały okres badawczy. 8. W pomiarze ubóstwa powiiśmy stosować róże formuły ideksowe dostarczające iformacji o różych charakterystykach ubóstwa. Bibliografia Paek T., Ubóstwo i ierówości, w: Statystyka Społecza, Praca zbiorowa pod red. T. Paka, PWE, Warszawa Atkiso T., Catillo B., Marlier E., Nola B., Social Idicators: The EU ad Social Iclusio, Oxford Uiversity Press, Oxford Betti G., Verma V., A methodology for the Study of Multi-dimesioal Aspects of Pocerty ad Deprivatio, w: Proceedigs, IAOS-IASS Joit Coferece, Ivited Paper Sectio, Amma Booth C., Life ad Labour of the People i Lodo. MacMilla, Lodo 892. Carboaro G., Major Problems i the Measuremet of Poverty, a Overview, w: Poverty Measuremet for Ecoomies i Trasitio i Easter Europea Coutries, Polish Statistical Associatio, Warsaw 992, s Drewowski J., Poverty: Its Meaig ad Measuremet, Developmet ad Chage 977, No. 8, s Ravallio M., Che S., Measurig Pro-Poor Growth, Ecoomics Letters 2003, Vol. 78, No., s Se, A. K., Commodities ad Capabilities, North-Hollad, Amsterdam 985. Se, A. K., Poverty: A Ordial Approach to Measuremet, Ecoometrica 976, Vol. 44, s Shorrocks A. K., Revisitig the Se Poverty Idex, Ecoometrica 995, Vol. 65, s

16 Shorrocks A. K., The Measuremet of Mobility. Ecoometrica, 978, Vol. 46, No. 5, s Szukiełojć-Bieńkuńska A., Miary ubóstwa i wykluczeia społeczego w praktyce i propozycjach Eurostatu, w: Ubóstwo i wykluczeie społecze. Badaia. Metody. Wyiki. Praca zbiorowa pod red. S. Goliowskiej, E. Tarkowskiej i I. Topińskiej, Istytut Pracy i Spraw Socjalych, Warszawa 2005, s Tho D., O Measurig Poverty, Review of Icome ad Wealth 979, Vol. 25, s UN, The Copehage Declaratio ad Programme of Actio: World Summit for Social Developmet G-2 March 995, Uited Natio Departmet of Publicatios, New York