DEPRECJACJA KAPITAŁU LUDZKIEGO A EFEKTY HISTEREZY BEZROBOCIA W POLSCE

Transkrypt

1 Adam Giegiel Kaedra Ekonomii Poliycznej Uniwersye w Białymsoku DEPRECJACJA KAPITAŁU LUDZKIEGO A EFEKTY HISTEREZY BEZROBOCIA W POLSCE Wprowadzenie Urzymywanie się od kilkunasu la wysokiego bezrobocia w Polsce sprawiło, iż sało się ono jednym z najbardziej palących problemów ekonomicznych i społecznych. Pomimo znacznego obniżenia jego rozmiarów w osanich laach, sopa bezrobocia wciąż przekracza sandardy normalnie funkcjonującej gospodarki. Rodzi o szereg pyań na ema przyczyn i uwarunkowań ego zjawiska, jak również skłania do poszukiwania nowych rozwiązań sprzyjających efekywnej alokacji zasobów pracy. Dyskusja na en ema w Polsce zosała zdominowana przez analizy poświęcone roli czynników insyucjonalnych (w szczególności wpływających na elasyczność rynku pracy), kóre jednak nie dosarczają w pełni saysfakcjonującej i całościowej odpowiedzi na wyżej posawione pyania. Nadzieję na przełamanie ograniczeń kwiących w radycyjnym podejściu rodzi hipoeza hiserezy bezrobocia, zgodnie z kórą akualny poziom bezrobocia równowagi w znacznej mierze zależy od wcześniejszych endencji na rynku pracy. Nowe ujęcie nie oznacza jednocześnie całkowiego porzucenia doychczasowych koncepcji, ale raczej ich uzupełnienie i rozwinięcie. Dzięki emu możliwe jes uzyskanie szerszego wglądu w funkcjonowanie rynku pracy, głębsze zrozumienie mechanizmów odpowiedzialnych za powsawanie bezrobocia, a zarazem wypracowanie skuecznych narzędzi wykorzysywanych do jego ograniczania. Teoria hiserezy bezrobocia Termin hisereza pochodzi z języka greckiego i oznacza o, co przychodzi później lub po czymś. W naukach przyrodniczych hisereza oznacza zależność jakiegoś układu od sanu wcześniejszego, j. od hisorii ego układu. Na gruncie nauk ekonomicznych koncepcja hiserezy (zapożyczona z fizyki) znajduje zasosowanie głównie w badaniach nad problemayką zarudnienia i bezrobocia oraz handlu międzynarodowego. W odniesieniu do rynku pracy na możliwość wysąpienia hiserezy jako pierwszy zwrócił uwagę (E. Phelps, 1972), kóry podkreślał, iż przebieg procesu przechodzenia od jednej do drugiej równowagi wywiera długookresowy wpływ na siłę roboczą, widoczny w poziomie sopy bezrobocia w równowadze. Koncepcja hiserezy zdobyła popularność w laach 80-ych ubiegłego wieku, głównie za sprawą podejmowanych wówczas badań, mających na celu wyjaśnienie przyczyn urzymywania się dysproporcji w zakresie sóp bezrobocia pomiędzy Europą Zachodnią a Sanami Zjednoczonymi. Przemiany na rynku pracy, kóre mały miejsce w większości krajów wysoko rozwinięych na począku ej dekady, znalazły swój wyraz w gwałownym wzroście sóp bezrobocia w wielu krajach europejskich (np. w 1985 r. wyniosły one 21,4% w Hiszpanii, 17,4% w Irlandii, 11,3% w Belgii, 11,2% w Wielkiej Bryanii, 10,6% w Holandii) (Kwiakowski, 2005, s. 204). Zjawisko o wymagało eoreycznego wyjaśnienia, zwłaszcza w syuacji gdy hipoezy formułowane na bazie eorii nauralnej sopy bezrobocia i NAIRU 1 1 NAIRU ang. Non-Acceleraing Inflaion Rae of Unemploymen j. sopa bezrobocia nie przyśpieszająca

2 Deprecjacja kapiału ludzkiego a efeky hiserezy bezrobocia w Polsce 41 okazały się ylko częściowo rafne. Również eorie odwołujące się do roli elasyczności rynku pracy, podkreślające negaywny wpływ zmian insyucjonalnych, prowadzących w Europie do wzrosu sopnia ochrony zarudnienia, nie znalazły pełnego powierdzenia w badaniach empirycznych. W ej syuacji zaproponowano zasadniczo odmienną inerpreację przyczyn wzrosu bezrobocia srukuralnego w Europie Zachodniej, oparą o koncepcję hiserezy. Do rozwoju eorii hiserezy bezrobocia przyczynili się m.in. (Blanchard i Summers, 1986), (Carlin i Soskice, 1990) oraz (Layard, Nickell i Jackman, 1991). Od ego czasu hisereza sała się przedmioem licznych analiz o charakerze zarówno eoreycznym, jak i empirycznym. Jednak pomimo ponad dwudziesu la badań, jak doąd nie wypracowano jednej spójnej koncepcji ego zjawiska, o czym mogą świadczyć wciąż żywe konrowersje i spory erminologiczne. W lieraurze poświęconej funkcjonowaniu rynku pracy hisereza rozumiana jes na dwa sposoby (Arend, 2006, s. 26): jako zależność od ścieżki po kórej badany sysem zmierza w kierunku równowagi (ang. depencence on he pah followed); jako długorwałe efeky przejściowych działań (ang. permanen effecs of ransiory acions), gdzie sysem pozosaje na ścieżce, na kórą wszedł w związku z efekami zewnęrznymi, nawe w syuacji, gdy oddziaływanie ych bodźców usanie. Z analiycznego punku widzenia isone jes również rozróżnienie pomiędzy hiserezą czysą (inaczej pełną ) i częściową (McAdam, Mc Morrow, 1999; Bludnik, 2004). W pierwszym przypadku przyjmuje się, iż nie isnieje jedna długookresowa sopa bezrobocia w równowadze, ponieważ w wyniku nieusannych zmian popyu nasępują zmiany fakycznego bezrobocia, a w konsekwencji również bezrobocia równowagi. Bezrobocie rzeczywise podlega zaem procesowi błądzenia losowego, bez żadnej długookresowej kowicy. W warunkach czysej hiserezy koncepcja NAIRU okazuje się być bezużyeczna, bowiem poziom bezrobocia nie ma żadnego wpływu na ścieżkę zmian płac i cen. Z kolei częściowa hisereza ma miejsce w syuacji, gdy wolny przebieg procesów dososowawczych na rynku pracy powoduje urzymywanie się bezrobocia rwale powyżej poziomu równowagi długookresowej. W ym ujęciu zakłada się, iż w określonej perspekywie czasowej sopniowe zmiany podaży pracy i płac realnych osaecznie doprowadzają do przywrócenia równowagi na ym rynku. W eorii hiserezy podkreśla się, iż nauralna sopa bezrobocia (lub NAIRU) jes zdeerminowana nie ylko przez akualny kszał czynników określających o bezrobocie (jak np. wydajność pracy, siła związków zawodowych, wysokość zasiłków dla bezrobonych, ip.), lecz również od wcześniejszych endencji na rynku pracy. Innymi słowy w/w sopy podążają w ślad za rzeczywisą sopą bezrobocia i rosną, jeśli fakyczne bezrobocie przewyższa sopę nauralną z poprzedniego okresu. Zależność ę można przedsawić algebraicznie, wychodząc od równania (Snowdon, Vane, Wynarczyk, 1998, s. 340): U N = U N 1 + α ( U 1 U N 1 ) + β (1) gdzie: U N nauralna sopa bezrobocia w czasie ; U nauralna sopa bezrobocia z poprzedniego okresu; N 1 U fakyczna sopa bezrobocia z poprzedniego okresu; 1 β paramer wyrażający wpływ innych czynników na sopę nauralną, jak np. zasiłki dla bezrobonych. Przy założeniu, że β = 0, równanie (1) można wyrazić w posaci: inflacji.

3 42 Adam Giegiel U U = α ( U U ) 1. (2) N N 1 1 N Powyższy zapis można zinerpreować nasępująco: jeżeli U 1 > U N 1, wówczas U N > U N 1, co oznacza, że przesuwanie się fakycznej sopy bezrobocia powoduje akie same co do kierunku zmiany nauralnej sopy bezrobocia. Z kolei poziom fakycznego bezrobocia zależy w głównej mierze od przejściowych szoków o charakerze popyowym i podażowym, jak np. nagłe zmiany popyu na owary, wzros niedopasowań srukuralnych w układzie bezroboni wolne miejsca pracy, zmiany wydajności, ip. Negaywne wsrząsy przenoszone są naprzód w czasie, rwale podnosząc bezrobocie powyżej sopy równowagi. R. J. Gordon, opierając się na koncepcji krzywej Philipsa wsparej oczekiwaniami, skonsruował model, w kórym sopa NAIRU w danym okresie zależy od fakycznej sopy bezrobocia z okresu poprzedniego oraz od czynników mikroekonomicznych o charakerze srukuralnym. Krzywa Phillipsa dana jes równaniem (Gordon, 1989; Arend, 2006): π = απ + U U ) + gdzie: π sopa inflacji w okresie, U rzeczywisa sopa bezrobocia w okresie, ε składnik losowy, przy czym nauralna sopa bezrobocia kszałuje się nasępująco: 1 β ( N ε, (3) U N = η U 1 + γ Z, (4) gdzie: U N Z zesaw zmiennych srukuralnych. Podsawiając powyższą funkcję do równania krzywej Philipsa w miejsce zmiennej, po odpowiednich przekszałceniach orzymujemy: π = απ + ) U + U Z + 1 β (1 η βη βγ ε. (5) Jeżeli paramer η = 1, wówczas mamy do czynienia ze zjawiskiem czysej hiserezy, a inflacja zależy wyłącznie od dynamiki zmian sopy bezrobocia, a nie od jego poziomu. W ym przypadku nie isnieje długookresowa NAIRU, będąca punkem docelowym dla bezrobocia fakycznego. Przy założeniu, iż η < 1, wysępuje uporczywe bezrobocie (hisereza częściowa ), ale na skuek procesów dososowawczych gospodarka w długim okresie zmierza w kierunku równowagi. Hipoeza hiserezy bezrobocia w isony sposób deerminuje rodzaj i zakres sosowania narzędzi poliyki gospodarczej. Przyjmując, iż w gospodarce rynkowej isnieje endencja do urzymywania się wysokiego bezrobocia, zachodzi porzeba bardziej akywnych działań w ej sferze. Zgodnie z koncepcją NAIRU, ekspansywna poliyka gospodarcza, zmierzająca do rwałego ograniczenia bezrobocia doprowadziłaby wyłącznie do przyśpieszenia procesów inflacyjnych, naomias w świele eorii hiserezy obniżenie fakycznej sopy bezrobocia pociąga za sobą również spadek bezrobocia równowagi. Powyższy wniosek nie powinien jednak sanowić argumenu na rzecz nieograniczonego sosowania poliyki pobudzania zagregowanego popyu, bowiem a powinna być jedynie uzupełnieniem propodażowych działań, mających na celu uławianie międzysekorowych

4 Deprecjacja kapiału ludzkiego a efeky hiserezy bezrobocia w Polsce 43 przepływów zwalnianych pracowników (Arend, 2006, s. 29). Ekonomiści podejmujący badania zjawisk hiserezy nie wykluczają również sosowania narzędzi poliyki dochodowej, aczkolwiek należy pamięać, iż dobór odpowiedniego insrumenarium poliyki zależy przede wszyskim od przyczyn nierównowagi na rynku pracy. W lieraurze przedmiou wskazuje się na kilka źródeł hiserezy, co pozwoliło na skonsruowanie rzech podsawowych modeli omawianego zjawiska, a mianowicie: model uczesnik-osoba posronna (ang. insider-ousider); model ubyku kapiału rzeczowego; model ubyku kapiału ludzkiego. Pierwszy z wymienionych modeli, auorswa (Blancharda i Summersa, 1986) kładzie nacisk na asymerię procesu usalania płac między zarudnionymi pracownikami (insiders), a ymi, kórzy pracy poszukują (ousiders). Insiderzy dysponują relaywnie silniejszą pozycją przeargową, bowiem mogą bezpośrednio wpływać na wysokość swoich płac, usalanych w drodze negocjacji z przedsiębiorswami. Ousiderzy naomias nie mają wpływu na poziom wynagrodzeń, ze względu na o, iż nie uczesniczą w rokowaniach płacowych. Negocjacje e mają na celu zabezpieczenie miejsc pracy już zarudnionych, kórzy przeciwdziałają dososowaniu płac w dół w obliczu wysokiego bezrobocia. Innymi słowy, w efekcie ujemnego szoku płace usalane są na akim poziomie, aby urzymać niższy poziom zarudnienia, na skuek czego osoby z zewnąrz po wzroście bezrobocia nie mogą za pomocą ceny uorować sobie drogi z powroem do pracy. Zarudnienie i bezrobocie nie wykazują zaem endencji do powrou do warości wyjściowej, lecz są silnie zdeerminowane doychczasową ścieżką akich zmian (Bludnik, 2004, s. 51). W modelu ubyku kapiału rzeczowego (Carlin i Soskice, 1990) podkreśla się, iż rozmiary zarudnienia w gospodarce zależą głównie od sopnia wykorzysania zdolności produkcyjnych (kapiału). W syuacji, gdy pojawi się negaywny wsrząs popyowy, nasępuje zmniejszenie zasobów kapiałowych, głównie ze względu na fak, iż przedsiębiorcy pozbywają się części zainsalowanych maszyn i urządzeń oraz ograniczają działalność inwesycyjną. Gdy negaywny wsrząs mija, wzrasa zagregowany popy, ale ponieważ zasób kapiału zosał znacznie ograniczony, pojawia się bariera dla podniesienia wielkości produkcji. W en sposób ubyek kapiału rzeczowego uniemożliwia wzros zarudnienia i spadek bezrobocia. Trzeci model (Layard, Nickell i Jackmann, 1991; Blanchard i Summers, 1991) hiserezę bezrobocia próbuje wyłumaczyć w podobny sposób, jak model ubyku kapiału rzeczowego, z ym że zasadniczą rolę przypisuje się u deprecjacji kapiału ludzkiego. Mechanizm ego zjawiska przedsawiono w dalszej części arykułu, w ym miejscu waro naomias podkreślić, iż obniżony poziom kapiału prowadzi do spadku popyu na pracę, a ym samym do urwalenia wysokiego bezrobocia w gospodarce. Hisereza bezrobocia a proces deprecjacji kapiału ludzkiego Model ubyku kapiału ludzkiego sanowi nawiązanie do eorii kapiału ludzkiego, rozwijanej w drugiej połowie XX wieku. m.in. przez T. Schulza i G. Beckera. W myśl ej eorii zdolności ludzi sanowią jakościowo nowy czynnik wywórczy, będący uzupełnieniem radycyjnych czynników, j. pracy, ziemi i kapiału rzeczowego. W szczególności Schulz podkreślał, iż nabye przez ludzi umiejęności i wiedza są formą kapiału, że kapiał en jes w znacznej mierze efekem celowych inwesycji i że w zachodnich społeczeńswach rósł on o wiele szybciej niż kapiał pojmowany konwencjonalnie (Schulz, 1976, s. 24). Cechą specyficzną kapiału ludzkiego jes o, że jes on częścią człowieka. Jes ludzki, ponieważ jes ucieleśniony w ludziach i jes kapiałem, bo jes źródłem przyszłej saysfakcji lub przyszłych dochodów lub obu ych efeków łącznie.

5 44 Adam Giegiel Powsanie całościowej eorii kapiału ludzkiego wiąże się z dorobkiem Gary S. Beckera. Kwinesencją jego koncepcji jes swierdzenie, iż każdy człowiek zosaje wyposażony przez naurę, wychowanie i wykszałcenie w określone kwalifikacje, zależne od wielkości nakładów poniesionych na kszałcenie. Przyjmuje się również, że im wyższe wykszałcenie, ym większe umiejęności zawodowe i możliwości zarobkowania. Każdy jes zaem posiadaczem kapiału, niezależnie od ego, czy dysponuje dodakowo kapiałem w sensie rzeczowym (Graniewska, 1999, s. 9). Inwesowanie w kapiał ludzki wymaga dokonania przez każdą jednoskę wyboru w zakresie podziału posiadanego czasu pomiędzy pracę a czas wolny. Maksymalizacja inwesycji w kapiał ludzki dokonywana jes nie ze względu na efek dochodowy ych inwesycji, ale z punku widzenia maksymalizacji funkcji użyeczności w określonym horyzoncie czasowym (Kożuch, 2001, s. 253). Współcześnie kapiał ludzki najczęściej definiowany jes jako zasób wiedzy, umiejęności, zdrowia oraz energii wialnej zawary w społeczeńswie, dany przez cechy geneycznie określonej populacji raz na zawsze, lecz posiadający możliwość powiększania się w drodze inwesycji w człowieka. Możliwa jes przy ym wąska lub szeroka inerpreacja omawianej kaegorii. W ujęciu wąskim kapiał ludzki ujmuje się przede wszyskim jako ucieleśniony w cechach jakościowych dosępnego w gospodarce zasobu pracy społecznej efek inwesycji w oświaę i kszałcenie. Przyjmuje się, iż e cechy kszałowane są również przez nakłady na badania i prace rozwojowe, gdyż większość z nich wiąże się z procesami learning-by-doing oraz learning-by-schooling. W szerokim znaczeniu kapiał ludzki jes również efekem innych inwesycji oddziałujących na poprawę jakościowych cech zasobów ludzkich, j. inwesycji w zdrowie, ochronę środowiska, w kulurę. Teoria kapiału ludzkiego, analogicznie do eorii kapiału rzeczowego, wierdzi, iż w procesie gospodarowania zachodzi proces deprecjacji kapiału ludzkiego, co jes skukiem przenoszenia jego warości na efek produkcyjny. Ograniczając się jedynie do biologicznej srony zjawiska można wyodrębnić przejściową, częściową lub całkowią uraę zdolności do pracy (Makowski, 2000, s. 11). Przejściowa uraa zdolności do pracy związana jes z nauralną reakcją organizmu na poniesiony wysiłek fizyczny i psychiczny. Jes ona całkowicie odwracalna, pod warunkiem zapewnienia pracownikom odpowiedniego pożywienia i wypoczynku regenerującego uracone siły wialne. Częściowa uraa zdolności do pracy nasępuje wraz z biologicznym procesem sarzenia się organizmu, ponieważ wraz z wiekiem nasępuje sopniowy spadek wydolności fizycznej i psychicznej człowieka. Uraa zdolności do pracy może być eż związana ze zdarzeniami losowymi w życiu człowieka (wypadki losowe, choroby, ip.). Z kolei całkowia uraa zdolności do pracy nasępuje wedy, gdy jednoska ze względu na zaawansowany wiek bądź zdarzenie nagle zosaje całkowicie pozbawiona możliwości świadczenia pracy. W przeciwieńswie do przejściowej uray zdolności do pracy, wyrównanie ubyku siły roboczej w dwóch osanich przypadkach jes znacznie urudnione, a w pewnych okolicznościach wręcz niemożliwe. Odbywa się ono głównie przez dopływ nowych roczników demograficznych do pracy oraz akywizację osób zawodowo biernych (Makowski, 2000, s ). Należy zauważyć, że z punku widzenia jednoski okres życia kapiału ludzkiego jes skończony, ponieważ wyznacza go nauralna śmierć jego nosiciela albo momen zaprzesania przez niego działalności zarobkowej i przejścia na emeryurę. Naomias w skali makroekonomicznej kapiał ludzki jes kaegorią sosunkowo rwałą, gdyż rakując społeczeńswo jako całość nie można nawiązywać do nauralnego cyklu życiowego człowieka (jeśli nie uwzględniać demograficznego procesu sarzenia się ludności, wynikającego ze zmniejszenia sopy urodzeń). Biorąc pod uwagę wysokie empo posępu echnologicznego we współczesnych gospodarkach, konieczne jes również uwzględnienie moralnego zużywania się kapiału

6 Deprecjacja kapiału ludzkiego a efeky hiserezy bezrobocia w Polsce 45 ludzkiego. Jes o proces analogiczny do ekonomicznego zużywania się kapiału rzeczowego, j. syuacji gdy sprawne echniczne urządzenia racą swoje własności użykowe w wyniku działania rozmaiych przyczyn, jak np. zmiany w popycie społecznym, pojawienie się nowych produków, wymagających nowych urządzeń do ich wywarzania, ip. Zużycie ekonomiczne sprawia, iż mająek rwały raci na warości i może być wycofany z eksploaacji pomimo fizycznej sprawności. Proces en nasępuje szczególnie szybko w ych gałęziach, kóre są nośnikami posępu echnicznego. Przyczyną zmniejszania się warości kapiału ludzkiego jes sarzenie się wiedzy, kórą pierwonie nabyła dana jednoska. Powsaje zaporzebowanie na jakościowo nową wiedzę ogólną i zawodową, nowe umiejęności prakyczne i posawy wobec pracy, a akże na inne cechy poencjału roboczego. Nośnikiem i siłą sprawczą moralnego zużywania się kapiału ludzkiego są również wkraczające corocznie nowe roczniki dobrze wykszałconej i dynamicznej siły roboczej. Obserwowane obecnie przyśpieszenie procesów deprecjacji moralnej sawia rosnące wymagania zdolnościom adapacyjnym pracowników i sanowi główną przesłankę idei kszałcenia usawicznego. Waro podkreślić, iż zużycie ekonomiczne ma zawsze charaker względny, j. saje się dosrzegalne dopiero w szerszym konekście zjawisk społeczno-ekonomicznych zachodzących poza samym zasobem kapiału (np. w odniesieniu do dynamiki nakładów na kszałcenie w innych krajach, biorąc pod uwagę sandard kapiału ucieleśnianego w kolejnych generacjach, ip). Sam mechanizm worzenia i deprecjacji kapiału ludzkiego może być opisany, podobnie jak produkcja akywów rzeczowych, przy pomocy odpowiedniej funkcji produkcji kapiału ludzkiego. Jednoska może posiąść en kapiał na drodze jego wyworzenia w sobie, do czego niezbędne jes poświęcenie pewnego nakładu czasu. Wiąże się o z użykowaniem odpowiednich dóbr i usług, dosarczanych przez wyspecjalizowane insyucje edukacyjne. Wśród argumenów funkcji produkcji kapiału ludzkiego znajduje się również sam kapiał ludzki, jako nakład niezbędny do wyworzenia dalszych jego jednosek. Specyfikacja zmiennych objaśniających funkcji produkcji kapiału ludzkiego obejmuje zaem (Domański 2002, s. 26): nakład dóbr rzeczowych X(), spożykowanych przy worzeniu ego kapiału (np. nośniki informacji); nakład dosępnych usług edukacyjnych Z(); oraz nakład samego kapiału ludzkiego C ( ) = c( ) E( ), gdzie c() o indywidualna sopa inwesycji w kapiał ludzki, naomias E() o zasób kapiału ludzkiego, ucieleśniony w danym momencie w danej osobie. Powyższe kaegorie nakładów sanowią razem łączne indywidualne koszy K(), poniesione na wyprodukowanie kapiału ludzkiego w danym czasie. Zgodnie z ym indywidualna funkcja produkcji kapiału ludzkiego przybiera nasępującą posać: lub w formie równoważnej: [ C( ), X ( ), Z( ) ] F[ K( )] θ ( ) = F =, (6) [ c( ) E( ), X ( ), Z( ) ] F[ K( )] θ ( ) = F =, (7) przy warunkach ograniczających: C ( ) 0, E( ) > 0, E( ) C( ) 0, przy czym osani z nich oznacza, iż część zainwesowana nie może być większa od isniejącego zasobu. W rozważaniach modelowych częso pomija się nakłady na dobra rzeczowe i usługi, sprowadzając nakład K() do nakładów samego kapiału ludzkiego, użyego do produkcji dalszych jego cząsek. Przyjęcie akiego założenia pozwala na zapisanie funkcji produkcji kapiału ludzkiego w uproszczonej formie:

7 46 Adam Giegiel [ K( ) ] F[ C( )] θ ( ) = F. (8) Przyjmuje się, że nakłady kapiału ludzkiego C(), poniesione na powiększenie jego łącznego zasobu, charakeryzują się pewnym wskaźnikiem produkywności β. Oznaczając przez b (0;1) współczynnik elasyczności produkcji kapiału ludzkiego względem włożonego nakładu, możemy zapisać (Domański, 2002, s. 27): b [ C( ) ] C( θ ( ) = F = β ). (9) Przyros kapiału ludzkiego będzie więc nasępował wg sopy: E( ) = θ ( ) δe( ) (10) (przy czym δ oznacza egzogeniczną sopę deprecjacji kapiału ludzkiego) i osiągnie swoje maksimum, gdy wielkość jego umorzenia δ E() zrówna się z wielkością nowo wyworzoną θ (). Biorąc pod uwagę dwojaki charaker zużywania się zasobów kapiału ludzkiego, sopa jego deprecjacji sanowi nasępującą sumę (Domański, 2002, s. 34): δ = δ f + δ e, (11) gdzie: δ f sopa umorzenia fizycznego, zaś δ e sopa umorzenia ekonomicznego ( moralnego ). Zjawiskiem znacznie groźniejszym od deprecjacji jes dekapializacja, polegająca na zmniejszaniu się wolumenu kapiału ludzkiego w badanym okresie. Wyraża się ona w ubyku części zasobów na skuek pełnego ich zużycia i umorzenia. Dekapializacja może również oznaczać, że inwesycje neo (równe różnicy pomiędzy inwesycjami bruo, a inwesycjami odworzeniowymi) w kapiał ludzki przyjmują warości ujemne. Modele hiserezy zbudowane na bazie koncepcji ubyku kapiału ludzkiego wskazują na wyraźny związek między omówionymi wyżej procesami a wysokim i uporczywym bezrobociem w gospodarce. Podkreśla się, iż wzros bezrobocia (będący np. efekem negaywnych szoków popyowych), prowadzi do deprecjacji kapiału ludzkiego poprzez zerwanie więzi ze środowiskiem pracy, kóre sanowią podsawę urzymania oraz rozwoju kwalifikacji zawodowych (Kwiakowski, 2004, s. 209). Dodakowo, w warunkach szybkiego posępu echnicznego, umiejęności pracowników sają się przesarzałe, zmniejszając szanse na orzymanie nowej pracy. Sam fak pozosawania bez zarudnienia przez dłuższy okres może sanowić dla pracodawcy sygnał, iż bezrobony nie uzyskał aprobay przy wcześniejszych saraniach o pracę, a pośrednio informować o niskiej oczekiwanej wydajności pracownika. Niekórzy pracodawcy odrzucają zaem podania o pracę wyłącznie na podsawie czasu rwania bezrobocia, dyskryminując w en sposób długorwale bezrobonych, bowiem uważają, iż nie posiadają oni odpowiedniej moywacji, a ich kwalifikacje, morale i nawyki w pracy uległy zby dużej degradacji (Wojyna 1994, s. 3; Bludnik 2004, s. 60). Nie pozosaje o bez wpływu na posępowanie samych bezrobonych. Z badań empirycznych wynika, iż długorwale bezroboni nie porafią się odnaleźć w roli osób konkurujących o miejsca pracy, podczas rozmów kwalifikacyjnych wykazują zaniepokojenie i frusrację, cechuje ich brak wiary co do możliwości zdobycia zarudnienia. Zniechęcenie bezowocnymi poszukiwaniami pracy częso skukuje zmniejszeniem inensywności dalszych poszukiwań, co urwala efeky hiserezy bezrobocia.

8 Deprecjacja kapiału ludzkiego a efeky hiserezy bezrobocia w Polsce 47 Przedsawione do ej pory relacje między ubykiem kapiału ludzkiego a wysokim bezrobociem rodzą jednak kilka wąpliwości. Z reguły wzros bezrobocia w największym sopniu doyczy pracowników o relaywnie niskich kwalifikacjach, w związku z czym poencjalna deprecjacja ich kapiału ludzkiego nie musi być wysoka, a jego odbudowanie nie powinno nasręczać większych rudności. Należy również uwzględnić elasyczność płac, bowiem długorwałe pozosawanie bez pracy obniża aspiracje płacowe, co częściowo rekompensuje skuki uray kwalifikacji. Efeky hiserezy a rynek pracy w Polsce Rynek pracy w Polsce, pomimo kilku faz dość szybkiego wzrosu gospodarczego, od począku la 90-ych przez cały czas znajduje się w sanie silnej nierównowagi. Do charakerysycznych jego cech należy bardzo niska sopa zarudnienia, świadcząca o niewielkiej akywności zawodowej Polaków oraz relaywnie wysoka sopa bezrobocia, zwłaszcza długookresowego 2. W począkowym okresie ransformacji nasąpił znaczny wzros sopy bezrobocia (co było nauralną konsekwencją urynkowienia gospodarki bezrobocie sało się jawne), po czym w laach zaczęła się ona powoli obniżać. Od 1998 r. sopa bezrobocia znowu zaczęła sysemaycznie rosnąć, by osiągnąć rekordowy poziom 20% w 2003 r. Pierwsze sympomy poprawy syuacji na rynku pracy zaczęły być obserwowane w pierwszym kwarale 2003 r., kiedy o po raz pierwszy od 5 la liczba zarejesrowanych w urzędach pracy bezrobonych zmniejszyła się w porównaniu do sanu z końca poprzedniego roku. W kolejnych laach dynamika spadku przybierała na sile, a w końcu 2007 r. zarejesrowanych bezrobonych było 1746,6 ys., a więc aż o 562,8 ys. mniej niż w 2006 r. Średnia sopa bezrobocia rejesrowanego zmniejszyła się z 20% w 2003 r. do 11,4% w grudniu 2007 r. (por. Tabela 1), j. do poziomu, kóry osani raz odnoowano w syczniu 1999 r. W pierwszym kwarale 2008 r. nasąpił dalszy niewielki spadek bezrobocia (do poziomu 11,1% pod koniec marca). Waro podkreślić, iż do końca maja 2007 r. liczba zarejesrowanych bezrobonych nie przekraczała 2 mln osób (1702,2 ys. w marcu 2008r.), bowiem w analogicznym okresie w laach poziom bezrobocia zdecydowanie przekraczał 3 mln osób. W porównaniu do rekordowego luego 2003 r. (3344 ys. bezrobonych) liczba osób pozosających bez pracy zmniejszyła się aż o ponad 1,5 mln osób. Tabela 1: Sopa bezrobocia w Polsce ( ) , I kw. Bezrobocie rejesrowane 20,0 19,0 17,6 14,8 11,4 11,1 Wg BAEL 19,6 19,0 17,7 13,8 9,6.. 1 San z końca okresu sprawozdawczego. Źródło: Opracowanie własne na podsawie: Bezrobocie, (2008, s. 30); Akywność, (2008, s. 80); Bezrobocie, (2008b, s. 1). Dynamika spadku bezrobocia (zarówno rejesrowanego, jak i mierzonego wg meodologii BAEL) powoli się obniża, jednak cały czas pozosaje na dość wysokim poziomie ok. 3 punków procenowych rocznie. Jednak, ze względu na fak, iż poziom bezrobocia rzeczywisego kszałuje się na poziomie zbliżonym do nauralnej sopy bezrobocia, 2 Bezrobocie w Polsce analizowane jes w oparciu o dwa źródła: Badanie Akywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) oraz rejesry prowadzone przez Powiaowe Urzędy Pracy. Dane e różnią się między sobą z uwagi na odmienną meodologię badania, definicję bezrobonego i przyjęe okresy sprawozdawcze.

9 48 Adam Giegiel możliwości dalszej jego redukcji w wyniku poprawy koniunkury zaczynają się wyczerpywać. Waro również zauważyć, że, pomimo obserwowanych osanio pozyywnych endencji na rynku pracy, sopa bezrobocia w Polsce wciąż należy do najwyższych w Europie (Rysunek 1). Rysunek 1: Sopa bezrobocia w wybranych krajach OECD Ausria Belgia Źródło: OECD, (2007, s. 233) (prognoza) Czechy Dania Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Niemcy Polska Porugalia Słowacja Szwecja USA Węgry Wlk. Bryania Włochy W świele zaprezenowanych danych empirycznych waro podjąć próbę odpowiedzi na pyanie, czy w polskiej gospodarce wysępują zjawiska hiserezy bezrobocia, w szczególności wywoływane poprzez kanał kapiału ludzkiego. Pomimo wysokiej dynamiki spadku sopy bezrobocia, będącej m.in. efekem znacznej emigracji zarobkowej (szacowanej wg różnych źródeł na nawe do 1,5 mln osób) oraz korzysnego splou czynników o charakerze koniunkuralnym, wciąż kszałuje się ono na poziomie dalece przewyższającym en, kóry można by nazwać społecznie akcepowalnym. Co zaem może przemawiać na rzecz ezy o możliwości wysępowania hiserezy w Polsce? W modelach hiserezy oparych na ubyku kapiału ludzkiego szczególne znaczenie przypisuje się bezrobociu długookresowemu, kóre odgrywa dużą rolę w mechanizmach deprecjacji egoż kapiału. Długi okres pozosawania bez pracy zwiększa sopień ubyku kapiału ludzkiego i jednocześnie zmniejsza szanse na ponowne zarudnienie. Dodakowo, małe prawdopodobieńswo uzyskania pracy przez długorwale bezrobonych sprawia, że nie worzą oni efekywnej podaży pracy, co w efekcie przyczynia się do wzrosu presji na wzros płac, a o urwala nierównowagę (por. Kwiakowski, 2005, s ). Zjawisko akie nie wysąpiłoby, gdyby płace charakeryzowały się relaywnie wysoką elasycznością; w rzeczywisości jednak ich elasyczność jes niewielka, przez co powsaje bariera dla wzrosu zarudnienia. Jak wynika z Tabeli 2, bezrobocie długookresowe na koniec IV kwarału 2007 wyniosło 45,1% ogólnej liczby zarejesrowanych bezrobonych (w wielkościach bezwzględnych daje o 782,2 ys. osób). Rodzi o ryzyko przekszałcenia się bezrobocia rzeczywisego w nauralne i jednocześnie upodabnia Polskę do krajów Europy Zachodniej, w kórych zjawiska hiserezy wysępowały w laach 80-ych. Osoby pozosające bez pracy sosunkowo króko (do 1 miesiąca) sanowiły 9,2%, od 1 do 3 miesięcy 17,9%, od 3 do 6 miesięcy 14%, zaś od 6 do 12 miesięcy 13,8% ogółu bezrobonych. Uwzględniając srukurę płci można swierdzić, iż długorwałe bezrobocie w większym sopniu doyczy kobie niż mężczyzn (ponad połowa kobie zarejesrowanych w urzędach pracy w IV kwarale

10 Deprecjacja kapiału ludzkiego a efeky hiserezy bezrobocia w Polsce r. pozosawała bez pracy przez okres powyżej 12 miesięcy). Tabela 2: Srukura bezrobocia wg okresu pozosawania bez pracy (2007) 1 Ogółem Mężczyźni Kobiey Poniżej 1 miesiąca 9,2 12,1 7,1 1-3 miesiące 17,9 21,3 15,5 3-6 miesięcy 14,0 14,4 13, miesięcy 13,8 14,3 13,5 Powyżej 12 miesięcy 45,1 37,9 50,2 1 San na koniec IV kwarału Źródło: Bezrobocie, (2008, s. 20). Niebezpieczeńswo urwalenia się wysokiej sopy bezrobocia nauralnego pod wpływem deprecjacji kapiału ludzkiego w znacznej mierze zależy od wielkości ego ubyku, na kóry z kolei decydujący wpływ ma srukura kwalifikacji bezrobonych. Jak zauważa (A. Wojyna, 1994, s. 9), efek hiserezy jes dość słaby, w syuacji gdy wśród bezrobonych przeważają osoby z wykszałceniem podsawowym i zawodowym, naomias niekorzysny wpływ bezrobocia na konkurencyjność gospodarki nasila się, gdy bez pracy pozosają osoby z wykszałceniem wyższym. Koszy odbudowy kapiału ludzkiego w ym drugim przypadku są szczególnie wysokie, co sprawia, że akie osoby po długim okresie bezrobocia mają o wiele mniejsze szanse na znalezienie pracy odpowiadającej ich aspiracjom zawodowym. Dosępne dane empiryczne wskazują, iż większość bezrobonych rejesrujących się w urzędach pracy o osoby o sosunkowo niskim poziomie wykszałcenia (por. Rysunek 2). Najliczniejszą grupę worzą osoby posiadające wykszałcenie gimnazjalne, podsawowe i niepełne podsawowe (32,2% ogółu bezrobonych). Wysoki jes akże udział bezrobonych z wykszałceniem zasadniczym zawodowym (29,6%). Waro zauważyć, iż obie e populacje sanowiły łącznie 61,9% ogólnej liczby bezrobonych. W najkorzysniejszej syuacji znajdują się osoby z wykszałceniem wyższym i średnim ogólnokszałcącym (odpowiednio 6,9% oraz 9,1% ogółu bezrobonych). Świadecwem ukończenia szkół policealnych i średnich zawodowych legiymowało się 22,1% osób pozosających bez pracy. Rysunek 2: Srukura bezrobocia wg wykszałcenia (2007) 1 Wyższe Średnie zawodowe i policealne Średnie ogólnokszałcące Zasadnicze zawodowe Gimnazjalne, podsawowe i niepełne podsawowe 6,9% 32,3% 22,1% 9,1% 29,6% 1 San na koniec IV kwarału Źródło: Bezrobocie, (2008, s. 19).

11 50 Adam Giegiel Biorąc pod uwagę dane doyczące liczby bezrobonych wg okresu poszukiwania pracy i poziomu wykszałcenia, należy dodać, iż wśród chronicznie bezrobonych największy odseek sanowią osoby z wykszałceniem zasadniczym zawodowym. Pod koniec 2007 r. relaywnie wysoki udział w ej grupie miały również osoby z wykszałceniem średnim zawodowym (por. Bezrobocie, 2008, s. 151). Bezroboni o najniższych kwalifikacjach zawodowych szukają pracy średnio ok. 19 miesięcy, podczas gdy bezroboni z wykszałceniem wyższym znajdują zarudnienie przecięnie po ok. 10 miesiącach. W osanich laach okres en uległ skróceniu, co jes zjawiskiem korzysnym, bowiem, jak argumenują (Layard, Nickell i Jackmann, 1991), spadek efekywności poszukiwania pracy wśród bezrobonych urwala efeky hiserezy. Powyższe dane zdają się sugerować, iż ubyek kapiału ludzkiego nie odgrywa obecnie najważniejszej roli w srukurze koszów bezrobocia. Nie należy jednak zapominać, iż w dobie szybkiego posępu echnicznego problem ubyku kwalifikacji nie doyczy ylko i wyłącznie bezrobonych, ale również pracujących. W miarę jak rośnie sandard kapiału ludzkiego ucieleśnianego w kolejnych generacjach, zasoby powsałe wcześniej podlegają zużyciu moralnemu. Rodzi o konieczność usawicznego kszałcenia, podnoszenia umiejęności zawodowych, jak również akywizacji zawodowej bezrobonych, poprzez akywne programy rynku pracy. Zakończenie i wnioski Koncepcja hiserezy bezrobocia wydaje się być obiecującym insrumenem analiycznym, z punku widzenia badań rynku pracy w Polsce. Do akiego wniosku może skłaniać sposrzeżenie, iż omawiana koncepcja okazała się przydana do wyjaśnienia przyczyn wysokiego i uporczywego bezrobocia w Europie Zachodniej w laach 80-ych ubiegłego wieku. W ym konekście może wydawać się zaskakujące, iż problemayce ej jak doąd poświęcono sosunkowo niewiele uwagi w polskim piśmiennicwie ekonomicznym. Po części może o wynikać z faku, iż możliwość wysępowania hiserezy w odniesieniu do procesów gospodarczych zosała rozpoznana sosunkowo niedawno, po części zaś ze względu na konieczność isonej modyfikacji radycyjnej analizy oparej na nauralnej sopie bezrobocia. Niniejsze opracowanie sanowi pewien przyczynek do dyskusji nad możliwością wysępowania zjawisk hiserezy bezrobocia w Polsce, szczególnie wywoływanych przez kanał kapiału ludzkiego. Jak wiadomo, kapiał ludzki analogicznie do innych form kapiału ulega procesowi deprecjacji, co w obliczu sysemaycznego spadku środków na naukę i szkolnicwo sanowi poważne wyzwanie dla polskiej gospodarki. Wnioski z przeprowadzonej analizy są niejednoznaczne. Z jednej srony w srukurze bezrobocia w Polsce dość duży odseek sanowi bezrobocie długookresowe, co pozwala domniemywać, iż mogą mieć miejsce efeky hiserezy wywołane ubykiem kapiału ludzkiego. Z drugiej srony chroniczne bezrobocie doyka przede wszyskim osoby relaywnie słabo wykszałcone, a więc deprecjacja kapiału ludzkiego w rzeczywisości nie musi wywierać isonego wpływu na równowagę rynku pracy. Dodakowo, dość szybki spadek sopy bezrobocia w osanich laach urudnia wydawanie rozsrzygających opinii, szczególnie w syuacji, gdy owarzyszy jej znaczna emigracja zarobkowa. Podsumowując, można swierdzić, że problemayka hiserezy wymaga niewąpliwie dalszych badań, zarówno eoreycznych, jak i empirycznych. BIBLIOGRAFIA: 1. Akywność ekonomiczna ludności Polski, IV kwarał 2007, (2008), GUS, Warszawa.

12 Deprecjacja kapiału ludzkiego a efeky hiserezy bezrobocia w Polsce Arend Ł., (2006), Czy w Polsce wysępuje efek hiserezy bezrobocia? Gospodarka Narodowa, nr Becker G. S., (1993), Human Capial, Universiy of Chicago Press, Chicago. 4. Bezrobocie rejesrowane, I-IV kwarał 2007 r., (2008), GUS, Warszawa. 5. Bezrobocie rejesrowane w Polsce. Rapor miesięczny marzec 2008 r. (2008b), Miniserswo Pracy i Poliyki Społecznej, Deparamen Rynku Pracy, Warszawa. 6. Blanchard O., Summers L., (1986), Hyseresis and he European Employmen Problem, NBER Working Paper Series, No Blanchard O., Summers L., (1991), Hyseresis in Unemploymen [w:] Mankiw N. G., Romer D. (red.), New Keynesian Economics, The MIT Press, Cambridge. 8. Bludnik I., (2004), Keynesisowskie eorie hiserezy, Gospodarka Narodowa, nr Carlin W., Soskice D., (1990), Macroeconomics of he Wage Bargain, Oxford Universiy Press, Oxford. 10. Domański S. R. (2002), Poliyka sopy procenowej a kapiał ludzki i rynek pracy, Ekonomia, nr Gordon R. J. (1989), Hyseresis in Hisory: Was There Ever a Phillips Curve?, American Economic Review, Vol. 79, No Graniewska D., (1999), Kapiał ludzki jako cel sraegiczny poliyki społecznej, Insyu Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa. 13. Kożuch B., (2001), Inwesowanie w kapiał ludzki a rozwój gospodarki, [w:] Koowicz- Jawor J., Przedsiębiorczość i konkurencyjność, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa. 14. Kwiakowski E., (2005), Bezrobocie. Podsawy eoreyczne, Wydawnicwo Naukowe PWN, Warszawa. 15. Layard R., Nickell S., Jackman R., (1991), Unemploymen. Macroeconomic Preformance and he Labour Marke, Oxford Universiy Press, Oxford. 16. Makowski K., (2000), Kapiał ludzki w skali mikroekonomicznej, [w:] Rybak M., (red.), Zarządzanie kapiałem ludzkim w przedsiębiorswie, SGH, Monografie i Opracowania nr 470, Warszawa. 17. McAdam P., Mc Morrow K., (1999), The NAIRU Concep Measuremen Uncerainies, Hyseresis and Economic Policy Role, European Economy Economic Papers No. 136, European Commission, Brussels. 18. OECD Economic Oulook, Vol. 2007/2, No. 82 (2007), OECD, Paris. 19. Phelps. E. S., (1972), Inflaion Policy and Unemploymen Theory: The Cos-Benefi Approach o Moneary Planning, W. W. Noron, New York. 20. Schulz T. W., (1976), Invesmen in Human Capial, The Free Press, New York Snowdon B., Vane H., Wynarczyk P., (1998), Współczesne nury eorii ekonomii, Wydawnicwo Naukowe PWN, Warszawa. 22. Wojyna A., (1994), Czy Polsce grozi efek hiserezy?, Gospodarka Narodowa, nr 9.