ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 668 FINANSE, RYNKI FINANSOWE, UBEZPIECZENIA NR 41 2011 BARTŁOMIEJ NITA Uniwersye Ekonomiczny we Wrocławiu WYKORZYSTANIE MIERNIKÓW KREOWANIA WARTOŚCI W RACHUNKU ODPOWIEDZIALNOŚCI Wprowadzenie Osiąganie zasadniczych celów współczesnych przedsiębiorsw dokonuje się w dużym sopniu dzięki decenralizacji zarządzania. Zdecenralizowane podejście do zarządzania dużymi, zdywersyfikowanymi podmioami wymaga przełożenia sraegii przedsiębiorswa jako całości na cele krókoerminowe oraz kaskadowania celów nadrzędnych w przekroju różnych komórek wewnęrznych na niższych szczeblach srukury organizacyjnej. Realizacja akiego posulau jes możliwa dzięki wprowadzeniu w przedsiębiorswie rachunku odpowiedzialności (responsibiliy accouning). Mając na względzie, że zasadniczym celem działania współczesnych przedsiębiorsw jes kreowanie warości z punku widzenia ich właścicieli, waro analizować worzenie warości w poszczególnych ośrodkach odpowiedzialności oraz badać ich wpływ na warość całego przedsiębiorswa. Oznacza o porzebę rozpoznania ych obszarów, w kórych warość jes kreowana oraz ych, w kórych nasępuje desrukcja warości. W związku z ym, że kreowanie warości jes związane z inwesowaniem, ocena ego procesu w ramach rachunku odpowiedzialności jes możliwa na poziomie cenrów inwesycyjnych. Celem niniejszego opracowania jes ukazanie zasosowania w rachunku odpowiedzialności na porzeby oceny cenrów inwesycji dwóch rozpowszechnionych mierników kreowania warości, a mianowicie ekonomicznej warości dodanej i rynkowej warości dodanej,. Mając na względzie powiązanie między oboma miernikami, główna eza arykułu zawiera się w swierdzeniu, że możliwe jes jednoczesne sosowanie ych mierników, przy czym ekonomiczna warość dodana pozwala na ocenę efeków kreowania warości z wewnęrznego punku widzenia, naomias rynkowa warość dodana uławia pomiar wyników
436 Barłomiej Nia poprzez powiązanie warości posrzeganej przez inwesorów z renownością sprzedaży i wymaganiami kapiałowymi ośrodka odpowiedzialności. 1. Relacje między ekonomiczną i rynkową warością dodaną Ekonomiczna warość dodana zosała zdefiniowana przez nowojorską firmę doradczą Sern Sewar & Co. 1 Formuła określająca ekonomiczną warość dodaną przedsawia się nasępująco: EVA NOPAT WACC IC, (1) 1 gdzie: EVA ekonomiczna warość dodana w okresie, NOPAT zysk operacyjny po opodakowaniu w okresie, WACC średni ważony kosz kapiału w okresie, IC -1 kapiał zainwesowany na koniec okresu (-1). Ekonomiczna warość dodana jes miernikiem wewnęrznym, kóry umożliwia ocenę bieżących wyników działalności w przedsiębiorswie. Porzeba wyceny rynkowej doprowadziła naomias do opracowania nowego miernika, kóry uwzględnia oczekiwania inwesorów i warości kszałowane przez rynek. Nową koncepcją jes rynkowa warość dodana (Marke Value Added MVA), kóra odzwierciedla wzros bogacwa inwesorów angażujących swój kapiał w przedsiębiorswo, jako różnicę między jego całkowią warością rynkową a wielkością zainwesowanego kapiału: gdzie: MVA MV IC MVA MV IC, (2) rynkowa warość dodana, całkowia warość rynkowa przedsiębiorswa, całkowiy zainwesowany kapiał. Zysk operacyjny po opodakowaniu, kóry reprezenuje zysk fakycznie osiągnięy przez inwesorów, można przedsawić jako iloczyn kapiału zaangażowanego w działalność przedsiębiorswa oraz sopy zwrou z ego kapiału. Naomias iloczyn (WACC IC) wyraża zysk oczekiwany przez dawców kapiału, kóry oznacza całkowiy ujęy w pieniądzu kosz kapiału zarówno obcego, jak i własnego. W związku z ym różnicę między zyskiem osiągnięym przez inwesorów a całkowiym koszem kapiału można również zapisać w posaci: 1 Szersze rozważania na ema ekonomicznej warości dodanej są w: B. Nia: Meody wyceny i kszałowania warości przedsiębiorswa, PWE, Warszawa 2007, s. 110-117.
gdzie: Wykorzysanie mierników kreowania warości 437 ROIC WACC IC 1 EVA ROIC IC WACC IC, (3) 1 1 ROIC sopa zwrou z zainwesowanego kapiału w okresie. Warość rynkowa przedsiębiorswa jes bieżącą warością kapiału własnego (wraz z jego ekwiwalenami) i długu obciążonego oprocenowaniem. Podobnie, jak ekonomiczną warość dodaną, należy obliczać kapiał zainwesowany. Z punku widzenia szacowania warości przedsiębiorswa można uzyskać nasępującą zależność: EVA MV 1 IC 1. (4) (1 WACC ) 1 Różnica między warością przedsiębiorswa i zainwesowanym kapiałem reprezenuje rynkową warość dodaną, zaem po przekszałceniu wzoru (4), orzymuje się: EVA MVA 1. (5) (1 WACC ) 1 Z formuły (5) wynika, że rynkowa warość dodana sanowi sumę zdyskonowanych oczekiwanych w przyszłości warości EVA. Zależność a oznacza, że MVA jes po prosu odzwierciedleniem prognozy inwesorów, kóra doyczy zagregowanej warości bieżącej neo wszyskich projeków zarówno ych zainicjowanych, jak eż przewidywanych. Aby więc określić jej wielkość, należy obliczyć wszyskie przyszłe nadwyżki zysku nad wszelkimi koszami (okresowe EVA) i doprowadzić je do warości bieżącej. Między ekonomiczną warością dodaną i rynkową warością dodaną zachodzą relacje, kóre przedsawiono syneycznie na rysunku 1. Wynika z niego, że EVA jes miernikiem wewnęrznym, kóry pozwala na określenie poencjału worzenia warości przedsiębiorswa za pomocą nadwyżki ekonomicznej, czyli różnicy między sopą zwrou z zainwesowanego kapiału i sopą koszu kapiału. Ekonomiczna warość dodana bazuje na danych rerospekywnych i umożliwia ocenę jednego okresu zarówno na poziomie całego przedsiębiorswa, jak eż na poziomie sraegicznych jednosek gospodarczych. Rynkowa warość dodana jes naomias miernikiem zewnęrznym, kóry uwzględnia wiele okresów oraz jes uważany za miarę zarówno rerospekywną, jak eż prospekywną.
438 Barłomiej Nia EVA cenrum inwesycji Czynniki wpływające na poziom EVA EVA cenrum inwesycji EVA przedsiębiorswa MVA pomiar poencjału kreowania warości dla inwesorów ocena rerospekywna ocena jednookresowa ocena każdego przedsiębiorswa na wielu poziomach dezagregacji jego działalności pomiar efeków kreowania warości dla inwesorów ocena wielookresowa ocena rero- i prospekywna Rys. 1. Relacje między miernikami EVA i MVA Źródło: Opracowanie własne na podsawie A. Cwynar, W. Cwynar: Zarządzanie warością spółki kapiałowej. Koncepcje sysemy narzędzia, FRRwP, Warszawa 2002, s. 92. 2. Wykorzysanie miernika EVA w ocenie cenrów inwesycji Ocena efeków kreowania warości przez ośrodek odpowiedzialności za pomocą ekonomicznej warości dodanej wymaga idenyfikacji szczegółowych paramerów wywierających wpływ na en miernik, a jednocześnie konrolowanych na poziomie cenrum. Do podsawowych czynników oddziałujących na EVA zalicza się przychody i koszy operacyjne oraz kosz zainwesowanego kapiału. Ekonomiczną warość dodaną na porzeby oceny ośrodka odpowiedzialności za inwesycje można uszczegółowić i przedsawić graficznie w posaci schemau, kóry ilusruje powiązania między różnymi kaegoriami ekonomicznymi, wywierającymi wpływ na en miernik. Przykład akiego schemau ukazano na rys. 2. Po lewej sronie rysunku umieszczono ekonomiczną warość dodaną, kórą poddano dezagregacji na bardziej szczegółowe kaegorie ekonomiczne lub mierniki sosowane w przedsiębiorswie. Przedsawiony schema ma w dużym sopniu charaker uniwersalny i dlaego powinien być dalej rozbudowywany z uwzględnieniem specyfiki przedsiębiorswa oraz porzeb jego menedżerów. Kaegorie wyszczególnione na najniższych poziomach, akie jak zapasy czy należności powinny być zaem rozpisane w przekroju szczegółowych nośników warości, charakerysycznych dla konkrenego przedsiębiorswa. Idenyfikacja ych czynników jes konieczna z punku widzenia zarządzania warością, przy
Wykorzysanie mierników kreowania warości 439 czym wymaga dobrej znajomości przedsiębiorswa, jego srukury organizacyjnej oraz realizowanych procesów 2. Oczywiście, w prakyce wysępują również inne, niż ekonomiczna warość dodana, mierniki kreowania warości. Jednak, aby mogły być wykorzysane w budżeowaniu i moniorowaniu efeków kreowania warości, powinny na poziomie sraegicznych jednosek gospodarczych spełniać nasępujące warunki 3 : uwzględniać angażowanie wszyskich czynników produkcji, uwzględniać swierdzenie, że inwesor powinien orzymywać sopę zwrou, kóra jes adekwana do ryzyka, nie mogą mieć skuków dysfunkcjonalnych, co oznacza, że miernik użyy na poziomie sraegicznej nie może być w konflikcie z celami przedsiębiorswa jako całości, nie mogą prowadzić do obniżenia pozycji konkurencyjnej. Ekonomiczna warość dodana może być ławo moniorowana w przedsiębiorswach, kóre mają jednoznacznie wyodrębnione cenra inwesycyjne i menedżerowie ych ośrodków odpowiadają zarówno za przychody i koszy, jak również za poziom inwesycji. 3. Wykorzysanie MVA w rachunku odpowiedzialności W ocenie ośrodków odpowiedzialności za inwesycje możliwe jes również wykorzysanie rynkowej warości dodanej. W celu przedsawienia zasosowania miernika MVA w ocenie cenrum inwesycyjnego należy zidenyfikować podsawowe czynniki wpływające na poziom ego miernika. W radycyjnym ujęciu moniorowanie ośrodków odpowiedzialności za inwesycje jes realizowane za pomocą sopy zwrou z inwesycji ROI. W związku z ym można przyjąć, że kluczowymi paramerami, wywierającymi wpływ na rynkową warość dodaną, kóre mogą być moniorowane na poziomie ośrodka odpowiedzialności za inwesycje, są wymagane nakłady inwesycyjne oraz zysk operacyjny po opodakowaniu. Obie e wielkości powinny być rozparywane relaywnie, czyli w odniesieniu do sprzedaży. Zysk w relacji do sprzedaży (ROS) można zapisać jako sopę renowności sprzedaży: NOPAT ROS. (6) S 2 Por rozważania w: M. Wierzbiński: Conrolling zorienowany na warość przedsiębiorswa, w: Conrolling w przedsiębiorswie. Koncepcje i insrumeny, red. E. Nowak, ODiDK, Gdańsk 2003, s. 224-225. 3 A. Piosik: Budżeowanie a nowoczesne meody rachunkowości zarządczej, Prace Naukowe AE nr 989, Wrocław 2003, s. 57-58.
Ilość Cena jednoskowa Maeriały bezpośrednie Robocizna bezpośrednia Koszy pośrednie wyworzenia Ekonomiczna warość dodana Wynik operacyjny po opodakowaniu Wynik operacyjny Zapłacony podaek Wynik bruo ze sprzedaży Koszy sprzedaży Koszy ogólnego zarządu Przychody ze sprzedaży neo Koszy wyworzenia Przychody ze sprzedaży bruo Opusy i rabay Kosz kapiału Sopa koszu kapiału Kapiał obroowy neo Akywa obroowe Należności krókoerminowe Kapiał zainwesowany Akywa rwałe Zapasy Odroczony podaek dochodowy Zobowiązania bieżące Zobowiązania handlowe Inne zobowiązania krókoerminowe Rys. 2. Dezagregacja ekonomicznej warości dodanej w cenrum inwesycji Źródło: Opracowanie własne na podsawie: G. Ashworh: Delivering Shareholder Value hrough Inegraed Performance Managemen, Financial Times Managemen, London 1999, s. 76.
Wykorzysanie mierników kreowania warości 441 Naomias nakłady inwesycyjne w relacji do sprzedaży (CR) można zapisać w nasępujący sposób: IC CR. (7) S Obie wielkości mogą charakeryzować dokonania ośrodków odpowiedzialności, w kórych menedżer odpowiada za koszy, przychody, wyniki oraz inwesycje. Aby ocenić wpływ renowności sprzedaży oraz wymaganych nakładów inwesycyjnych na rynkową warość dodaną należy skwanyfikować związek między rynkową warością dodaną i sopą renowności sprzedaży ROS oraz wymaganiami kapiałowymi CR. Mając na względzie formułę (5), ilusrującą zależność między ekonomiczną i rynkową warością dodaną, można zasosować wzór na warość bieżącą reny wieczysej płanej z dołu i przedsawić miernik MVA na począek okresu z uwzględnieniem sopy sałego wzrosu g: EVA MVA 1. (8) WACC g Nasępnie uwzględniając wzór (1), informujący o ym, że ekonomiczna warość dodana o nadwyżka zysku operacyjnego po opodakowaniu nad całkowiym koszem kapiału, można zapisać formułę: NOPAT WACC IC 1 MVA 1. (9) WACC g W kolejnym kroku, przyjmując, że zysk operacyjny po opodakowaniu w danym okresie o NOPAT z poprzedniego okresu powiększony o sopę wzrosu, można wzór na rynkową warość dodaną w bieżącym okresie przedsawić w nasępującej posaci: NOPAT 1 gwacc IC MVA. (10) WACC g Nasępnie dokonując prosych przekszałceń oraz mnożąc licznik i mianownik przez przychody ze sprzedaży, uzyskuje się nasępujące określenie rynkowej warości dodanej: NOPAT 1 g WACC IC MVA WACC g WACC g 1 g NOPAT S 1 g S WACC g S S 1 g NOPAT WACC g S WACC IC WACC g S 1 g WACC IC S 1 g.
442 Barłomiej Nia Osaecznie formułę rynkowej warości dodanej, z uwzględnieniem sopy renowności sprzedaży oraz wymagań kapiałowych 4, można zapisać w nasępującej posaci: S 1 g CR MVA ROS WACC WACC g 1 g. (11) Formuła (11) jes iloczynem dwóch czynników. Pierwszy reprezenuje warość rosnącej sprzedaży ośrodka odpowiedzialności zdyskonowaną do warości bieżącej za pomocą sopy średniego ważonego koszu kapiału. Kwoa a oznacza hipoeyczną rynkową warość dodaną cenrum zysku, kóre nie ponosi żadnych koszów i ma żadnych porzeb inwesycyjnych. W prakyce aka syuacja nie wysępuje, zaem realna rynkowa warość dodana obejmuje drugi czynnik, kóry uwzględnia koszy oraz wymagane inwesycje. Okazuje się, że przy założeniu sałej sopy wzrosu, rynkowa warość dodana dla cenrum zysku będzie się zwiększać, gdy rośnie renowność sprzedaży, reprezenowana przez sopę ROS. Z drugiej srony wzros zaporzebowania na kapiał i kosz ego kapiału wywoła zmniejszenie wykreowanej warości ze względu na kryerium MVA. Uwagi końcowe Badanie efeków kreowania warości jes możliwe nie ylko na poziomie całego przedsiębiorswa, lecz również na poziomie ośrodków odpowiedzialności za inwesycje. Można ego dokonać ze względu na dwa zasadnicze kryeria, kóre są spójne z koncepcjami ekonomicznej warości dodanej i rynkowej warości dodanej. Pierwsze kryerium sprowadza się do oceny zysku rezydualnego, generowanego w cenrum inwesycyjnym. Dzięki idenyfikacji koszów, przychodów i szczegółowych komponenów kapiału zainwesowanego w danym cenrum inwesycyjnym, jes możliwa ocena ekonomicznej warości dodanej wykreowanej dla ego ośrodka. Drugie kryerium, rynkowa warość dodana, jes związane z oszacowaniem bezwzględnej nadwyżki warości rynkowej danego cenrum nad kapiałem zainwesowanym w ym ośrodku. Dzięki powiązaniu formuły MVA z renownością sprzedaży i wymaganiami kapiałowymi danego ośrodka, można ocenić wpływ ych wielkości na rynkową warość dodaną kreowaną przez dany podmio. 4 Por. E.F. Brigham, P.R. Daves: Inermediae Financial Managemen, Souh-Weern Cengage Learning, Mason 2010, s. 380.
Lieraura Wykorzysanie mierników kreowania warości 443 Ashworh G.: Delivering Shareholder Value hrough Inegraed Performance Managemen, Financial Times Managemen, London 1999. Brigham E.F., Daves P.R.: Inermediae Financial Managemen, Souh-Weern Cengage Learning, Mason 2010. Cwynar A., Cwynar W.: Zarządzanie warością spółki kapiałowej. Koncepcje sysemy narzędzia, FRRwP, Warszawa 2002 Nia B.: Meody wyceny i kszałowania warości przedsiębiorswa, PWE, Warszawa 2007. Piosik A.: Budżeowanie a nowoczesne meody rachunkowości zarządczej, Prace Naukowe AE nr 989, Wrocław 2003. Wierzbiński M.: Conrolling zorienowany na warość przedsiębiorswa, w: Conrolling w przedsiębiorswie. Koncepcje i insrumeny, red. E. Nowak, ODiDK, Gdańsk 2003. dr hab., prof. UE Barłomiej Nia Uniwersye Ekonomiczny we Wrocławiu Insyu Rachunkowości Kaedra Rachunku Koszów i Rachunkowości Zarządczej ul. Komandorska 118/120, 53-345Wrocław e-mail:barlomiej.nia@ue.wroc.pl THE USE OF VALUE CREATION METRICS IN RESPONSIBILITY ACCOUNTING Summary The paper deals wih he use of value creaion measures in responsibiliy accouning. In he firs par of he paper he linkages beween economic value added and marke value added were briefly explained. In he second par i was shown how o disaggregae economic value added in order o asses performance of an invesmen cener. Finally, he impac of reurn on sales and capial requiremens on marke value added was described. Translaed by Barłomiej Nia