NUMERYCZNA METODA OCENY WPŁYWU OPORÓW FILTRA POWIETRZA NA NAPEŁNIENIE CYLINDRÓW SILNIKA SPALINOWEGO

Transkrypt

1 ZESZYTY NAUKOWE WSOWL Nr 4 (58) 00 ISSN Macej LISOWSKI NUMERYCZNA METODA OCENY WPŁYWU OPORÓW FILTRA POWIETRZA NA NAPEŁNIENIE CYLINDRÓW SILNIKA SPALINOWEGO W arykle przedsawoo meryczą meodę ocey wpływ oporów flra powerza a apełee cyldrów slka spalowego. Opsae zosały główe załoŝea modelowe krók ops model. Przedsawoo podsawowe moŝlwośc opracowaego model. Wybrae flry powerza oceae były a podsawe warośc współczyków apełea slka przy zasosowa daego flra. Wyk symlacj przedsawoe zosały w forme charakerysyk masy powerza pozosającego w cyldrze po zamkęc zawor doloowego cśea w cyldrze. Przedsawoo róweŝ wyk badań hamowaych slka 359 z wybraym flram. Słowa klczowe: kład doloowy slka, flry powerza, model, masa powerza w cyldrze WSTĘP Do prawdłowej pracy slka spalowego ezbęde jes dosarczee do cyldrów odpowedej lośc powerza o odpowedej jakośc. Przez jakość powerza rozme sę w ym przypadk sopeń jego zaeczyszczea cząseczkam cał sałych ceczy. Powerze poberae jes przez kład doloowy slka z amosfery. Zawera oo główe zaeczyszczea merale w posac zaweszoych cząsek o średcach eprzekraczających 00 µm. Powodją oe esywe zŝyce elemeów slka. Sąd przed dosarczeem do cyldrów slka z powerza aleŝy sąć wszelke zaeczyszczea powodjące powsawae ekorzysych skków eksploaacyjych akch, jak przyśpeszoe zŝyce czy edroŝość. Do swaa zaeczyszczeń z powerza sosowae są odpowede flry róŝące sę kosrkcją zasadą dzałaa. Najprosszym rodzajem flra jes flr przegrodowy, kórego zasadczym elemeem jes porowaa przegroda. Na ej zarzymją sę dr Ŝ. Macej LISOWSKI Wydzał Traspor WyŜszej Szkoły Techczo Ekoomczej w Szczece

2 NUMERYCZNA METODA OCENY WPŁYWU OPORÓW FILTRA POWIETRZA NA cząsk zaeczyszczeń o średcy wększej od średcy porów. Zaem wdać, Ŝe chcąc orzymać powerze o dŝej czysośc, aleŝy zasosować przegrodę, w kórej średce porów będą jak ajmejsze. Take posępowae skkować będze zaczym zdławeem przepływ lb koeczoścą zasosowaa przegrody o bardzo dŝej powerzch. NaleŜy róweŝ brać pod wagę fak, Ŝe zakae zaeczyszczeam pory zmejszają czyą powerzchę przegrody. Sąd jej począkowa powerzcha ms być odpowedo dŝa. Z ych względów flry przegrodowe sosowae są w samochodach osobowych, w kórych zaporzebowae powerza jes soskowo ewelke. W samochodach cęŝarowych w pojazdach pracjących w warkach dŝego zapylea [3] sosje sę flry welosopowe, w kórych flr przegrodowy jes jedym, zazwyczaj osam sopem flracj. Perwszym lb jedym z perwszych sop flracj jes moocyklom lb mlcyklo, w kórym oddzelae są cząsk pył o wększej mase (wykorzysaa jes ch dŝa bezwładość). Wsępe oczyszczoe powerze przechodz asępe przez przegrodę porowaą. Zasosowae wsępej flracj w moo lb mlcykloach wydłŝa czas Ŝykowaa flra przegrodowego. Obok skeczośc flrowaa, bardzo poŝądaą cechą flra powerza jes jak ajmejsze dławee przepływ powerza. Przy admerych oporach przepływ dławee rch powerza moŝe spowodować zmejszee apełaa cyldrów śweŝym ładkem, co pocąge za sobą spadek mocy, mome obroowego wzros zadymea spal. [,, 4]. Przyjmje sę, Ŝe spadek mocy spowodoway oporam przepływ e powe być wększy Ŝ 3 %. Opory przepływ w zaczym sop zaleŝoe są od rodzaj zasosowaego flra powerza, j. od jego kosrkcj, gabaryów czy rodzaj wkład flracyjego [5, 6]. Czas Ŝykowaa flra określoy jes osągęcem dopszczalej warośc opor przepływ flra. Opór przepływ flra zazwyczaj podaway jes jako warość spadk cśea a flrze. Warość spadk cśea a flrze moŝa bardzo ławo zmerzyć za pomocą zwykłego maomer ceczowego. Odrębym zagadeem jes określee obŝea sę paramerów pracy slka a skek zmejszea współczyka apełea spowodowaego zwększeem sę oporów przepływ. Ocea wpływ oporów przepływ flra powerza jes jŝ eco bardzej skomplkowaa wymaga przeprowadzea badań hamowaych. Zaem celowe wydaje sę zasosowae ej meody moŝlwającej oceę wpływ oporów przepływ flra powerza a współczyk apełea. W ejszym opracowa przedsawoo meodę meryczą pozwalającą badać wpływ paramerów kosrkcyjych eksploaacyjych kład doloowego slka a welkość masy powerza pozosałego w cyldrach po zamkęc zawor doloowego.. MODEL NUMERYCZNY UKŁADU DOLOTOWEGO SILNIKA Kompleksowy model slka spalowego wymaga względea: proces wymay ładk; proces spręŝaa; proces worzea meszay palej spalaa; 53

3 Macej LISOWSKI proces rozpręŝaa. NaleŜy zaem rówocześe rozwązać zagadea doyczące zjawsk falowych w kładach doloowym wyloowym oraz zwązae z worzeem spalaem meszay palej w cyldrze slka. Sprawa o, Ŝe model oblczeowy wymagałby, ze względ a sopeń skomplkowaa, zasosowaa arzędz oblczeowych o bardzo dŝej wydajośc. Z ego powod modele oblczeowe proces wymay ładk opracowywae są z zasosowaem określoych załoŝeń praszczających. Zasosowae proszczea w sposób soy wpływają a szybkość oblczeń werość odwzorowaa symlowaych procesów rzeczywsych. Doychczas opracowae modele zjawsk w kładach doloowych slków modele oblczeowe proces wymay ładk moŝa zakwalfkować do jedej z czerech grp róŝących sę zakresem przyjęych proszczeń [9, 0]: modele zerowymarowe; modele jedowymarowe, e względające zasady zachowaa eerg, opare a eor aksyczej; modele jedowymarowe względające zasadę zachowaa eerg; modele welowymarowe. Zerowymarowy model wykorzysyway jes do salea paramerów czyka w przesrze roboczej cyldra przy zdefowaych warkach przepływ przez zawory doloowy wyloowy [7, 8, 9, 0]. W jedowymarowych modelach oparych a eor aksyczej, zwaych aczej eorą małych ampld, zakłada sę, Ŝe zmay cśea w ośrodk gazowym rozchodzą sę w posac fal. Ze względ a o, Ŝe w kładach doloowych rakcyjych slków spalowych ładek lega slym plsacjom ma dŝą prędkość przepływ, zblŝoą do prędkośc dźwęk, załoŝee sałej prędkośc prowadz do zaczych błędów. Z ego względ meoda a przesała być obece sosowaa, mmo Ŝe kedyś była dość powszecha [0]. Meoda jedowymarowa względająca zasadę zachowaa eerg zosała opracowaa przez Sefera [0]. Meoda a jes bardzej zaa pod azwą PROMO. Do oblczeń dyamczych procesów w kładze wymay meoda PROMO wykorzysje podsawowe zasady mechak. Pozwalają oe opsać ogóly przypadek przepływ esacjoarego gaz przez kład wymay ładk. Na ch podsawe moŝa wyprowadzć kład ejedorodych qas lowych rówań róŝczkowych moŝlwających aalzę przebeg zjawsk falowych w kładze doloowym lb wyloowym. Meoda względa arce ładk o ścak przewod, wymaę cepła z ooczeem zmaę pola powerzch przekroj przewod doloowego. Rówaa w meodze PROMO rozwązje sę z wykorzysaem meody róŝc skończoych. Wyk badań symlacyjych zyskaych dzęk zasosowa meody PROMO są zbeŝe z wykam badań hamowaych. Jej zasosowae pozwala dobrać paramery geomerycze kład doloowego z dosaecze dŝą dokładoścą, szczególe w przypadk kładów z dywdalym przewodam doloowym. Meodą ajdokładej odwzorowjącą zjawska w kładze doloowym slka jes meoda welowymarowa. Do grpy meod welowymarowych zalcza sę pake programów AVL BOOST frmy AVL Ls GmbH. Pake moŝlwa oblczea rój- 54

4 NUMERYCZNA METODA OCENY WPŁYWU OPORÓW FILTRA POWIETRZA NA wymarowe wraz z wzalzacją zjawsk przepływowych w kładze doloowym, cyldrze slka kładze wyloowym. W przeprowadzoych symlacjach moŝa względć see w kładze wszyskch elemeów kład doloowego wyloowego, o jes flra powerza, spręŝark mechaczej lb rbospręŝark, chłodcy powerza doładowjącego, przewod wyloowego, łmka kaalzaora. Rówaa względają wymaę cepła z ooczeem, arce ładk o ścak przewod przesrzee wymary kładów. Wadą pake AVL BOOST jes jego wysoka cea wysoke wymagaa odośe szybkośc pojemośc pamęc kompera [0]. W przedsawoych symlacjach do ops zjawsk w przewodze doloowym wykorzysao model jedowymarowy względający zasadę zachowaa eerg, aomas do ops zjawsk w cyldrze wykorzysao model zerowymarowy. Przepływ powerza w kładze doloowym opsje sę podsawowym rówaam, kóre zosały sformłowae dla ogólego model pły wykającym z rzech podsawowych zasad mechak, o jes [7, 8, 9, 0]: gdze: zasady zachowaa masy, dv ( ) = 0 zasady zachowaa pęd mome pęd, zasady zachowaa eerg () d = F dvs () d T Cv = F q dv ( Γ grad T ) dv( S ) czas, gęsość, S esor apręŝeń, T emperara, Γ przewodość cepla, prędkość, F sła masowa, C v cepło właścwe przy sałej objęośc, q wydajość jedoskowa wewęrzego źródła cepła. W procese apełaa zjawska fzycze dzel sę zazwyczaj a dwe grpy. Perwsza rozparje spręŝysy przepływ przez przewód doloowy opsay rówaam (), (), (3). Drga opsje zjawska ceple w cyldrze. Przy opse przepływ powerza przez kład doloowy zjawska w cyldrze opsje sę modelam zerowymarowym pomjającym przemeszczae sę ładk w przesrze cyldra. Ne względa sę węc zasady zachowaa pęd mome pęd, a rówae zachowaa masy zachowaa eerg przedsawa sę w posac proszczoej: d (3) d m = ( m d m w ) (4) E = U (5) d E w 55

5 Macej LISOWSKI gdze: m masa ładk w cyldrze, m d masa doprowadzoa do cyldra, m w masa odprowadzoa z cyldra, E d eerga doprowadzoa do ładk w cyldrze, E w eerga wyprowadzoa z kład, U zmaa eerg wewęrzej kład. Dokojąc szereg ezbędych załoŝeń praszczających rówaa zachowaa masy, pęd mome pęd oraz eerg dla przepływ w przewodze doloowym, przyjmą posać: = x x = k x x p = k ( χ ) p χ p x x Modeljąc zjawska zachodzące w cyldrze slka podczas proces apełea, zazwyczaj pomja sę przemeszczae, w czase przesrze, cząsek powerza wewąrz cyldra, Ŝyce model zerowymarowego do ops zjawsk w cyldrze. Poao zakłada sę, Ŝe cśee w cyldrze jes w kaŝdym pkce przesrze jedakowe jes welkoścą skalarą. Z ego załoŝea załoŝea, Ŝe powerze jes gazem półdoskoałym, wyka, Ŝe moŝa pomąć rówae zachowaa pęd mome pęd całość zjawsk w cyldrze moŝa opsać rówaam zachowaa masy, eerg rówaem sa gaz półdoskoałego Clapeyroa: dq dm (6) dm dm d dmw p = (7) dq di = di di du pdv (8) sp ws d w p gdze: p V = m RT (9) m masa ładk w cyldrze, m d masa ładk przepływającego przez zawór doloowy, m w masa ładk przepływającego przez zawór wyloowy, m p masa ładk przepływającego przez eszczelośc cyldra, Q sp cepło wydzeloe w procese spalaa, Q ws cepło wymeoe ze ścakam cyldra, I d ealpa ładk przepływającego przez zawór ssący, I p ealpa ładk przedmchwaego przez eszczelośc cyldra, U eerga wewęrza ładk w cyldrze, V objęość cyldra, p średe chwlowe cśee w cyldrze, µ współczyk przepływ, A chwlowa powerzcha przepływowa zawor, p cśee za powerzchą przepływ, p 0 cśee przed powerzchą przepływ, T 0 emperara przed powerzchą przepływ, h s współczyk wymay cepła, A s powerzcha wymay cepła, T s średa emperara ścaek cyldra, T chwlowa emperara ładk w cyldrze, 56

6 NUMERYCZNA METODA OCENY WPŁYWU OPORÓW FILTRA POWIETRZA NA 57 = χ χ χ χ χ µ p p p p RT A p dm, v p c c = χ, ( ) T T A h dq s s s ws =, Do rozwązaa kład rówań (6) wykorzysao jawą meodę MacCormacka [7, 8]. Meoda MacCormacka jes szczególe przydaa do rozwązywaa elepkch przepływów gaz. Wcześejsza próba rozwązaa meryczego zagadea za pomocą meody prosych e dała poŝądaych rezlaów ze względ a wysoką esablość. Rozwązae rówań róŝczkowych cząskowych w ej meodze odbywa sę w dwóch krokach. Podczas perwszego krok oblcza sę warość esymowaą (predykor) fkcj w asępej chwl czasowej ( ) f, zasępjąc przy ym róŝczkę cząskową w dzedze x lorazem róŝcowym w przód. W drgm krok korekor oblcza warość fkcj f(), wykorzysjąc wyk z predykora zasępjąc róŝczkę w dzedze x lorazem róŝcowym w ył. Dzałae meody przedsawają poŝsze rówaa: ( ) ( ) x x = (0) ( ) ( ) = x x () = () ( ) ( ) D D = r r (3) ( ) = (4) PowyŜsze rówaa moŝa przedsawć w posac wekorowej = D D s s (5) D- macerz róŝcjąca, kóra po przemoŝe lewosroe przez wekor da wekor róŝc cząskowych, przy czym srzałka w prawo ozacza róŝcowae w przód, a w lewo róŝcowae w ył. Do wykoaa oblczeń symlacyjych wykorzysao program oblczeowy Malab w wersj R009a. Na rysk przedsawoo schema blokowy symlacj. Opracoway program moŝlwał wyzaczee: m c - masy powerza pozosającego w cyldrze slka po zakończe proces apełea; p d v d cśea prędkośc powerza w dowolym pkce przewod doloowego; p c T c cśea emperary w cyldrze w cyldrze.

7 Macej LISOWSKI Paramery m c, p c T c przedsawae są w posac wykresów zmeośc daego paramer w fkcj kąa obro wał korbowego. Dodakowo moŝlwa jes wzalzacja przebeg zma cśea p d w przewodze doloowym wzdłŝ jego dłgośc z aesoym fazam owarca zamkęca zawor doloowego. Wysępowae w kładze doloowym elemeów akch, jak flr czy kaalzaor moŝe być względoe w posac spadk cśea a ym elemece.. WYNIKI BADAŃ Rys.. Schema blokowy symlacj Źródło: Opracowae włase Symlacje przeprowadzoo dla kład doloowego bez flra powerza (flr ), z flrem G-57 (flr ), flrem GF (flr 3) oraz flrem GF z dodaym wsępym bezwładoścowym sopem flracj (flr 4). Dla określea wpływ flra powerza a apełee wykoao pomary spadk cśea a rozparywaych flrach przy przepływe odpowadającym przepływow przy określoej prędkośc obroowej wał korbowego slka [5, 6]. Wyk pomarów przedsawoo w posac charakerysyk a rysk. W wyk przeprowadzoych symlacj orzymao szereg charakerysyk przedsawających zmeość masy powerza w cyldrze slka przebeg zma cśea w cyldrze w fkcj kąa obro wał korbowego. Pomary dokoywao dla prędkośc obroowych od 000 do 00 /m co 00 /m. Przykładowe charakerysyk masy cśea przedsawoo a rysk 3 rysk 4. Na rysk 3 wdać, Ŝe przy prędkośc 00 /m ajwększa masa (,73 g) pozosała w cyldrze dla kład doloowego bez flra powerza. Dla kładów doloowych z flram, 3 4 masy były wyraźe mejsze z ym, Ŝe róŝce mędzy m e były jŝ ak wyraźe. Podobe charakerysyk orzymao dla pozosałych prędkośc. Najmejsze róŝce wysępowały dla prędkośc blskch 000 /m. Wraz ze wzrosem prędkośc róŝce zwększały sę. Na rysk 4 5 przedsawoo przebeg zma cśea w cyldrze dla prędkośc obroowej 000 /m (rys. 4) 00 /m (rys. 5). 58

8 NUMERYCZNA METODA OCENY WPŁYWU OPORÓW FILTRA POWIETRZA NA Najsoejszy, z pk wdzea współczyka apełea, jes mome zamkęca zawor doloowego. W ym pkce cśee w cyldrze powo meć jak ajwększą warość. Dla rozparywaego slka zamkęce zawor doloowego asępje przy eco poad 00 owk. Wdać, Ŝe dla 000 /m róŝce cśeń były prawe jedakowe. Spowodowae jes o soskowo ewelkm aęŝeem przepływ powerza przy małej prędkośc obroowej flr flr 3 flr Rys.. Spadek cśea a flrze powerza w fkcj prędkośc obroowej Źródło: Opracowae włase Rys. 3. Masa w cyldrze przy prędkośc 00 /m Źródło: Opracowae włase 59

9 Macej LISOWSKI Zacze bardzej zróŝcowae są cśea powerza w cyldrze przy prędkośc obroowej 00 /m (rys. 5). Wdać, Ŝe w przypadkach zasosowaa flra, cśea są do sebe bardzo zblŝoe, aomas w przypadk brak flra, cśee jes zacze wyŝsze. Rys. 4. Cśee w cyldrze przy prędkośc 000 /m Źródło: Opracowae włase Z zasosowaych flrów ajlepszy, z pk wdzea współczyka apełea, okazał sę flr G-57 (flr ). Neco gorszy flr GF (flr 3). Flr GF (flr 4) powodował, Ŝe cśee w cyldrze było ajŝsze, chocaŝ bardzo zblŝoe do flra GF Rys. 5. Cśee w cyldrze przy prędkośc 00 /m Źródło: Opracowae włase 60

10 NUMERYCZNA METODA OCENY WPŁYWU OPORÓW FILTRA POWIETRZA NA Zając warość masy powerza w cyldrze pozosającą w cyldrze po zamkęc zawor doloowego, objęość skokową cyldra oraz gęsość powerza, moŝa ławo oblczyć współczyk apełea. Rysek 6 przedsawa warośc współczyka apełea dla wszyskch flrów przy wszyskch prędkoścach obroowych. ηv,3,5,,5,,05 0,95 flr flr flr 3 flr 4 0, [/m] Rys. 6. Warośc współczyka apełea dla wszyskch flrów przy wszyskch prędkoścach obroowych Źródło: Opracowae włase Wdać, Ŝe prakycze w całym zakrese prędkośc obroowych przy kładze doloowym bez flra powerza współczyk apełea osąga ajwększą warość. Jedye przy prędkośc obroowej 800 /m poprawa sę apełee w przypadk zasosowaa flra, przewyŝszając jego warość dla kład pozbawoego flra. WNIOSKI Aalzjąc wyk przeprowadzoych badań, moŝa sformłować asępjące wosk: wysępją dość zacze róŝce współczyka apełea (ok. 6 % przy prędkośc 600 /m) pomędzy kładem bez flra z flrem 4; wpływ flra powerza a współczyk apełea jes soejszy przy d- Ŝych prędkoścach obroowych wał korbowego slka; slk z flrem 4 zyskwał zdecydowae ajgorsze warośc współczyka apełea; rezlay zyskae w wyk symlacj moŝa skorelować z wykam badań saowskowych [5, 6]. Z przeprowadzoych badań moŝe wykać, Ŝe oddzaływae flra a współczyk apełea, a przez o a paramery pracy slka, jes ajbardzej soe dla dŝych prędkośc obroowych. Dla dŝych prędkośc obroowych dŝa jes eerga keycza przepływającego czyka oraz zaczący moŝe być wpływ zjawsk falowych 6

11 Macej LISOWSKI w kładze doloowym. Obserwacja rch słpa wody w U-rrce pozwolła przypszczać, Ŝe opory przepływ a flrze powerza e są ak soe w warkach dyamczych jak w warkach saloych. Aby o przypszczee powerdzć, aleŝy przeprowadzć dokłade badaa przepływowe całego kład doloowego, łącze z pomarem prędkośc cśea czyka w kładze doloowym. Oceając badae flry, aleŝy wząć pod wagę róweŝ aspek eksploaacyjy. MoŜe sę okazać, Ŝe flr specjaly ma soe zaley w przypadk gdy Ŝykowkow pojazd będze zaleŝeć a dłgch okresach mędzyobsłgowych. WyposaŜee flra specjalego w dodakowy sopeń flracj z kórego zaeczyszczea są ejekcyje odsysae sprawa, Ŝe do samego flra przedosaje sę jŝ mej zaeczyszczeń, co skkje jego dłŝszym okresem eksploaacj. Aor propoje zwększyć głębokość przesrze, z kórej asępje odsysae zaeczyszczeń zwększyć średcę przewod odsysającego, przez co skeczość odsysaa powa sę zwększyć. LITERATURA [] Dzbak T., Wpływ sa echczego flra powerza slka samochod cęŝarowego a jego opór przepływ, [w:] KONSSPAL 00, Wrocław 00. [] Dzbak T., Trawńsk G., Badaa eksperymeale wpływ opor przepływ flra powerza a paramery pracy slka T359E, [w:] Bley WAT, vol. L, 4 (584), Warszawa 00. [3] Groowcz J., Eksploaacja echcza rzymae samochodów, Wydawcwo Uczelae Polechk Szczecńskej, Szczec 997. [4] JeŜewsk W., ABC samochodowego slka czeroswowego, WKŁ, Warszawa 986. [5] Lsowsk M., Wpływ oporów przepływ flra powerza a zadymee spal slka 359, [w:] Povyšee éffekvos raboy éergečeskch saovok. Meždarodyj sbork ačych rdov Kalgrad, Kalgradskj Gosdarsveyj Techčeskj Uverse 00. [6] Lsowsk M., Daleck K., Problemy eksploaacj flrów powerza w pojazdach wojskowych, [w:] Sympozjm Problemy eksploaacj zbrojea sprzę wojskowego, WyŜsza Szkoła Ofcerska Wojsk Lądowych, Wrocław 004. [7] Lsowsk M., Smlao aalyss of he effec o le ppe dameer o he cylder fllg of compresso-go eges, [w:] Joral of KONES, Vol.7 No.4, Eropea Scece Socey of Powerra ad Traspor Pblcao, Ise of Avao, Warszawa 00. [8] Lsowsk M., Nmercal smlao of he effec of ake ppe legh o he ar mass remag compresso-go ege cylder afer le valve closre, Teka Komsj Mooryzacj Eergeyk Rolcwa/PAN Oddzał w Lble Vol. 0, Lbl 00. [9] Sefer H., Eflbverzweger Sagrohrsyseme af de Ladgswecksel vo Verbregsmoore, [w:] Ref. Afladeechsche Koferez, Flesbrg, -3 Ma 98. [0] Sobeszczańsk M., Modelowae procesów zaslaa w slkach spalowych, WKŁ, Warszawa

12 NUMERYCZNA METODA OCENY WPŁYWU OPORÓW FILTRA POWIETRZA NA NUMERICAL METHOD FOR EVALUATING IMPACT OF AIR FILTER RESISTANCE ON INTERNAL COMBUSTION ENGINE FILLING PROCESS Smmary The paper preses a mercal mehod for evalag he mpac of ar fler ressace o he fld mass aspraed drg he sco sroke of he eral combso ege. Ma model assmpos, s descrpo ad capables were specfed. Flers were raed based o he cylder volmerc effcecy. Smlao resls were preseed as characerscs of cylder mass afer he ake valve closre ad charge pressre progress. Key words: ege le sysem, ar flers, model, -cylder ar mass Arykł recezował: prof. dr hab. Ŝ. Adrzej NIEWCZAS 63