MATERIAŁY DLA NAUCZYCIELI

Transkrypt

1 MATERIAŁY DLA NAUCZYCIELI

2 2

3 WPROWADZENIE Stowrzyszenie Tili m przyjemność przestwić Pństwu mteriły yktyzne przeznzone o pry z uznimi szkół ponpostwowyh. Temtyk, jką hemy Pństw zinteresowć, otyzy onwilnyh źróeł energii orz uząej w osttnih lth wiele emoji kwestii wyoywni gzu z łupków. Są to temty niezwykle wżne w zisiejszym świeie, zmierzjąym wielkimi krokmi w stronę kryzysu energetyznego. To, w jki sposó ęzie się ksztłtowł polityk energetyzn nszego krju, zleży ozywiśie przee wszystkim o osó zrzązjąyh i znjująyh się u włzy. Nie możn jenk zpominć o roli ns wszystkih konsumentów ogromnej ilośi energii elektryznej i ieplnej. To, zy ęziemy korzystć z niej w sposó opowiezilny i świomy, z pewnośią nie pozostnie ez wpływu n przyszłość energetyzną nszego krju i plnety. Tę opowiezilną postwę zpewnić może jeynie świomość ekologizn i opowieni poziom wiezy, o wyksztłeni któryh przyzynią się oferowne w niniejszej pulikji senriusze o zjęć orz zni ktywizująe l uzniów. Zhęmy o wykorzystywni oprownyh przez ns mteriłów zrówno pozs lekji, jk i zjęć pozlekyjnyh orz o smozielnego ih moyfikowni i ostosowywni o inywiulnyh potrze. Dotkowe treśi merytoryzne potrzene Pństwu o zrelizowni zjęć znjują się w porniku Energi śroowisko. Mmy nzieję, że oprowne mteriły okżą się pomone w ksztłtowniu wśró młoyh luzi pozui opowiezilnośi z śroowisko, w którym wszysy żyjemy. Żyzymy owonej pry! 3

4 PRZYDATNE ADRESY INTERNETOWE

5 SCENARIUSZ: Gz z łupków i inne źrół energii przyjzne śroowisku Cel główny: zpoznnie uzniów ze źrółmi energii przyjznymi śroowisku i ih znzeniem. Cele operyjne: Uzeń: opisuje potrzeę poszukiwni i okrywni nowyh proekologiznyh źróeł energii, wyjśni, jkie szkoy w śroowisku nturlnym powouje splnie pliw koplnyh w proesie pozyskiwni energii, wymieni źrół energii onwilnej i nieonwilnej; wyjśni n zym poleg różni mięzy nimi, wyjśni, zym jest gz z łupków orz wyjśni lzego jego wyoyie może yć sznsą l współzesnej energetyki, krótko shrkteryzuje poszzególne onwilne źrół energii (OZE), wyjśni z zego wynikją wątpliwośi otyząe wykorzystywni onwilnyh źróeł energii, poje wy i zlety poszzególnyh rozjów onwilnyh źróeł energii, opisuje sytuję energetyzną Polski, wymieni sposoy oszzęzni energii w gosporstwie omowym. Czs trwni zjęć: 90 minut Śroki yktyzne: tli, uże rkusze ppieru, piski, kreki, pornik Energi śroowisko Metoy: urz mózgów, pognk, yskusj, pr w gruph, wykł, yskusj, metpln Przeieg zjęć: 1. Prowząy przeprowz z uznimi urzę mózgów. Prosi uzniów, y wymienili znne im źrół energii. Opowiezi uzniów zpisuje n tliy. Nstępnie posumowują znie prosi, y uzniowie uzupełnili poniższy shemt, używją nstępująyh hseł: onwilne, nieonwilne, węgiel kmienny, węgiel runtny, ioms, wnętrze Ziemi (źrół geotermlne), rop nftow, gz ziemny, gz z łupków, Słońe, wo, witr, energi jąrow, torf. Źrół energii Prowząy przeprowz z uznimi pognkę n temt źróeł energii wykorzystywnyh w gospore Polski orz świt. Wskzuje n kurząe się zsoy pliw koplnyh i koniezność szukni innyh źróeł energii. 5

6 SCENARIUSZ: Gz z łupków i inne źrół energii przyjzne śroowisku 3. Prowząy zieli uzniów n 6 grup. Kżej grupie przyziel jeno z nstępująyh źróeł energii: woę, witr, słońe, energię geotermlną, iomsę orz gz z łupków. Kży zespół ostje pornik Energi śroowisko. Prowząy je uzniom również uże rkusze ppieru, kreki, piski i prosi, y kż grup wykonł poster eukyjny, otyząy przyzielonego im źrół energii. Informje n temt źróeł energii uzniowie znją w porniku. N posterze powinny znleźć się: krótki opis źrół energii tkże wy i zlety jego zstosowni. 4. Po wykonniu zni grupy kolejno prezentują swoje postery i omwiją źrół energii. 5. Prowząy zwr uzniom uwgę n gz z łupków. Wyjśni uzniom, iż mimo tego, że zlizny jest o nieonwilnyh źróeł energii, może yć sznsą l współzesnej energetyki, jego wyoyie przy zhowniu opowienih wrunków nie powouje użyh zmin w śroowisku nturlnym. Zś smo splnie gzu w elu uzyskni energii jest korzystniejsze l śroowisk niż wykorzystywnie o jej proukji węgl kmiennego zy runtnego. 6. Prowząy przeprowz z uznimi urzę mózgów n temt, jk kży z nih może przyzynić się o poprwy sytuji energetyznej w nszym krju poprzez oszzęznie energii we włsnyh gosporstwh omowyh. Posumownie: Uzniowie przy pomoy prowząego sporzązją wspólnie metpln pt. Źrół energii przyjzne śroowisku w Polse weług nstępująego shemtu. Źrół energii przyjzne śroowisku w Polse Jk jest? Jk yć powinno? Dlzego nie jest tk, jk yć powinno? Wnioski 6

7 SCENARIUSZ: Gz z łupków i inne źrół energii przyjzne śroowisku INORMACJE DLA NAUCZYCIELA Informje n temt źróeł energii przyjznyh śroowisku znjzieie Pństwo w porniku Energi śroowisko. Poniżej znjują się propozyje informji, jkimi prowząy może wspomó lu uzupełnić wypowiezi uzniów w zsie sporzązni metplnu pozs posumowni zjęć: Jk jest? Ciągle wzrst zpotrzeownie n energię elektryzną. W Polse oenie głównymi źrółmi energii są pliw koplne węgiel kmienny i runtny. Wkróte zsoy pliw koplnyh w Polse ulegną wyzerpniu zsoy węgl kmiennego z zynnyh koplni wystrzą n lt, o 2035 roku wyzerpią się zsoy węgl runtnego we wszystkih trzeh zgłęih w Koninie, Turowie, Bełhtowie. Rosnąe stle koszty wyoyi polskiego węgl powoują, że stje się on niekonkurenyjny w stosunku o węgl importownego. Polsk posi niewielkie zsoy ropy nftowej i gzu ziemnego. Polsk uzleżnion jest głównie o jenego ostwy gzu ziemnego, z Rosji pohozi 47% gzu konsumownego w nszym krju. Elektrownie nie są przystosowne o przehowywni nwyżek energii i ltego zsmi energi uwlnin jest w posti iepł o tmosfery. Polsk posi uży potenjł onwilnyh źróeł energii, który w niewielkim stopniu (zlewie 7,8%) jest wykorzystywny, hoć wielokrotnie przekrz potrzey energetyzne nszego krju. Oenie w Polse n rynku energii onwilnej ominuje energi witrow (65%), energi z iomsy (15%) orz energi słonezn i geotermln (po ok. 10% kż). Jk yć powinno? Uził onwilnyh źróeł energii w gospore energetyznej powinien yć zwiększony. Źrół energii powinny ule ywersyfikji (zróżniowniu). Do proukji energii możn wykorzystywć złoż o tej pory uwżne z nieopłlne lu któryh wyoyie yło niemożliwe ze wzglęu n ogrnizeni tehnologizne w tym gz z łupków. Cły zs powinno się wspierć rozwój tehnologii mniej energohłonnyh, unowoześnić tehnologie proukji energii, w tym ogrnizć strty przesyłu i mgzynowni energii. Polsk energetyk powinn yć w mniejszym stopniu uzleżnion o importu. W proukji iepł powinno ohozić się o pliw koplnyh n rzez OZE. Mieszkńy Polski powinni uświomić soie, że poprzez oszzęznie energii we włsnym gosporstwie omowym, m.in. poprzez stosownie urzązeń energooszzęnyh, mogą poprwić zsoy swojego użetu, le tkże sytuję energetyzną krju. Dlzego nie jest tk, jk yć powinno? Wiez Polków n temt energii onwilnej i jej znzeni jest niewielk. Poly nie zją soie sprwy, iż kryzys energetyzny może wystąpić w nszym krju w nielekiej przyszłośi w iągu njliższyh ek. Urzązeni o przetwrzni energii z onwilnyh źróeł energii są rzo kosztowne. 7

8 8

9 SCENARIUSZ: Gz z łupków, śroowisko Cel główny: zpoznnie uzniów z pojęiem zrównowżonego rozwoju i wpływem wyoyi gzu z łupków n śroowisko. Cele operyjne: Uzeń: wyjśni pojęi gz ziemny, gz z łupków, zrównowżony rozwój, wymieni sposoy oszzęzni energii, wskzuje n mpie Polski miejs, w któryh zloklizowne są złoż gzu z łupków, opisuje proes wyoywni gzu z łupków, wyjśni korzyśi, jkie może przynieść wykorzystywnie gzu z łupków, wie, jkie zgrożeni l śroowisk niesie ze soą wyoyie gzu z łupków, wymieni rozwiązni służąe zwiększeniu ezpiezeństw śroowiskowego przy wyoywniu gzu z łupków. Czs trwni zjęć: 45 minut Śroki yktyzne: mp Polski, kwłek skły łupkowej, zjęi terenów, n któryh prowzone jest wyoyie gzu z łupków, uże rkusze ppieru, piski, złąznik tekst Stnowisko Koliji Klimtyznej (...) Metoy: pognk, pr w gruph, pr z testem, yskusj, urz mózgów Przeieg zjęć: 1. Prowząy wyjśni o to jest gz ziemny, przestwi uzniom jego skł hemizny orz opisuje proes powstni gzu ziemnego. 2. Burz mózgów uzniowie poją przykły zstosowni gzu ziemnego. 3. Prowząy opisuje loklizję njrziej znząyh złóż gzu ziemnego w Polse. Uzniowie n mpie Polski wskzują omwine loklizje. 4. Prowząy wyjśni uzniom, że korzystnie z gzu ziemnego przynosi mniej szkó śroowisku nturlnemu niż pozyskiwnie energii z pliw koplnyh, tkih jk węgiel kmienny, np. ze wzglęu n mniejsze ilośi powstjąego pozs splni wutlenku węgl. 5. Prowząy wyjśni, że wyzerpująe się złoż pliw koplnyh zmuszją luzi o poszukiwni orz to nowyh rozwiązń orz o korzystni ze złóż niekonwenjonlnyh. 6. Prowząy tłumzy uzniom różnie pomięzy złożmi konwenjonlnymi i niekonwenjonlnymi n przykłzie gzu ziemnego. Rysuje n tliy shemt orzująy umiejsowienie w skłh złóż konwenjonlnyh i niekonwenjonlnyh (roszur Energi śroowisko str. 64). 7. Prowząy wyjśni pojęie gz z łupków. Pokzuje uzniom frgment skły łupkowej. Wyjśni zym są skły łupkowe. Opisuje proes wyoywni gzu z łupków. Zwr uwgę, że skomplikowny tehnologiznie proes uzi w luzih wiele ow związnyh z wpływem tego rozju inwestyji n śroowisko, tkże zrowie i komfort luzi mieszkjąyh w ih poliżu. 8. Prowząy zwr uwgę n to, że zrówno poszukiwnie gzu z łupków, jk i jego wyoyie wymg 9

10 SCENARIUSZ: Gz z łupków, śroowisko wykonni tzw. oeny oziływni n śroowisko. Prowząy przestwi uzniom mehnizm okonywni tkih oen. Mehnizm ten zkł istnienie konsultji społeznyh. 9. Prowząy rozje uzniom tekst,,stnowisko Koliji Klimtyznej w sprwie poszukiwni i wyoyi gzu z łupków orz miejs tego gzu w politye energetyznej i klimtyznej Polski. Prosi uzniów o wypisnie zgrożeń związnyh z wyoyiem gzu z łupków orz rozwiązń, które mogą yć opowiezią n zgrożeni. Zgrożeni związne z wyoyiem gzu z łupków Rozwiązni zmniejszjąe zgrożenie 10. Prowząy pyt uzniów o ih opinię n temt zgrożeń, prosi o ponie włsnyh pomysłów rozwiązń. 11. Dyskusj n temt: Czy propozyje Koliji są wystrzjąe l ezpieznego wyoywni gzu z łupków? 12. Prowząy posumowuje wyniki yskusji. Wprowz pojęie zrównowżonego rozwoju. Rysuje n tliy shemt zrównowżonego rozwoju, prosi uzniów o jego uzupełnienie. ŚRODOWISKO... wykonlność keptowlność EKONOMIA... sprwieliwość SPOŁECZEŃSTWO... Teksty o wpisni: eny energii, stilność ekonomizn, rentowność zużyie zsoów, emisj CO 2, opy ezpiezeństwo, stilność polityzn, solirność Posumownie: Prowząy przeprowz pognkę n temt Jk ezpieznie wyoywć gz z łupków? 10

11 SCENARIUSZ: Gz z łupków, śroowisko INORMACJE DLA NAUCZYCIELA Wpływ wyoyi gzu z łupków n śroowisko ) n gosporkę woną płyn szzelinująy zwier uże ilośi różnoronyh związków hemiznyh, jenk ryzyko przeostni się szkoliwyh związków o wó gruntowyh lu powierzhniowyh jest niewielkie; nstępuje uże zużyie woy pozs proesu wyoywzego, powstją uże ilośi śieków, ) n krjorz egrj krjorzu jest niewielk; njwiększe zminy mją miejse w trkie uowy wiertu, zeyown większość oszru jest rekultywown i powr o pierwotnej funkji (np. jeśli yły to pol uprwne, to stją się nimi z powrotem); trwłą zminą w krjorzie są ruroiągi służąe o trnsportu gzu, ) n tmosferę wiereni są źrółem emisji hłsu, wyoyiu towrzyszy znzn emisj gzów i pyłów z urzązeń wiertnizyh, ponto mmy o zynieni z użą emisją gzów i pyłów pozs korzystni z trnsportu kołowego. Oen oziływni n śroowisko m n elu znie wpływu plnownego przesięwzięi n śroowisko i zrowie luzi. Inwestor plnująy przesięwzięie, mogąe wpłynąć n śroowisko, skł wniosek o wynie eyzji o śroowiskowyh uwrunkownih. Nstępuje weryfikj ostrzonego przez inwestor rportu i uzysknie wymgnyh prwnie opinii i uzgonień. W oenie oziływni n śroowisko, zgonie z konwenją z Arhus, musi yć zpewnion możliwość uziłu społezeństw. Uził społezeństw w oenie oziływni n śroowisko poleg głównie n konsultjh społeznyh. Są one poprzezone owieszzeniem l opinii puliznej. Pown jest informj o możliwośih zpoznni się z okumentją; miejsu, gzie wyłożono ją o wgląu; możliwośih skłni uwg i wniosków orz terminie, sposoie i miejsu ih skłni; orgnie ministrji, który ęzie je rozptrywł; o orgnh ministrji włązonyh w oenę, tkże o ewentulnym terminie i miejsu przeprowzeni rozprwy ministryjnej l społezeństw. Potem nstępują włśiwe konsultje polegjąe n zpoznwniu się społezeństw z okumentją sprwy orz skłniu uwg i wniosków. Sposó uzestnitw jest owolny. Uwgi możn skłć ustnie, pisemnie, komunikją elektronizną. W konsultjh może uzestnizyć kży zinteresowny. Skł płynu szzelinująego ok. 95% stnowi wo, 3-4,5 % to pisek i 0,5-2% otki hemizne. Do tyh osttnih zlizmy: kws solny pomg rozpuszzć skłę i inijowć powstwnie szzelin, lehy glutrowy eliminuje z woy kterie, które powoują powstwnie związków wywołująyh korozję, gum gur lu hyroksyetyloeluloz pomg utworzyć zwiesinę pisku poprzez zwiększenie lepkośi woy, nsirzn monu opóźni przejśie płynu szzelinująego ze stnu zżelownego (o użej lepkośi) o stnu rziej płynnego (o mniejszej lepkośi), formmi zpoieg korozji rur okłzinowyh, sole ornowe utrzymują stłą lepkość płynu szzelinująego wrz ze wzrostem tempertury, estylty ropy nftowej zmniejszją trie pozs przepływu płynu szzelinująego przez owiert, kws ytrynowy zpoieg wytrąniu się tlenków metli, hlorek potsu wpływ korzystnie n sttezność śiny otworu wiertnizego zpoiegją oziływniu n nią płynu szzelinująego, węgln sou lu potsu reguluje ph, pomg utrzymywć skutezność ziłni innyh skłników płynu szzelinująego, np. soli ornowyh, glikol etylenowy zpoieg tworzeniu się kmiennyh osów n śinh rur okłzinowyh, 11

12 SCENARIUSZ: Gz z łupków, śroowisko izopropnol zmniejsz npięie powierzhniowe płynu szzelinująego, o ułtwi jego oiór z owiertu po zkońzeniu szzelinowni. Śieki pozs wyoywni gzu z łupków o 10% o 70 % woy wykorzystywnej pozs proesu wyoywzego powr z powrotem n powierzhnię Ziemi. Jest on przehowywn zsowo w szzelnyh ziornikh w poliżu oszru wiereń. Wżne jest opowienie zezpieznie tkih ziorników w elu zpoiegni ewentulnym przeiekom. Część woy może zostć użyt ponownie w proesie wyoywzym, pozostł zęść jest przewożon ysternmi o ozyszzlni śieków lu wtłzn o głęszyh wrstw sklnyh w spejlnyh otworh utylizyjnyh. Wpływ wyoyi gzu łupkowego n tmosferę w wyniku zwiększonego ruhu pojzów i pry urzązeń wiertnizyh zsilnyh olejem npęowym o tmosfery przeostją się spliny i pyły, które mogą wpłynąć n zwiększenie stężeni w powietrzu m.in. wutlenku sirki, wutlenku zotu, tlenku węgl i enzenu. Z wyoyiem gzu z łupków, poonie jk gzu ze źróeł konwenjonlnyh, wiąże się emisj metnu o tmosfery. Metn po uwolnieniu się o tmosfery może przyzynić się o glolnego oiepleni, o ził on jk silny gz ieplrniny (ztrzymuje użo więej iepł niż wutlenek węgl). Są jenk ostępne tehnologie, które pozwlją ogrnizyć ultninie się metnu o tmosfery. Niestety są one rzo kosztowne. Zrównowżony rozwój główne złożeni konepji zrównowżonego rozwoju zkłją stły postęp gosporzy i społezny zhrmonizowny ze śroowiskiem nturlnym, uownie tkiego moelu gosporzego, który zpewni luzkośi postęp i możliwość lepszego żyi, korzystnie z ór przyroy przy jenozesnym ih posznowniu.,,zrównowżony rozwój zspokj postwowe potrzey wszystkih luzi orz zhowuje, przywr i hroni zrowie i integrlność ekosystemu Ziemi, ez zgrożeni możliwośi zspokojeni potrze przyszłyh pokoleń i przekrzni ługookresowyh grni pojemnośi ekosystemu Ziemi. (Oświzenie z Rio, Worl Chrter for Nture, Stokholm Conferene 1972). Gwrntem ezpieznej eksplotji złóż niekonwenjonlnyh jest: wprowzenie opowienih regulji prwnyh, stosownie nowozesnyh tehnologii i osiągnięć nuki, konsultje społezne, ohron zsoów wonyh, monitoring. 12

13 ZAŁĄCZNIK Stnowisko Koliji Klimtyznej w sprwie poszukiwni i wyoyi gzu z łupków orz miejs tego gzu w politye energetyznej i klimtyznej Polski. Gz z łupków jko pliwo koplne, nieonwilne, nie może yć opowiezią n koniezność głęokiej reukji emisji gzów ieplrninyh, ni n postwowe prolemy sektor energetyznego. Polsk powinn przyjąć mitny el reukji emisji gzów ieplrninyh, tki jk np. zmniejszenie ih o roku 2050 o o njmniej 80% w stosunku o roku zowego. Tk eyzj oznzły koniezność ogrnizeni emisji o minimum 100 mln ton roznie orz wprowzenie głęokih zmin, szzególnie w oszrze wytwrzni, ystryuji i użytkowni energii. Moel systemu energetyznego w Polse powinien zmienić się ze sentrlizownego i kontrolownego przez pństwo n rozproszony, rziej emokrtyzny. Kluzową rolę w tej zminie m o oegrni rozwój energetyki onwilnej i poprw efektywnośi energetyznej. Kolij Klimtyzn prgnie pokreślić, że opóki wymienione w niniejszym Stnowisku wrunki nie ęą spełnione, wyoyie gzu z łupków ęzie powiązne ze zyt użym zgrożeniem l śroowisk i społezeństw. W oenej sytuji, w oenie orgnizji whoząyh w skł Koliji Klimtyznej, wyoyie gzu z łupków nie może zostć zkeptowne, nwet jko sposó n zpewnienie pliw przejśiowego służąego ohozeniu o energetyki oprtej n węglu i zezpiezjąego energetykę onwilną. W oenie Koliji Klimtyznej, jeśli wrunki przestwione poniżej zostłyy spełnione orz w politye energetyznej krju zostłoy przyjęte jsne złożenie o zmniejszniu proukji energii oprtej n węglu w mirę wzrostu eksplotji gzu z łupków, tehnologi t mogły stć się tzw. tehnologią przejśiową. Jenoześnie mogły pełnić rolę tehnologii zezpiezjąej energetykę onwilną, któr powinn stnowić postwę polskiego systemu energetyznego. W szzególnośi otyzy to loklnyh, hyryowyh systemów energetyznyh ążąyh o smowystrzlnośi w zkresie zoptrzeni w energię. Ze wzglęu n loklny hrkter występowni tk gzu z łupków, jk i zsoów energetyki onwilnej mogą one stnowić konkurenję w zoptrzeniu w energię n poszzególnyh oszrh. Ay temu zpoie, Kolij Klimtyzn uwż z elowe, y zęść ohoów pństw z eksplotji gzów z łupków przeznzć n rozwój energetyki onwilnej. Ponto opuszzenie eksplotji gzu łupkowego musi yć poprzezone opowienimi zpismi w politye energetyznej pństw, które zpewnią, że gz z łupków ęzie zstępowł źrół energii generująe więej emisji, nie źrół onwilne. Eksplotj gzu z łupków stnowi istotne zgrożenie l śroowisk i społeznośi loklnej. Anlizy niezleżnyh instytuji wzyh orz genji rząowyh potwierzją, iż może prowzić o powżnej egrji śroowisk. Dltego koniezne jest zezpiezenie się prze jej negtywnymi skutkmi, w szzególnośi prze: Pogłęieniem się efiytów woy w oszrh o niskih jej zsoh w wyniku znznego zpotrzeownie n woę używną w proesie szzelinowni hyruliznego. Zniezyszzeniem wó powierzhniowyh i płytkih poziemnyh w wyniku powrotu w znznym proenie płynu (wo, pisek, hemikli) używnego w proesie szzelinowni hyruliznego i wpompowywnego po powierzhnię wrjąego wrz z wypłuknymi z górotworu sustnjmi (mogąymi otkowo zniezyszzć powrjąy płyn sustnjmi toksyznymi). Występowniem niekontrolownyh wyieków zniezyszzonego płynu wykorzystywnego w proesie szzelinowni przez sztuzne (łą luzki, nieoskonłość sprzętu) lu nturlne pęknięi i szzeliny, np. powstłe n skutek wstrząsów lu mikro-wstrząsów sejsmiznyh. Niekontrolowną emisją metnu z otworu wiertnizego w trkie wykonywni i zezpiezni owiertu orz przeprowzni proesu szzelinowni. Znzną, hoć ogrnizoną w zsie, uiążliwośią i szeregiem negtywnyh skutków l społeznośi loklnej wynikjąyh z proesu wyoywzego. 13

14 Zgrożeniem l potrzey ohrony przyroy, w tym oszrów Ntur 2000, tkże zhowni krjorzu kulturowego orz ohrony proukji żywnośi. Mją powyższe n uwze Kolij Klimtyzn uwż z niezęne powołnie niezleżnego zespołu w rmh Pństwowej Inspekji Ohrony Śroowisk o zuwni n prwiłowym przeiegiem proesu poszukiwni i eksplotji gzu z łupków. Finnsownie tego zespołu powinno oiążć konesjonriuszy eksplotji gzu. Jenoześnie Kolij Klimtyzn omg się zpewnienie społezeństwu, zwłszz loklnemu, gzie prowzone są lo ęą poszukiwni, zy też eksplotj, pełnego ostępu o informji związnyh z kżym etpem proesu wyoyi gzu z łupków, włązją ostęp o pełnej informji nt. skłu i ilośi sustnji wykorzystywnyh o szzelinowni. UZASADNIENIE Eksplotj gzu z łupków stnowi potenjlnie większe zgrożenie l śroowisk i klimtu niż w przypku gzu konwenjonlnego. Anlizy niezleżnyh instytuji wzyh 1 orz genji rząowyh 2 potwierzją, iż może prowzić o powżnej egrji śroowisk. Dltego koniezne jest zezpiezenie się prze jej negtywnymi skutkmi. 1. Zgrożenie Postwową różnią pomięzy wyoyiem gzu konwenjonlnego i gzu z łupków jest znzne zpotrzeownie n woę używną w proesie szzelinowni hyruliznego. Pozs wiereni otworu zużyw się uże ilośi woy o hłozeni głowiy wiertł orz o płuzki wiertnizej, któr służy o usuwni mteriłu sklnego. Dziesięć rzy więej woy zużyw się w proesie szzelinowni hyruliznego. Woę wymieszną z hemiklimi, w zęśi toksyznymi, zyli tzw. płyn szzelinująy, ztłz się po iśnieniem o przygotownego otworu, żey wywołć pęknie skły. Weług nyh Pństwowego Instytutu Geologiznego przeiętnie zużyie wynosi ok. 18 tys. m 3 n jeen otwór wiertnizy. Niezrozumił i nierjonln jest zmin prw geologiznego, zwlniją z opłt z poierną o szzelinowni woę. Rozwiązni Niezęne są uregulowni prwne zoowiązująe o szzegółowego określeni źróeł pozyskiwni woy n potrzey wiereni i szzelinowni hyruliznego l kżego owiertu. Poniewż wyoyie gzu z łupków zliz się o szzególnego korzystni z wó, informje o źrółh woy mogą yć zwierne w pozwoleniu wono-prwnym, które w tkih sytujh jest oowiązkowe. Potrzeny ęzie tkże mehnizm umożliwijąy mieszkńom terenów sąsiująyh z owiertem i orgnizjom ekologiznym monitoring relizownyh pr po kątem przestrzegni zpisów konesji. Postwą tego mehnizmu musi yć pełen ostęp o informji o wrunkh i źrółh pooru woy orz wprowzenie opłt z poór woy, tk jk to m miejse w innej ziłlnośi gosporzej. Niezęne jest tkże wykonnie oeny ryzyk ekologiznego o hrkterze kumulyjnym (np. poór woy) w tki sposó, y oen oejmowł nstępująe elementy:. oen wpływu pooru woy w skli potrzenej o eksplotji gzu łupkowego n śroowisko i n zpotrzeownie mieszkńów gmin ojętyh ziłlnośią wyoywzą;. zpis o ołązeniu firm wyoywzyh o źróeł woy jko pierwszyh w kolejnośi w sytuji spku jej zsoów, np. w wyniku suszy. 2. Zgrożenie O 20 o 30 proent płynu używnego w proesie szzelinowni hyruliznego i wpompowywnego po powierzhnię wr wrz z wypłuknymi z górotworu sustnjmi. Mogą to yć w zleżnośi o miejs toksyzne węglowoory, metle iężkie, sustnje promieniotwórze lu inne nieezpiezne l śroowisk i zrowi luzi związki. Jeśli o jenego otworu wtłz się 18 milionów litrów woy, z powrotem wypływ o 3,6 o 4,8 milionów litrów płynu. Rozwiązni Koniezne jest uregulownie kwestii trnsportu, skłowni i utylizji zniezyszzonego płynu, który wr z powrotem n powierzhnię i nie nje się o ponownego użytku. Tki płyn nleży zlizć o ktegorii iekłyh opów nieezpieznyh i w tki sposó go trktowć. W tym przypku włśiwym nrzęziem ęzie tkże prwiłowo skonstruowne pozwolenie wono-prwne orz określenie zs ostępu o informji,

15 monitoringu i kontroli. W przypku stwierzeni nieprwiłowośi w utylizji płynu, zleeniow pr wyoywzyh powinien yć zoowiązny o ih usunięi orz o nprwieni powstłyh szkó. Powinien również ponosić kry finnsowe, w skrjnyh przypkh utrić konesję wyoywzą. 3. Zgrożenie Zhozi ryzyko występowni niekontrolownyh wyieków zniezyszzonego płynu (miesznin hemikliów, gzu, metnu) wykorzystywnego w proesie szzelinowni przez sztuzne lu nturlne pęknięi i szzeliny, powstłe n skutek: wstrząsów lu mikro-wstrząsów sejsmiznyh, niewłśiwie zprojektownyh i zrząznyh osłon owiertów i wliwego ementu, usterek instlji źle połązonyh lu opuszzonyh owiertów, popęknyh poziemnyh knłów wonyh. Tego typu wyieki mogą powoowć zniezyszzenie gle orz wó powierzhniowyh i gruntowyh. Rozwiązni Koniezne jest ustnowienie restrykyjnyh stnrów i ojęie monitoringiem gle orz wó powierzhniowyh i gruntowyh n oszrze wyoyi orz uregulownie kwestii opowiezilnośi z ih zniezyszzenie n skutek wyieku. Stwierzenie zniezyszzeni gle lu wó w miejsu szzelinowni powinno skutkowć ntyhmistowym wstrzymniem pr orz przeprowzeniem ń w elu stwierzeni jego źrół. A stwierzenie związku zniezyszzeni z proesem szzelinowni nłożeniem n zleeniowę pr wyoywzyh oowiązku likwiji szkó, w skrjnyh przypkh utrt konesji wyoywzej. Ponto, ewentulny interes firmy zy tjemni hnlow nie mogą stnowić przeszkoy w ostępie o pełnej informji nt. skłu i ilośi sustnji wykorzystywnyh n kżym etpie wyoyi gzu z łupków. 4. Zgrożenie istnieje wysokie ryzyko emisji metnu z otworu wiertnizego w trkie wykonywni i zezpiezni owiertu orz przeprowzni proesu szzelinowni. Roert Howrth, profesor Cornell University w swoim rporie wskzuje n poziom emisji metnu o 3,6% o 7,9%. Jko przyzyny poje opowietrznie i nieszzelnośi powstjąe w trkie eksplotji otworu wiertnizego 3. W przypku nieprwiłowego lu niełego przeprowzni proesu szzelinowni wielkość tkih emisji może znząo wzrosnąć. Jeżeli gz z łupków miły zstępowć węgiel ze wzglęu n reukje emisji gzów ieplrninyh, kluzow jest oen wysokośi tkih emisji i pojęie ziłń ogrnizjąyh uiezkę metnu. Rozwiązni Zstosownie nowozesnyh tehnik wyhwytywni niekontrolownyh emisji metnu w tym elu potrzene jest oprownie stnrów operyjnyh. Wprowzenie oowiązkowego monitoringu poziomu emisji gzów ieplrninyh towrzysząyh proesowi poszukiwni i wyoyi gzu z łupków orz opłt z emisje wyżej wymienionyh gzów. Stwierzenie emisji metnu z otworu wiertnizego powinno skutkowć ntyhmistowym wstrzymniem pr orz nłożeniem n zleeniowę pr wyoywzyh oowiązku kompensji, w skrjnyh przypkh utrt konesji wyoywzej. 5. Zgrożenie Sme pre wyoywze wiążą się z szeregiem negtywnyh skutków l śroowisk (oszry hronione w tym Ntur 2000) i społeznośi loklnyh, tkih jk: loklne zniezyszzenie powierzhni ziemi i gruntów pliwmi, śrokmi myjąymi orz mteriłmi służąymi o sporzązni płuzek wiertnizyh i regulji ih prmetrów tehniznyh; emisj o tmosfery zniezyszzeń powstłyh w wyniku splni pliw, emisj hłsu z urzązeń wiertnizyh, zniszzenie róg loklnyh, itp. Rozwiązni minimlizj tyh skutków może yć osiągnięt poprzez przestrzegnie njwyższyh wymogów otyząyh jkośi wykonywni oen oziływni n śroowisko, w tym zgonyh ze spejlistyznymi przepismi jeżeli oyw się to n terenie lu w njliższym sąsieztwie oszru Ntur 2000 (OOS, które powinny yć powiązne z uzielniem konesji) orz przeprowzni związnyh z OOS konsultji społeznyh, tkże ezwzglęne przestrzegnie wytyznyh OOS orz oryh prktyk przy rooth wiertnizyh i eksplotyjnyh. Kluzowe jest spełnienie wrunków BAT (z ng. njlepszyh ostępnyh tehnik, est ville tehnology). Kż 3 Tłumzenie streszzeni rportu jest ostępne tutj: negtywny-wpyw-gzu-upkowego-n-zminy-klimtyzne 15

16 konesj powinn zwierć oowiązek zstosowni tehnologii, które zostną zweryfikowne przez rzą jko njezpiezniejsze, tk l śroowisk, jk i l zrowi luzi. Niezęne jest wykznie przez opowienie instytuje rząu RP ezpiezeństw tehniki szzelinowni. Rzą powinien przestwić owoy n to, że tehnologi, któr m yć używn w Polse ęzie ezpiezn l zrowi luzi i l śroowisk. Posumowują, Kolij Klimtyzn ponownie pokreśl, iż opóki wymienione wyżej wrunki nie ęą spełnione, wyoyie gzu z łupków ęzie powiązne ze zyt użym zgrożeniem l śroowisk i społezeństw. W tkiej sytuji, w oenie orgnizji whoząyh w skł Koliji Klimtyznej, nie ęzie mogło zostć zkeptowne, nwet jko sposó n zpewnienie pliw przejśiowego. Wkł merytoryzny: Związek Stowrzyszeń Polsk Zielon Sieć, Stowrzyszenie Ekologizne EKO-UNIA, Instytut n rzez Ekorozwoju Oprownie: Sekretrit Koliji Klimtyznej Stnowisko ztwierzone przez złonków Koliji Klimtyznej Kolij Klimtyzn jest porozumieniem 22 orgnizji pozrząowyh. Jej misją jest wspólne ziłnie w elu zpoiegni wywołnym przez złowiek zminom klimtu l or luzi i śroowisk. Więej informji o Koliji n stronie Funj Aeris Futuro, Funj ClientErth Poln, Funj Efektywnego Wykorzystni Energii, Funj Ekologizn Ark, Funj Ekologizn Ziemi Legnikiej Zielon Akj, Funj EkoRozwoju FER, Funj GAP Polsk, Funj Greenpee Polsk, Funj N Rzez Zrównowżonego Rozwoju, Instytut n rzez Ekorozwoju, Lig Ohrony Przyroy, Polski Klu Ekologizny Okręg Dolnośląski, Polski Klu Ekologizny Okręg Górnośląski, Polski Klu Ekologizny Okręg Mzowieki, Polski Klu Ekologizny Okręg Świętokrzyski, Polski Klu Ekologizny Okręg Wshonio-Pomorski, Stowrzyszenie Ekologizne Eko-Uni, Stowrzyszenie Ekologizno-Kulturlne Klu Gj, Społezny Instytut Ekologizny, WWF Polsk, Zielone Mzowsze, Związek Stowrzyszeń Polsk Zielon Sieć. Kontkt: Sekretrit Koliji Klimtyznej: Polski Klu Ekologizny Okręg Mzowieki ul. Mzowiek 11/ Wrszw tel. / fx: e-mil: pkeom.org@gmil.om 16

17 SCENARIUSZ: Gz z łupków sznsą l współzesnej energetyki Cel główny: zpoznnie uzniów z sznsmi i zgrożenimi związnymi z wyoyiem gzu z łupków. Cele operyjne: Uzeń: wyjśni pojęi gz ziemny i gz z łupków, wyjśni pojęie kryzys energetyzny, wymieni sposoy zpoiegni kryzysowi energetyznemu, wyjśni lzego wykorzystywnie gzu ziemnego jest korzystne l śroowisk i społezeństw, opisuje sytuję energetyzną Polski, wymieni główne złożeni polityki energetyznej Polski, wyjśni lzego wyoyie gzu łupkowego jest sznsą l polskiej gosporki. Czs trwni zjęć: 45 minut Śroki yktyzne: złąznik krty z opismi źróeł energii i ih nzwmi, tli, mp Polski Metoy: pognk, urz mózgów, yskusj, pr w gruph Przeieg zjęć: 1. Prowząy prowzi pognkę n temt źróeł pozyskiwni energii, zieli energię n konwenjonlną i niekonwenjonlną, onwilną i nieonwilną. 2. Prowząy rozje uzniom krty z opismi poszzególnyh źróeł energii tkih jk węgiel kmienny, rop nftow, gz ziemny, gz z łupków, węgiel runtny, witr, ioms (złąznik nr 1 o senriusz). Uzniowie przyporząkowują poszzególne nzwy o opowienih npisów. 3. Wizulizj prowząy zhę uzniów o wyorżeni soie świt ez energii elektryznej. 4. Prowząy opisuje kryzys energetyzny n świeie i rysuje prognozy wyzerpywni się zsoów energetyznyh. Zwr uwgę uzniów m.in. n pogorszenie jkośi żyi oywteli, złmnie gosporki świtowej, rk wielu towrów np. enzyny, oleju npęowego, sfltu, tworzyw sztuznyh o proukji któryh niezęn jest rop nftow i gz ziemny (szuje się, że ez ropy nftowej niemożliw yły proukj nwet milion różnego rozju towrów). 5. Prowząy przeprowz urzę mózgów uzniowie wymieniją sposoy n porzenie soie z kryzysem energetyznym. 6. Prowząy opisuje sytuję energetyzną w Polse. Opisuje główne prolemy polskiej energetyki orz główne złożeni polityki energetyznej Polski. 7. Prowząy wyjśni pojęie ezpiezeństw energetyznego. Rysuje n tliy shemt orzująy ezpiezeństwo energetyzne. 17

18 SCENARIUSZ: Gz z łupków sznsą l współzesnej energetyki SKŁADOWE BEZPIECZEŃSTWA ENERGETYCZNEGO pewność ostw ekonomi ezpiezeństwo energetyzne ohron śroowisk wrunki polityzno-społezne 8. Prowząy zwr uwgę uzniów n fkt, że wyoyie gzu z łupków mogłoy pomó w relizji elów polityki energetyznej Polski. Jest wię on sznsą l współzesnej energetyki. Ozywiśie sprwą priorytetową jest tkie przeprowzenie proesu wyoywzego, y zminimlizowć jego wpływ n śroowisko i luzi mieszkjąyh w poliżu inwestyji. 9. Prowząy przestwi korzyśi jkie może Polse przynieść wyoyie gzu z łupków. 10. Prowząy opisuje zsoy gzu z łupków n świeie, wskzuje miejs w któryh jest go njwięej. Porównuje polskie zsoy gzu z łupków o złóż znjująyh się w innyh pństwh. 11. Prowząy omwi pre poszukiwwze gzu z łupków prowzone n terenie Polski. Pokzuje mpę orzująą ilość konesji przyznnyh n poszukiwnie gzu z łupków (mpę możn porć ze strony Prowząy przestwi sukes USA w ziezinie wyoywni gzu z łupków. 13. Dyskusj n temt: Czy Polsk m sznsę powtórzyć sukes USA w ziezinie wyoyi gzu z łupków? 14. Prowząy proponuje uzniom grę yktyzną. Dzieli klsę n trzy grupy. Kżej grupie przyziel inną rolę: inwestorów, ekologów, loklnyh mieszkńów. Prosi kżą z grup o wypisnie rgumentów przemwijąyh z wyoyiem gzu z łupków orz rgumentów przeiwnyh. Rol:... (wpisć np. inwestor, ekolog, mieszknie) Argumenty z wyoyiem gzu z łupków Argumenty przeiwko wyoyiu gzu z łupków Prowząy inijuje yskusję n zszie konsultji społeznyh. Inwestorzy mją z znie przekonć pozostłe grupy o wyoywni gzu z łupków, ekolozy próują jk njlepiej zć o interesy śroowisk przyronizego, zś mieszkńy ją przee wszystkim o interesy loklnyh społeznośi. W rzie prolemów z przeprowzeniem yskusji nuzyiel rozje uzniom informje n temt gzu z łupków (roszur Energi śroowisko str ) lu telę z informji l nuzyiel. Posumownie: Prowząy przeprowz pognkę n temt sznsy jką jest l Polski wyoyie gzu z łupków orz zgrożeń związnyh z jego wyoyiem orz sposoów zpoiegni im. 18

19 SCENARIUSZ: Gz z łupków sznsą l współzesnej energetyki INFORMACJE DLA NAUCZYCIELA Energetyk w Polse Polsk posi znzne złoż węgl kmiennego i runtnego. Rozwinięte gosporki świtowe powoli ohozą o wykorzystni węgl, przee wszystkim ze wzglęu n szkoy ekologizne związne z ih pozyskniem i przetwrzniem. W związku z tym Polskę również zek wiele zmin w sektorze pozyskiwni energii. Główne prolemy polskiej energetyki to: młe zsoy ropy nftowej (koniezność użego importu), ominj węgl n innymi surowmi energetyznymi (około 97% polskiej energii uzyskuje się z węgl), mły uził onwilnyh źróeł energii w ogóle wytwrznej energii, mł ywersyfikj źróeł energii. Główne złożeni polskiej polityki energetyznej: wzrost uziłu onwilnyh źróeł energii w finlnym zużyiu energii o 20% o 2030 r., zwiększenie wykorzystni iopliw, ohron lsów prze nmiernym eksplotowniem, zwiększenie stopni ywersyfikji źróeł energii. Zsoy gzu z łupków n świeie Njwiększe złoż zloklizowne są w Chinh. Europ posi rzej symolizne zsoy (8 % świtowyh złóż), le mją one istotne znzenie, gyż znjują się w krjh (w tym w Polse) silnie uzleżnionyh o importu gzu. Dltego, w przypku wzrostu wyoyi gzu z łupków, oen zleżność wielu krjów o importownego gzu ulegnie zeyownemu zmniejszeniu. Zsoy gzu z łupków w Polse Wielkość złóż niekonwenjonlnyh gzu ziemnego w Polse szuje się n 1,4 ln. m 3 (Woo Mkenzie) lu weług innyh szunków n 3 ln. m 3 (Avne Resoures Interntionl). Ntomist zgonie z informjmi przestwionymi przez Pństwowy Instytut Geologizny w Polse może yć około 150 ml. m 3 gzu z łupków. Dl porównni zsoy gzu z łupków w Stnh Zjenozonyh szuje się n ok. 25 ln m 3. Poszukiwni gzu z łupków w Polse Oenie nie ysponujemy nimi, które pozwlłyy n okłne oszownie zsoów gzu z łupków w Polse. Dopiero ni prowzone n przestrzeni nstępnyh kilku lt zą opowieź n pytnie zy jego eksplotj jest ekonomiznie uzsnion. Pierwsze wierenie w Polse rozpozęło się w zerwu 2010 r. w rejonie Łeieni (woj. pomorskie). Wiereni orz inne pre geologizne skłjąe się n poszukiwnie i rozpoznwnie złóż gzu z łupków ęą prowzone przez pomioty, które uzyskły opowienie konesje poszukiwwzo-rozpoznwze. Kontrolę n poszukiwnimi gzu z łupków sprwuje Ministerstwo Śroowisk. Do pierwszego wyoyi gzu z łupków ojzie prwopoonie n Pomorzu w 2015 roku. 19

20 SCENARIUSZ: Gz z łupków sznsą l współzesnej energetyki Korzyśi i zgrożeni wynikjąe z wyoyi gzu z łupków: Społezne Ekonomizne Śroowiskowe KORZYŚCI przyspieszenie rozwoju gosporzego i ywilizyjnego, gz ostępny ęzie w większej lizie miejsowośi, możliwość zspokojeni popytu konsumentów n opł (w 2011 r. zrkło węgl n rynku), uniezleżnienie o zewnętrznyh ostwów, nowe miejs pry. spek en gzu, rozwój infrstruktury przemysłowej, uzysknie znząej pozyji n europejskim rynku gzowym, trnsformj łego sektor energetyznego, uow nowyh elektrowni gzowyh, stworzenie silnego sektor usługowego związnego z węglowoormi, rozwój sektor hemiznego i metlurgiznego, uniezleżnienie o zewnętrznyh ostwów, rozwój infrstruktury przesyłowej i rozzielzej, otkowe źróło ohou l gmin z tytułu potków o wyoyi gzu (szuje się, że ih ohoy wzrosną zterokrotnie), ohoy l włśiieli ziemi (umowy zierżwne). ohozenie o wyoyi węgl (mniejsz ewstj terenu, oniżenie emisji wutlenku węgl, większ ywersyfikj źróeł energii), oniżenie krjowej emisji wutlenku węgl. ZAGROŻENIA konflikty społezne, pogorszenie wrunków żyi/otozeni, rk zysków l społezeństw loklnyh/pieniąze wyłąznie l zgrniznyh korporji. ryzyko nieopłlnego wyoyi, rk zysków l społezeństw loklnyh/pieniąze wyłąznie l zgrniznyh korporji. zgrożeni l gosporki wó, zgrożeni l krjorzu, zgrożeni l tmosfery, zgrożenie hłsem (więej informji w senriuszu pt. Gz z łupków śroowisko ). 20