OPTIMUM. STUDIA EKONOMICZNE NR (73) 25 Lucya BŁAŻEJCZYK-MAJKA INTERWENCJONIZM A WOLNY RYNEK W ROLNICTWIE KRAJÓW EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ PRZED I PO PRZYSTĄPIENIU DO UNII EUROPEJSKIEJ Streszczeie W pracy przedstawioo jedą z metod ocey stopia iterwecjoizmu w obszarze rolictwa. Badaie przeprowadzoo dla rolictwa: Czech, Słowacji, Litwy, Łotwy, Estoii, Polski i Węgier w latach 997-23. Puktem wyjścia przeprowadzoych badań była estymacja dwuczyikowej fukcji CES, a astępie sprawdzeie wiarygodości spełieia założeń tej estymacji. W wyiku przeprowadzoych badań dowiedzioo, że iterwecjoizm w rolictwie prowadzi w większym stopiu do zaburzeń a ryku kapitału trwałego iż siły roboczej. Słowa kluczowe: kokurecja doskoała, fukcja CES, hipoteza Hicksa, relatywe cey czyików produkcji, krańcowa stopa substytucji INTERVENTIONISM AND FREE MARKET IN AGRICULTURE OF CENTRAL AND EASTERN EUROPEAN STATES BEFORE AND AFTER ACCESSION TO EU Summary The paper presets oe of the methods of assessig the degree of itervetio i agriculture. The study was coducted for the agricultural sectors of the Czech Republic, Slovakia, Lithuaia, Latvia, Estoia, Polad, ad Hugary i the period 997-23. The startig poit of the study was to estimate the two-factor CES productio fuctio. The the validity of the assumptios of the estimatio was verified. The aalysis shows that itervetioism i agriculture affects the market of fixed capital to a greater extet tha the labour market. Key words: perfect competitio, CES productio fuctio, Hicksia hypothesis, relative prices of productio factors, margial rate of substitutio DOI:.529/ose.25..73.. Wstęp Iterwecjoizm państwowy, rozumiay jako aktywe oddziaływaie państwa a sferę gospodarczą, jest cechą iemal wszystkich krajów obecego świata [p.: Ducz- Dr Lucya Błażejczyk-Majka Zakład Historii Gospodarczej, Wydział Historyczy, Uiwersytet im. Adama Mickiewicza w Pozaiu; e-mail: majkal@amu.edu.pl.
Iterwecjoizm a woly ryek w rolictwie kowska-małysz, 998, s. 27-3]. Wspóla Polityka Rola (WPR) prowadzoa w ramach Uii Europejskiej (UE) rówież wywierała i wywiera sily wpływ zarówo a procesy produkcyje, jak i rykowe [Walkowski, 998, s. 3]. Od początku jej fukcjoowaia rolictwo uije wielokrotie reformowao, co między iymi miało prowadzić do zwiększeia jego kokurecyjości a rykach światowych [m.i.: Poczta, 2, s. 5-6; Czyżewski, Heisz-Matuszczak, 24, s. 5]. Co więcej, działaia podejmowae w ramach uijej polityki rolej mają z założeia chroić społeczeństwo przed iepożądaymi efektami fukcjoowaia rolictwa a zasadach wolorykowych, takimi jak: zaieczyszczeie środowiska, stosowaie w produkcji iedozwoloych substacji bądź techologii czy też ieetycze zachowaia w stosuku do zwierząt i kosumetów. Z drugiej stroy polityka dopłat pośredich i bezpośredich [p.: Poczta, 2, s. 4-42] jest bardzo kosztowaa i może zakłócać działaie mechaizmów wolorykowych [p.: Duczkowska-Małysz, 998, s. 27-3]. Zwiększeie możliwości wytwórczych tak w sesie ilościowym, jak i jakościowym jest możliwe do osiągięcia dzięki wprowadzaiu postępu w procesie produkcji. Proces te może przyjąć formę owych: wyrobów, techologii, umiejętości, rozwiązań istytucjoalych i orgaizacyjych [Woś, 987, s. 86]. Poadto moża go łączyć z jedym z czyików wytwórczych: postęp związay z siłą roboczą lub postęp techiczy związay z kapitałem. W warukach kokurecji doskoałej, zgodie z hipotezą Hicksa [Hicks, 932, s. 24-25], bodźcem do iowacji i wyalazków w procesie rozwoju są zmiay w relatywych ceach czyików produkcji, które wywołują substytucję czyików produkcji uzasadioą rachukiem ekoomiczym. Przy czym Alle [Alle, 96, s. 662] wykazał, że wartość efektu zastąpieia jedego czyika produkcji iym ie może być miejsza iż koszt związay z tą zmiaą. W dłuższej perspektywie, dzięki wprowadzaym iowacjom, możliwe jest ciągłe przekraczaie osiągiętych wcześiej wartości graiczych substytucji [Woś, 998, s. 4-43]. Źródłem iowacji mogą być więc czyiki rykowe, dotyczące zmia w relatywych ceach czyików wytwórczych. Mamy wtedy do czyieia z postępem typu edogeiczego. Z drugiej stroy uzaje się także, że iterwecjoizm uijy w obszarze rolictwa apędza wydajość i iowacje w rolictwie krajów człokowskich [Zrozumieć politykę Uii Europejskiej Rolictwo, 23, s. ]. Fakt te zatem potwierdza, że źródłami postępu mogą być rówież czyiki pozarykowe: egzogeicze. W te sposób w obszarze pracy moża tu przytoczyć politykę ret strukturalych dla rolików wymuszających wcześiejszą wymiaę pokoleiową. Z kolei jako przykład postępu egzogeiczego związaego z kapitałem moża traktować działaia wspierające rozwój w tym obszarze, p.: kredyty preferecyje a moderizację procesu produkcji obejmującą bezpieczeństwo fitosaitare. Wilki [Wilki, 986, s. 52-7] wyraził opiię, że praktyki protekcjoistycze w Uii Europejskiej powodują iewłaściwą alokację produkcji i kształtowaie ieprawidłowej struktury ce zarówo artykułów rolych, jak i przemysłowych. Jego zdaiem, protekcjoizm te powoduje, że postęp techiczy w krajach uijych może być źle ukierukoway. Natomiast ie spojrzeie a zaczeie polityki rolej przedstawił Woś [Woś, 998, s. -2]. Podkreśla o, że rolictwo geeruje zbyt słabe siły wewętrze,
2 Lucya Błażejczyk-Majka które mogłyby wywołać proces wzrostowy i utrzymać go w staie dyamiczej rówowagi. Bez odpowiediej igerecji ze stroy państwa efekty postępu techiczego w rolictwie mogą być więc zbyt małe, a taka sytuacja jest jedym z powodów ustaleia się rówowagi rykowej poiżej optimum w całej gospodarce. Celem pacy jest zatem próba wskazaia metod ilościowych, które pozwoliłyby udzielić odpowiedzi a pytaia: a ile wprowadzay do produkcji roliczej postęp, związay z działaiem w ramach UE WPR, zakłóca procesy rykowe i czy prawdziwe są założeia WPR, że iterwecjoizm w obszarze rolictwa uijego wpływa a poprawę jego kokurecyjości. Puktem wyjścia do odpowiedzi a te pytaia jest estymacja dwuczyikowej fukcji CES (Costat Elasticity of Substitutio) przy założeiu, że produkcja odbywa się w warukach kokurecji doskoałej. Weryfikacja przyjętych założeń może służyć oceie, a ile działaia protekcjoistycze, podejmowae w ramach WPR, zakłócały waruki kokurecji a ryku produktów żywościowych. Co więcej, działaie to pozwala a wskazaie obszarów i okresów, w których kieruek postępu, związaego bądź z siłą roboczą, bądź z szeroko rozumiaym kapitałem, ie miał uzasadieia rykowego. Natomiast ie poruszoo w pracy przyczy i kosekwecji występujących różic. Zagadieia te będą przedmiotem dalszych badań autora. Odpowiedie badaia zostały przeprowadzoe w odiesieiu do rolictwa wybraych krajów Europy Środkowo-Wschodiej, które w 24 roku uzyskały pełe człokostwo w Uii Europejskiej: Polski, Węgier, Czech, Słowacji. Litwy, Łotwy i Estoii w latach 997-23. Wybór okresu badawczego wyikał z dostępości daych, ale był wystarczający, aby porówać odpowiedzi a postawioe pytaia w okresie przedakcesyjym i po uzyskaiu pełego człokostwa w UE. Aalizy zostały przeprowadzoe a podstawie daych publikowaych w ramach agedy EUROSTAT [EURO- STAT, 24]. W badaiu uwzględioo, obok wielkości produkcji i ce produktów rolych, dwa podstawowe czyiki produkcji: pracę i kapitał oraz ich cey. 2. Metodyka Zależości pomiędzy wykorzystywaymi w procesie produkcji czyikami a uzyskaymi efektami są w teorii ekoomii opisywae za pomocą fukcji produkcji. Jedą z ich jest fukcja CES (Costat Elasticity of Substitutio). Fukcja ta w ujęciu dyamiczym przyjmuje astępującą postać [Arrow i i., 96; Welfe, Welfe, 24, s. 57]: Q i A[ v( Li EL ) ( v)( KiEK ) ] i =, 2,,, () gdzie Q i ozacza wielkość produkcji w daym okresie, a L i i K i to odpowiedio wielkości zaagażowaej w proces produkcji pracy i kapitału. E L = E L (t) oraz E K = E K (t) są fukcjami określającymi efekty postępu techiczego, ukierukowaego odpowiedio a pracę i kapitał. Przyjęty we wzorze () zapis ozacza, że postęp techiczy wpływa w róży sposób a czyiki zaagażowae w proces produkcji [Felbur, 993, s. 6; Marciiak, 2, s. 23; Pawłowski, 976, s. 98-99]. Pozostałe wielkości staowią parametry fukcji
Iterwecjoizm a woly ryek w rolictwie 3 CES. Tym samym parametr v ( > v > ) ozacza udział siły roboczej i kapitału w ogólej wielkości produkcji. Z kolei parametr A (A > ) to wydajość stosowaej techiki, azyway także w literaturze parametrem efektywości [p.: Klump, Preissler, 2]. Parametr ρ (ρ > -) jest określay zwykle jako parametr substytucyjy i jest ściśle związay z elastyczością substytucji [p.: Itriligator i i., 2, s. 286]:. (2) W warukach kokurecji doskoałej, zgodie z hipotezą Hicksa [Hicks, 932, s. 24-25], produktywości krańcowe obu akładów są rówe ich ceom realym [p.: Alle, 96, s. 347; Begg i i., 995, s. 555]. Stwierdzeie to w odiesieiu do fukcji CES moża zapisać w postaci: Q i Q i wi pi A v EL L, ri pi A ( v) EK i K, (3) i gdzie w i jest ceą pracy, r i ceą kapitału, a p i ceą produktu. Stąd w szczególości wyika zależość: ρ wi v K i EL ri v L, (4) i EK odwrócoy stosuek ce czyików produkcji jest rówy ich krańcowej stopie substytucji. W tej sytuacji elastyczość substytucji zapisaą we wzorze (2) uzaje się za tożsamą z elastyczością substytucji Hicksa [p.: Chiag,994, s. 425]: d l( Li / Ki). (5) d l( ri / wi ) Wartość mówi, o ile procet zmiejszy się relatywe zużycie jedego czyika produkcji, jeżeli relatywa cea drugiego czyika produkcji wzrośie o % [p.: Błażejczyk- Majka, Kala, 25]. W podejściu tym jest rówież koiecze zdefiiowaie uwzględioych we wzorze () fukcji postępu techiczego E L oraz E K. Spośród wielu możliwości [p.: Żółtowska, 997, s. 4-43; Solow, 962; Kawagoe i i., 986] przyjęto fukcje postaci: E L exp( t ).. E K exp( t ) t =, 2,,. (6) Jeżeli >, to ozacza, że postęp techiczy siliej oddziałuje a siłę roboczą iż a kapitał, co w efekcie powoduje siliejsze ograiczeie zużycia siły roboczej w procesie produkcji. Takie rozwiązaie dopuszcza zmiee stopy przyrostu akładów w wyiku działaia postępu techiczego oraz chroi model przed admierą rozbudową. Zostało oo zaprezetowae w moografii Błażejczyk-Majki i Kali [Błażejczyk-Majka, Kala, 29, s. 7-8]. Dobór wykładika zostaie przeprowadzoy drogą optymalizacyją, przy której dopasowaie modeli jest ajwyższe. Porówaie w czasie przebiegu ilorazu ce czyików produkcji oraz zmia krańcowej stopy substytucji pomiędzy tymi czyikami, przedstawioych we wzorze (4), pozwoli odpowiedzieć a pytaie, czy daa produkcja odbywała się bez aruszeia reguł
Lucya Błażejczyk-Majka 4 wolorykowych. Z kolei bardziej szczegółowa aaliza, przeprowadzoa a podstawie rówości (3), umożliwia wskazaie obszarów, w których w badaym okresie wystąpiły ewetuale zakłóceia. 3. Estymacja fukcji CES Puktem wyjścia do oszacowaia przedstawioej we wzorze (4) krańcowej stopy substytucji jest estymacja parametrów fukcji CES. Ze względu a ieliiowość tej fukcji bezpośredia ocea jej parametrów, przeprowadzoa a podstawie szeregów czasowych, atrafia a trudości. Rozwiązaie tego problemu może opierać się a wykorzystaiu metod iteracyjych, których przegląd moża zaleźć między iymi w moografii Żółtowskiej [Żółtowska, 997, s. 8-83]. Natomiast zastosowaie metod regresji jest możliwe przy wykorzystaiu założeń zaprezetowaych we wzorze (3). Stąd zlogarytmowaie zależości opisaej w rówaiu (4) prowadzi do modelu: Y = Xβ +, gdzie jest wektorem błędów losowych, który stosując rozwiązaie zapropoowae przez Yeug i Roe [Yeug, Roe, 97, s. 5-] polegające a zastosowaiu do estymacji metody Zellera [Zeller, 962], przyjmuje postać: K Q K Q L Q L Q Y l l l l, t p r t p r t p w t p w X l l l l, 2 2, (7) gdzie ) l( v A, a v v l 2. Oszacowae w te sposób współczyiki regresji β dają podstawę do wyzaczeia parametrów,, ρ:,,, )) ( exp( )) ( exp( 2 2 v, )) ( exp( v A, (8)
Iterwecjoizm a woly ryek w rolictwie 5 które z kolei umożliwią wyzaczeie krańcowej stopy substytucji dla każdego roku badaego okresu (porówaj wzór (4)). 4. Materiał badawczy Badaia zostały przeprowadzoe dla rolictwa astępujących państw Europy Środkowo-Wschodiej: Słowacji, Czech, Litwy, Łotwy, Estoii, Polski, Węgier. W aalizie wykorzystao dae statystycze udostępiae w ramach agedy EUROSTAT [EUROSTAT, 24] i dotyczące rolictwa w latach 997-23. Ideksy wartości zmieych w 23 roku (997=) TABELA. Produkcja rolicza Siła robocza Zużycie kapitału Cey produktów rolych Wyagrodzeia Cey kapitału Y L K p w r Czechy 44,3 5,72 95,95 77,2 266,66 88,6 Słowacja 24, 28,53 9,46 63,3 34,39 76,7 Litwa 23,49 45,5 286,8 85,87 632,9 36,2 Łotwa 29,92 42,87 268,63 98,27 349,66 28,89 Estoia 232,45 36,83 695,64 92,23 5,66 32,36 Polska 66,2 66,28 39,47 9,79 36,79 38,9 Węgry 55,46 57,6 226,39 2,9 79,6 4,86 Źródło: opracowaie włase a podstawie: [EUROSTAT, 24]. Produkcję w każdym roku badaego okresu opisao za pomocą agregatów wielkości produkcji, wyrażoych w ceach stałych: praca została przedstawioa za pomocą liczby pełozatrudioych, a kapitał określoo jako wielkość zużycia tego czyika produkcji w ceach stałych. Drugą grupę zmieych staowiły cey, ukazae zwykle w formie ideksów. Stąd cea produktów rolych uwzględiała owoce i warzywa. Natomiast jako odpowiedik ce kapitału przyjęto ideksy ce dóbr i usług zużywaych w daym roku w rolictwie, a jako zmieą opisującą poziom wyagrodzeń wykorzystao iloraz wydatków związaych z wyagrodzeiami i liczby osób zatrudiaych i opłacaych w rolictwie w daym roku. Wszystkie zmiee przeliczoo w odiesieiu do wartości w roku 997. Poziom zmia wielkości poszczególych zmieych obrazuje tabelarycze zestawieie (tabela.) wartości ideksów dla ostatiego badaego roku. Dodatkowo a wykresie. zaprezetowao zmiay relatywych ce i zmiay relatywego zaagażowaia w proces produkcji, zastosowae w aalizie czyików. W latach 997-23 ajwiększy przyrost produkcji roliczej, sięgający około 2%, stwierdzoo a Litwie, Łotwie i w Estoii. Tymczasem cey produktów rolych spadały we wszystkich krajach z wyjątkiem Węgier, a ajsiliejsze zmiay w tym zakresie odotowao a Słowacji. W rolictwie każdego z badaych państw ograiczao zaagażowaie siły roboczej przy jedoczesym wzroście wyagrodzeń. Najsiliejszy spadek zat-
6 Lucya Błażejczyk-Majka rudieia przekraczający 7% odotowao a Słowacji, a ajiższy, sięgający 35%, w Polsce. Spadkom zatrudieia towarzyszyły wzrosty wyagrodzeń a poziomie sięgającym od 8% a Węgrzech do 53% a Litwie. Z kolei zużycie kapitału w ciągu badaych 7 lat wzrosło we wszystkich krajach: iemal sześciokrotie w Estoii i miimalie a Słowacji. W obszarze ce kapitału zauważoo spadki w Czechach i a Słowacji, a wzrosty w pozostałych krajach, jedak zmiay te okazały się dużo słabsze, iż te dotyczące wyagrodzeń. RYSUNEK. Zmiay relatywych ce oraz relatywego wykorzystaia czyików wytwórczych w rolictwie wybraych krajów Europy Środkowo-Wschodiej w roku 23 (997=) Źródło: opracowaie włase a podstawie: [EUROSTAT, 23]. 5. Wyiki badań Przeprowadzoa aaliza polegała przede wszystkim a estymacji parametrów dyamiczej fukcji CES osobo dla rolictwa każdego z aalizowaych państw. Wykładiki fukcji postępu techiczego ustaloo a poziomie =3. Poziom te gwaratował wysoki stopień dopasowaia modeli i istotość uzyskaych oce estymacji. Na drugim etapie badaia wyzaczoo krańcowe stopy substytucji pomiędzy pracą a kapitałem i porówao je z odwrócoymi stosukami ce tych czyików. Wartości oce parametrów wyzaczoych a podstawie estymacji i współczyiki determiacji dla poszczególych modeli zestawioo w tabeli 2. Pod każdą oceą w a-
Iterwecjoizm a woly ryek w rolictwie 7 wiasie umieszczoo jego odchyleie stadardowe. Należy przypomieć, że parametry β oraz β 2 pełią w tym modelu fukcję wyrazów wolych (porówaj wzór (7)). Oszacowae fukcje okazały się dobrze dopasowae w przypadku każdego z siedmiu aalizowaych państw. Pozostałe parametry okazały się istote, z wyjątkiem β w przypadku rolictwa łotewskiego i słowackiego. Ze względu a strukturę szacowaego modelu ie moża pomiąć tego parametru. TABELA 2. Ocey parametrów regresyjych oraz współczyiki determiacji oszacowae dla rolictwa badaych krajów w latach 997-23 Współczyik determiacji Ocey parametrów regresyjych Czechy,924 Słowacja,965 Litwa,957 Łotwa,962 Estoia,946 Polska,938 Węgry,926 Źródło: opracowaie włase. R 2 β β 2 β β,2 -,338,32,3 -,6 (,67) (,77) (,5) (,5) (,2) -,4,39,492,4, (,55) (,6) (,94) (,4) (,2),4 -,39,348,9 -,4 (,98) (,99) (,96) (,4) (,3),72 -,366,525,2 -, (,47) (,64) (,4) (,4) (,2) -,33 -,564,68,2 -,8 (,49) (,4) (,26) (,7) (,4) -,28 -,28,299,5,8 (,79) (,66) (,98) (,2) (,2),36 -,52,467,4 -,4 (,6) (,73) (,4) (,3) (,2) Spośród parametrów zamieszczoych w tabeli 2. iterpretację ekoomiczą posiada parametr (porówaj wzór (5)). Najwyższe elastyczości substytucji w rozumieiu Hicksa pomiędzy pracą a kapitałem wykazao w przypadku rolictwa estońskiego: % wzrost relatywych wyagrodzeń (w/r) skutkował w tych gospodarkach spadkiem o około,7% (w tabeli 2. jest to wartość,68) relatywego zatrudieia (K/L). Elastyczość substytucji wyzaczoa dla rolictwa pozostałych aalizowaych państw wyosiła około,3% w Polsce, w Czechach i a Litwie (w tabeli 2. wartości odpowiedio:,299;,32;,348) oraz,5% dla Węgier, Słowacji i Łotwy (w tabeli 2. wartości odpowiedio:,467;,492;,525). Moża zatem stwierdzić, że a relatywe zmiay ce stosukowo ajbardziej elastyczie reagował ryek estoński. Wyzaczoe a podstawie wyików estymacji parametry fukcji CES zestawioo w tabeli 3. (porówaj wzory (8)). Ze względu a fakt, że dae zostały przedstawioe w postaci ideksów, iterpretacja parametrów efektywości A oraz struktury v zosta-
8 Lucya Błażejczyk-Majka ie pomiięta. Jedak ależy zwrócić uwagę, że mimo tej trudości, wyzaczoe wartości spełiają stawiae przed imi waruki: > v > ; A >. TABELA 3. Ocea podstawowych parametrów fukcji CES Parametr efektywości Parametr struktury Współczyik substytucji Parametry postępu techiczego w obszarze siły roboczej kapitału A v ρ - Czechy,62,253 2,2,2 -,,3 Słowacja,526,52,32,3,,3 Litwa,53,246,87,3 -,,4 Łotwa,345,332,95,4,,4 Estoia,52,34,469,6 -,6,2 Polska,6,333 2,343,2,, Węgry,378,247,4,3 -,,3 Źródło: opracowaie włase. Z ekoomiczego puktu widzeia iteresujące są wartości różic: -. W każdym przypadku przyjęły oe wartości dodatie, co ozacza, że w latach 997-23 w rolictwie wybraych państw Europy Środkowo-Wschodiej postęp techiczy bardziej oddziaływał a siłę roboczą iż a kapitał, co w efekcie powodowało siliejsze ograiczeie zatrudieia w procesie produkcji roliczej. Zaprezetoway w artykule sposób estymacji ie rozstrzyga jedak o czyikach wywołujących postęp techiczy. Jak wspomiao a wstępie, może o mieć pochodzeie edogeicze lub egzogeicze. W przypadku aalizowaych państw kieruek zmia w strukturze zaagażowaych w procesie produkcji czyików jest zgody ze zmiaami odwrócoego stosuku ich ce. W takiej sytuacji prawdziwa jest hipoteza Hicksa, mówiąca, że postęp techiczy jest kieroway w obszar czyika relatywie szybciej drożejącego. Wiosek te jest zgody z wartościami zmia liczby pełozatrudioych i zużyciem kapitału trwałego, przedstawioymi w tabeli. i a wykresie. Jedakże ależy zwrócić uwagę, że postęp techiczy w przypadku rolictwa krajów fukcjoujących w ramach Uii Europejskiej lub korzystających z fuduszy przedakcesyjych może mieć także źródło egzogeicze: związae chociażby z systemem dopłat wspierających procesy restrukturyzacyje. W warukach kokurecji doskoałej zmiay w produktywości krańcowej pracy są zbieże ze zmiaami w obszarze wyagrodzeń, a zmiay w obszarze produktywości kapitału są zgode ze zmiaami w ceach kapitału. Na drugim etapie badań przeprowadzoo zatem weryfikację tych założeń. Niemiej warto pamiętać, że w warukach kokurecji doskoałej efekt zastąpieia jedego czyika produkcji iym ie może być miejszy iż koszt związay z tą zmiaą [Alle, 96, s. 662]. Dlatego spełieie hipotezy Hicksa ależy wiązać z tym, że iewielkie zmiay w relatywych ceach powiy wywoływać siliejsze zmiay w krańcowej stopie substytucji. Mimo to waże jest,
Iterwecjoizm a woly ryek w rolictwie 9 aby kieruek tych zmia był zgody. Zestawieie a wykresie 2. obu tych wartości wskazuje, że ajsiliejsze efekty Hicksa odotowao w przypadku gospodarki: czeskiej, litewskiej i polskiej. Wiosek te potwierdziła aaliza współczyików korelacji pomiędzy wspomiaymi wielkościami, zamieszczoa w ostatiej kolumie tabeli 4. Ze względu a przyjęte założeia ajmiejszą wiarygodością charakteryzuje się model dotyczący rolictwa estońskiego. Współczyik korelacji krańcowej stopy substytucji i odwrócoego stosuku ce przyjął bardzo iskie wartości (r = -,). Porówując te fakt z wartościami przedstawioymi w tabeli. i a wykresach:. i 2., moża zauważyć, że w kraju tym w badaym okresie uzbrojeie staowiska pracy wzrosło blisko dziewiętastokrotie, podczas gdy wyagrodzeia wyrażoe w ceach kapitału wzrosły tylko 3,79 razy. Z kolei ajlepiej spełioe założeie o gospodarce wolorykowej odotowao w przypadku rolictwa: polskiego, czeskiego i litewskiego. Biorąc pod uwagę dae empirycze zawarte w tabeli., moża stwierdzić, że w krajach tych relatywe zmiay ce były zbliżoe (co do kieruku) do relatywych zmia wykorzystaia czyików produkcji. Przedstawioo je a wykresie 2. Co więcej, a podstawie aalizy daych zestawioych a wykresie 2. i trzech ostatich kolum tabeli 4. moża skostatować, że w rolictwie: czeskim, litewskim, estońskim i węgierskim zmiay krańcowej stopy substytucji były bardziej zbliżoe przed akcesją iż po uzyskaiu przez te kraje pełego człokostwa w Uii Europejskiej. Natomiast a Słowacji, Łotwie i w Polsce lepsze dopasowaie osiągięto po przystąpieiu do Uii Europejskiej. Bardziej szczegółową oceę spełieia założeia, że produkcja rola była prowadzoa w warukach wolej kokurecji, przeprowadzoo dzięki aalizie współczyików korelacji zmia ce i produktywości krańcowych osobo dla okresu przedakcesyjego (997-24) oraz poakcesyjego (25-23). Zestawioo ją w pierwszych kolumach tabeli 4. W obszarze pracy wykazao większą zgodość pomiędzy zmiaami w obszarze wyagrodzeń a osiągaą przez rolików produktywością iż w odiesieiu do aalogiczych wielkości dotyczących kapitału. Świadczą o tym wyższe wartości współczyików korelacji zarówo w okresie przedakcesyjym, jak poakcesyjym. W przypadku rolictwa: łotewskiego, węgierskiego i litewskiego siła tego związku spadła po uzyskaiu przez te państwa pełego człokostwa w Uii Europejskiej. Tymczasem w rolictwie estońskim wzrostowi wyagrodzeń towarzyszył, szczególie po kryzysie 28 roku, spadek efektywości. Większe iedoskoałości w obszarze spełieia waruku o kokurecyjości doskoałej odotowao w obszarze kapitału trwałego. Poza tym, w większości państw w okresie przedakcesyjym (z wyjątkiem Łotwy i Czech) wzrostowi ce tego czyika towarzyszył wzrost zużycia tego czyika i w efekcie spadek jego produktywości krańcowej.
2 Lucya Błażejczyk-Majka RYSUNEK 2. Zmiay stosuku ce oraz krańcowej stopy substytucji w rolictwie wybraych krajów Europy Środkowo-Wschodiej, w latach 997-23 45 Czechy 4 35 3 25 2 5 5 997 999 2 23 25 27 29 2 23 45 Litwa 4 35 3 25 2 5 5 997 999 2 23 25 27 29 2 23 45 Estoia 4 35 3 25 2 5 5 997 999 2 23 25 27 29 2 23 45 Węgry 4 35 3 25 2 5 5 997 999 2 23 25 27 29 2 23 45 Słowacja 4 35 3 25 2 5 5 997 999 2 23 25 27 29 2 23 45 Łotwa 4 35 3 25 2 5 5 997 999 2 23 25 27 29 2 23 45 Polska 4 35 3 25 2 5 5 997 999 2 23 25 27 29 2 23 Źródło: opracowaie włase.
Iterwecjoizm a woly ryek w rolictwie 2 TABELA 4. Korelacja pomiędzy ceami czyików wytwórczych i ich produktywościami krańcowymi w latach 997-23 Stosuek ce oraz krańcowa stopa substytucji Wyagrodzeia i produktywość pracy 997-25- -24-23 Cey kapitału i produktywość kapitału 997-25- -24-23 997- -24 25- -23 997- -23 Czechy,625,83,554,69,983,88,956 Słowacja,754,76 -,272,754,247,774,882 Litwa,856,767 -,587,53,926,732,99 Łotwa,69,39,546,62,42,38,823 Estoia,92 -,643 -,58,77,967 -,94 -, Polska,687,828 -,39,628,879,96,949 Węgry,894,54 -,757,65,825 -,6,78 Źródło: opracowaie włase. 6. Podsumowaie Realizacja celów pracy polegała a estymacji fukcji CES przy założeiu, że produkcja rolicza wybraych krajów Europy Środkowo-Wschodiej odbywała się w latach 997-24 w warukach kokurecji doskoałej. Weryfikacja założeń tej estymacji stała się puktem wyjścia do odpowiedzi a pytaie, a ile rolictwo uije jest jeszcze liberale. Aaliza daych empiryczych wykazała, że produkcja rola we wszystkich badaych krajach wzrosła, przy spadku bądź iewielkim wzroście ce produktów rolych. Jedocześie w warukach silych wzrostów wyagrodzeń ograiczao zaagażowaie w procesie produkcji pracy. Następowało to dzięki wzrostowi zużycia wolo drożejącego kapitału. Moża zatem mówić, że zmiay te były uwarukowae przede wszystkim rykowo. Przeprowadzoe aalizy wykazały także ajwiększą elastyczość substytucji czyików produkcji w obszarze rolictwa słowackiego i estońskiego, a ajsłabszą w rolictwie polskim. Z kolei aaliza dotycząca postępu techiczego dowiodła, że działał o we wszystkich badaych krajach w kieruku ograiczeia siły roboczej. W iektórych przypadkach parametr związay z postępem techiczym, skierowaym w obszar kapitału, okazał się ieistoty, podczas gdy dae empirycze wskazywały a sile oszczędzaie siły roboczej i dużą dyamikę przyrostu wartości kapitału. Na tej podstawie moża więc stwierdzić, że postęp techiczy miał w tych krajach ie tylko źródła rykowe, ale i egzogeicze, które moża wiązać z proiowacyjymi działaiami uijymi, realizowaymi w ramach WPR. Weryfikacja przyjętych założeń o rówości krańcowej stopy substytucji i relatywego stosuku ce pokazała, że ajmiejszą wiarygodością charakteryzuje się model dotyczący rolictwa estońskiego, a ajlepiej spełioe to założeie odotowao w przypad-
22 Lucya Błażejczyk-Majka ku rolictwa: polskiego, czeskiego i litewskiego. Poadto ajwiększą zgodość, co do spełieia waruku o prowadzeiu produkcji rolej bez aruszaia zasad wolokokurecyjych, stwierdzoo w obszarze siły roboczej. W związku z tym działaia podejmowae w ramach WPR, igerujące w ilość zatrudioych w rolictwie, wydają się w miejszym stopiu zakłócać woly ryek produktów żywościowych iż te, które pośredio wpływają a ilość kapitału zaagażowaego w procesie produkcji roliczej. Literatura Alle R. D. G. 96 Ekoomia matematycza, Wydawictwo Naukowe PWN, Warszawa. Arrow K. J., Cheery H. B., Mihas B. S., Solow R. M. 96 Capital-Labor Substitutio ad Ecoomic Efficiecy, Review of Ecoomics ad Statistics, o. 43. Begg D., Fisher S., Dorbusch R. 995 Ekoomia t., PWE, Warszawa. Błażejczyk-Majka L., Kala R. 25 Estymacja elastyczości substytucji a przykładzie rolictwa fracuskiego w latach 98-2, Rocziki Nauk Roliczych, Seria G, r 92. Błażejczyk-Majka L., Kala R. 29 Ekoometrycza weryfikacja podstaw teorii idukowaego rozwoju w sektorze rolictwa wybraych krajów UE, Wydawictwo Uiwersytetu Przyrodiczego w Pozaiu, Pozań. Czyżewski A., Heisz-Matuszczak A. 24 Rolictwo Uii Europejskiej i Polski. Studium porówawcze struktur wytwórczych i regulatorów ryków rolych, Wydawictwo Akademii Ekoomiczej w Pozaiu, Pozań. Duczkowska-Małysz K. 998 Rolictwo wieś państwo. Wokół iterwecji państwa w sferę wsi i rolictwa, Wydawictwo Naukowe PWN, Warszawa. EUROSTAT, dokumet elektroiczy, tryb dostępu: [http://epp.eurostat.cec.eu.it/, data wejścia: 2.5.24]. Felbur S. 997 Tedecje postępu techiczego w Polsce (aspekt iowacyjości i efektywości). Raporty, Istytut Rozwoju i Studiów Strategiczych, Warszawa. Hicks J. R. 932 The Theory of Wages, Macmilla, Lodo. Itriligator M. D. 957 Embodied Techical Chage ad Productivity i the Uited States 929-958, Review of Ecoomics ad Statistics, o. 39. Kawagoe T., Otsuka K., Hayami Y. 986 Iduced Bias of Techical Chage i Agriculture: The Uited States ad Japa, 88 98, Joural of Political Ecoomy, o. 94. Klump R., Preissler H. 2 CES Productio Fuctio ad Ecoomic Growth, Scadiavia Joural of Ecoomics, o. 2. Marciiak S. 2 Iowacje i rozwój gospodarczy, Kolegium Nauk Społeczych i Admiistracji Politechiki Warszawskiej, Warszawa. Pawłowski Z. 976 Ekoometrycza aaliza procesu produkcyjego, Wydawictwo Naukowe PWN, Warszawa. Poczta W. 2 Wspóla polityka rola Uii Europejskiej, [w:] Gospodarstwa role w Uii Europejskiej. Korzyści i koszty, M. Markiewicz (red.), Fudacja a Rzecz Rozwoju Polskiego Rolictwa, Warszawa. Poczta W. 2 Przemiay w rolictwie, [w:] Polska wieś 2. Raport o staie wsi, J. Wilki, I. Nużyńska (red.), Wydawictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
Iterwecjoizm a woly ryek w rolictwie 23 Solow R. M. 962 Techical Chage, Capital Formatio ad Ecoomic Growth, The America Ecoomic Review, o. 52. Walkowski M. 998 Współczese tedecje w rozwoju europejskich procesów itegracyjych, Wydawictwo Naukowe UAM, Pozań. Welfe W., Welfe A. 24 Ekoometria stosowaa, Wydawictwo Naukowe PWN, Warszawa. Wilki J. 986 Współczesa kwestia agrara, Wydawictwo Naukowe PWN, Warszawa. Woś A. 987 Rozwój i postęp w rolictwie polskim, PWRiL, Warszawa. Woś A. 998 Wzrost gospodarczy i strategie polskiego rolictwa. Eseje 2, IERiGŻ, Warszawa. Yeug P., Roe T. 97 Iduced Iovatio: A CES Type Meta Productio Fuctio, Staff Paper P7-27, Departmet of Agricultural ad Applied Ecoomics, Uiversity of Miesota, Miesota. Zeller A. 962 A Efficiet Method of estimatig Seemigly Urelated Regressios ad Tests for Aggregatio Bias, Joural of America Statistics Associatio, o. 57. Zrozumieć politykę Uii Europejskiej Rolictwo 23, Komisja Europejska, Bruksela, dokumet elektroiczy, tryb dostępu: [http://europa.eu/pol/agr/idex_pl.htm, data wejścia: 9. 6. 24]. Żółtowska E. 997 Fukcje produkcji. Teoria, estymacja, zastosowaia, Wydawictwo Uiwersytetu Łódzkiego, Łódź.