GOSPODAROWANIE ZASOBAMI ODNAWIALNYMI WYBRANE MODELE GOSPODARKI LEŚNEJ

Transkrypt

1 PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO WE WROCŁAWIU RESEARCH PAPERS OF WROCŁAW UNIVERSITY OF ECONOMICS nr Efekywne gospodarowanie zasobami przyrodniczymi i energią ISSN Bogdan Piąkowski, Magdalena Proas Uniwersye Ekonomiczny we Wrocławiu GOSPODAROWANIE ZASOBAMI ODNAWIALNYMI WYBRANE MODELE GOSPODARKI LEŚNEJ Sreszczenie: Arykuł przedsawia problem gospodarowania lasami jako zasobem odnawialnym o funkcjach zarówno produkcyjnych (dosarczanie drewna), jak i pozaprodukcyjnych (funkcja środowiskowa, społeczna). Auorzy przyaczają najważniejsze modele gospodarowania lasami model Fausmanna i Fausmanna-Harmana, przy uwzględnieniu modelu Clarka oraz ujęcia związanego z regułą Hoellinga. W dalszej części arykułu zosały przedsawione najważniejsze różnice w sposobie gospodarowania lasami, wynikające z formy własności, kóra ma decydujący wpływ na wybór (opymalizację) momenu wycinki drzewosanu. Słowa kluczowe: zrównoważona gospodarka leśna, zasoby odnawialne, model gospodarowania lasami, pozarynkowe usługi lasu, leśnicwo w Polsce. DOI: /pn Wsęp W niniejszym arykule podjęo próbę analizy isniejących modeli gospodarowania zasobem odnawialnym, jakim jes las. Jes o specyficzny zasób prócz radycyjnie przypisywanej mu funkcji produkcyjnej posiada akże niezwykle ważne funkcje pozaprodukcyjne. Funkcja produkcyjna oznacza pozyskiwanie drewna, pozosałych pożyków w posaci produków runa leśnego (owoce, grzyby, zioła), a akże zwierzyny. Pozaprodukcyjne funkcje lasu odgrywają znaczącą rolę przy urzymywaniu sabilnych sosunków wodnych, bioróżnorodności, a akże jakości powierza poprzez absorpcję CO 2. Lasy, będąc dla wielu ludzi miejscem rekreacji, sanowią jeden z czynników decydujących o jakości życia (zob. [Becla, Czaja 2007, s. 144]). Inne korzyści czerpane z użykowania lasów doyczą, poza walorami rekreacyjnymi, walorów eseycznych oraz edukacyjnych. W klasycznym ujęciu analizie poddaje się główny produk gospodarki leśnej drewno. Należy jednak zauważyć, że od drugiej połowy XX w. akże pozaprodukcyjne funkcje lasu zaczęły odgrywać coraz większą rolę. Funkcjonujące do ej pory modele koncenrowały się na produkcji drewna i opymalizacji momenu wyrębu lasu. W niniejszym opracowaniu przyoczono model Clarka, Fausmanna, Fausmanna-Harmana oraz podejście związane z regułą Hoellinga. Wybór sosowanego

2 204 Bogdan Piąkowski, Magdalena Proas modelu gospodarki leśnej należy wiązać z własnością zasobów leśnych, kórymi się gospodaruje. W dalszej części arykułu zamieszczono analizę gospodarowania lasem w odniesieniu do różnych form własności drzewosanu prywanej i publicznej. 2. Rynkowy model gospodarki leśnej W pierwszej kolejności przedsawiony zosanie model Clarka (1976), w kórym auor analizował moywację właściciela zasobu odnawialnego (lasu) do wykorzysania go w sposób rwały. Właściciel zasobu odnawialnego (lasu) będzie porównywał korzyści czerpane w syuacji zrównoważonego gospodarowania zasobem (lasem) do korzyści osiąganych w syuacji jednorazowego wycięcia całego lasu i sprzedania pozyskanego z niego drewna. Właściciel lasu ma zamiar zmaksymalizować warość bieżącą srumienia wszyskich przychodów, jakie może z niego uzyskać [Żylicz 2005, s. 1-3]. W pierwszym przypadku rozważymy syuację polegającą na eksploaacji zasobu (j. lasu) oparej na maksymalnym rwałym przychodzie. Jeżeli oznaczymy całkowią ilość zasobu przez X, a g będzie oznaczać sopę (nauralnego) przyrosu zasobu, o zgodnie z koncepcją maksymalnego rwałego przychodu właściciel będzie corocznie pozyskiwał roczny przyros zasobu, czyli wielkość gx. Jeżeli właściciel pozyskiwałby mniej niż gx, o całkowia wielkość zasobu wzrasałaby z roku na rok. Naomias jeżeli właściciel pozyskiwałby więcej niż gx, o całkowia wielkość zasobu zmniejszałaby się z roku na rok, co uniemożliwiłoby uzyskiwanie co roku usalonego poziomu przychodów. Nasępnie załóżmy, że rynkowa cena produku lasu wynosi p. W akim wypadku możliwy do osiągnięcia rwały przychód dla każdego roku wynosi gxp. W drugim przypadku rozważymy syuację polegającą na jednorazowym pozyskaniu całego zasobu i jego sprzedaży. Przy sprzedaniu całego zasobu w ilości X właściciel zasobu uzyska warość Xp. Uzyskany w en sposób przychód w wysokości kapiału Xp właściciel może zainwesować w inne akywa o sopie zwrou r. Właściciel mógłby zainwesować kwoę Xp w dowolną z dosępnych inwesycji, ale w modelu przyjmuje się, że alernaywą dla inwesycji w las będzie zdeponowanie dosępnej kwoy na lokacie bankowej dużego i bezpiecznego banku lub zakup obligacji skarbowych emiowanych przez kraj o sabilnych finansach publicznych. Sopa zwrou akywów pewnych sopa dyskonowa r będzie sanowić ich oprocenowanie w skali roku, a rwały przychód uzyskiwany przy ego rodzaju inwesycji wynosi rxp. Nierudno jes zauważyć, że właściciel lasu będzie preferował czerpanie korzyści oparych na rwałej eksploaacji zasobu, gdy będzie spełniona nierówność g>r, ponieważ wedy spełniona jes nierówność gxp>rxp. Tymczasem jeżeli g<r (gxp<rxp), o bardziej opłacalne jes jednorazowe wycięcie całego lasu, sprzedanie pozyskanego z niego drewna oraz zainwesowanie uzyskanej w en sposób kwoy w akywa pewne.

3 Gospodarowanie zasobami odnawialnymi wybrane modele gospodarki leśnej 205 Opisany model wskazuje dynamiczną sronę procesu gospodarowania zasobami odnawialnymi, a zarazem przedsawia decydującą rolę sopy dyskonowej przy podejmowaniu decyzji o gospodarowaniu ymi zasobami. Im mniejsza warość sopy dyskonowej r, ym bardziej arakcyjne jes czerpanie korzyści z urzymywanego zasobu i przeciwnie, im wyższa warość sopy dyskonowej r, ym bardziej arakcyjne jes posępowanie polegające na jednorazowym pozyskaniu całego zasobu, spieniężeniu go i zainwesowaniu uzyskanego przychodu w inne akywa. Ineresującą koncepcją badawczą jes próba wyjaśnienia (poprzez niski poziom sopy dyskonowej) faku, że w gospodarkach przedkapialisycznych (w kórych cyrkulacja kapiału przebiegała sosunkowo wolno i okazji do inwesowania było niewiele) zasoby odnawialne szeroko ceniono jako źródła rwałego przychodu. W wiekach XIX-XXI syuacja uległa zmianie, ponieważ inensywność obroów kapiału znacznie wzrosła, w ślad za ym wzrosła również sopa dyskonowa, a więc czerpanie rwałego przychodu z eksploaacji zasobów odnawialnych sraciło na arakcyjności [Żylicz 2004, s ]. Wysokość sopy dyskonowej r wynosi zazwyczaj 4% lub więcej. Tymczasem sopa przyrosu nauralnego zasobów leśnych g mających znaczenie handlowe wynosi w naszych warunkach geograficznych około g=1,5% [Żylicz 2005, s. 2]. Waro zauważyć, że biomasa w młodniku ma przyrosy znacznie szybsze, ale nie ma znaczenia handlowego, ponieważ zaineresowanie kupujących doyczy głównie drewna z pni co najmniej kilkudziesięciolenich. Naomias biomasa w bardzo wiekowym lesie w kórym rozpoczęły się już procesy rozkładu przyrasa w empie bliskim zeru. Gdy prawa własności do zasobów leśnych wśród właścicieli prywanych są rozproszone, o właściciel prywany posiadający niewielki las będzie miał silną moywację do wyrębu całego lasu po osiągnięciu wieku, w kórym drewno w ym lesie osiągnie saysfakcjonującą warość rynkową, a nasępnie zainwesowaniu uzyskanej kwoy w inne akywa. Gdyby właściciel prywany posiadał bardzo duży zasób leśny, o mógłby konrolować srukurę wiekową swojego lasu, dzieląc go celowo na wiele parceli, w kórych las charakeryzowałby się różnym wiekiem drzew. Dzięki akiemu posępowaniu uzyskiwałby wyższą średnią sopę zwrou ze swojego lasu jako średnią sopę nauralnego przyrosu lasu wśród posiadanych przez niego parceli, co silniej moywowałoby go do gospodarowania swoim zasobem leśnym i uzyskiwania maksymalnego rwałego przychodu. Model Clarka wyraźnie ukazuje, że gospodarowanie częścią zasobów odnawialnych, w ym lasami, poprzez ich prywayzację może prowadzić do znacznego uszczuplenia ego zasobu. Prowadzenie poliyki doyczącej lasów mogłoby opierać się na przekazaniu własności w ręce prywane, wydaje się jednak, że przy obecnie wzmacniającym się w społeczeńswie posrzeganiu ochrony środowiska oraz rwałego gospodarowania zasobami odnawialnymi jako isonych elemenów rozwoju kraju nie jes o podejście, kóre mogłoby liczyć na poparcie społeczne.

4 206 Bogdan Piąkowski, Magdalena Proas W dalszej części arykułu omówiona jes analiza ekonomiczna lasu opara na zasadzie Hoellinga. Model Hoellinga pozwala poszerzyć badania o aspeky, kórych nie uwzględnia model Clarka. W pierwszej kolejności zosało przedsawione sandardowe ujęcie modelu Hoellinga [Żylicz 2004, s ]. Model Hoellinga (1931) odnosi się do zasobu nieodnawialnego (złoża). Właściciel zasobu jes cenobiorcą, kóry dąży do maksymalizacji całkowiej warości bieżącej neo, będącej srumieniem zdyskonowanej ekonomicznej nadwyżki (reny) uzyskiwanej z yułu wydobycia ego zasobu. Przez renę należy rozumieć różnicę między kwoą, jaką nabywcy chcą zapłacić za kolejną jednoskę zasobu (willingness o pay WTP), a kwoą, jaką sprzedawca musi orzymać, aby ę jednoskę dosarczyć na rynek (willingness o accep WTA). Z analizy założenia o konieczności przyjęcia przez sprzedawcę ceny dykowanej w każdym okresie przez rynek, wynika, że WTP = p, a graniczna cena za jednoskę złoża, na jaką w danym okresie zgodzi się właściciel zasobu, jes równa koszowi krańcowemu WTA = MC. A zaem rena (royaly R) jes określona jako różnica pomiędzy ceną rynkową a koszem krańcowym: R = p MC. Właściciel zamierza zmaksymalizować sumę, aż do wyczerpania złoża (zasobu), zdefiniowanych w en sposób ren zdyskonowanych na bieżącą chwilę. Podsawową kwesią rozsrzyganą w modelu Hoellinga jes usalenie warunku równowagi, przy kórym posiadacz złoża nie ma zamiaru ani zwiększać, ani zmniejszać wydobycia zasobu. Kluczową obserwacją, co dzieje się na rynku badanego złoża, jes o, że w rakcie wydobywania i sprzedaży zasobu właściciel orzymuje pieniądze za sprzedaż każdej kolejnej jednoski złoża, lecz implikuje o również fak, że zasobu ubywa i w en sposób saje się coraz rzadszy, a z upływem czasu jego warość może wzrasać. Uzyskane ze sprzedawania złoża pieniądze właściciel mógłby zainwesować w dowolną z dosępnych inwesycji, ale w modelu przyjmuje się, że dosępną inwesycją będą akywa pewne, kórych sopa zwrou równa jes sopie dyskonowej r. W każdym momencie posiadacz zasobu musi podejmować decyzję, czy bardziej korzysne jes zachowanie złoża na przyszłość, oczekując względnego wzrosu reny dr : R, d czy eż wydobywanie i sprzedawanie złoża oraz inwesowanie uzyskanych w en sposób środków w akywa o sopie dyskonowej r. Gdyby pokłady złoża dawały właścicielowi więcej niż pieniądz w banku, czyli dr : R > r, o zwlekałby z wydobyciem, przez co powodowałby wzros bieżącej ceny. Naomias gdyby złoża d w ziemi miały przynieść niższy przychód niż pieniądz w banku, czyli dr : R < r, d o zwiększyłby bieżące wydobycie i sprzedaż zasobu, zainwesowałby pieniądze w lokaę bankową, co prowadziłoby akże do obniżki bieżącej ceny. A zaem u właściciela nie wysępuje moywacja do zmiany poziomu bieżącego wydobycia zasobu (arbirażu) ylko wedy, gdy:

5 Gospodarowanie zasobami odnawialnymi wybrane modele gospodarki leśnej 207 dr : R = r. (1) d Równanie przedsawia regułę Hoellinga, kóra określa równowagę na rynku zasobu nieodnawialnego. Wsawiając w równaniu (1) w miejsce R podaną wcześniej definicję reny, czyli R = p MC, orzymamy nasępującą posać reguły Hoellinga: dp ( MC) :( p MC ) = r. (2) d Regułę Hoellinga wyprowadza się częso przy założeniu, że koszy wydobycia są sałe względem jego skali. W akim wypadku MC = 0, co oznacza, że rena równa jes cenie R = p, a reguła przyjmuje posać: dp : p = r. (3) d W ej wersji reguła Hoellinga pozwala przewidywać, iż zmniejszanie się złoża (zasobu nieodnawialnego) będzie przebiegać w aki sposób, że empo wzrosu ceny zasobu zrówna się ze sopą dyskonową. Jak zosało podane wcześniej, w przedsawionym rozumowaniu za sopę dyskonową przyjmuje się zwyczajowo realną sopę procenową. Model Hoellinga pozwolił na zbadanie dynamiki wykorzysania zasobów nieodnawialnych [Varian 2002, s ; Żylicz 2004, s , 89-90]. Analizując dynamiczne aspeky gospodarowania lasem przez pryzma modelu Hoellinga, należy przede wszyskim zauważyć, że las jes zasobem, kórego warość rośnie, lecz oczekiwany wzros jego warości nie jes spowodowany zmniejszaniem się podaży (jak w przypadku zasobu nieodnawialnego), ylko fizycznym przyrasaniem wielkości masy drzewnej. Opymalny momen sprzedania drewna wyznacza się według ej samej zasady jak w przypadku zasobów nieodnawialnych, co oznacza, że las powinien zosać ścięy, a pozyskane z niego drewno sprzedane w momencie 0, gdy empo wzrosu jego warości zmaleje do poziomu sopy dyskonowej [Fiedor (red.) 2002, s ]. Pamięając, że w modelu Hoellinga rena z zasobu (royaly R) jes oznaczana poprzez R, załóżmy, że warość drzewosanu R jes proporcjonalna do objęości masy drzewnej V. A zaem R będzie przyjmować posać: R = ( p MC) V. (4) gdzie p oznacza cenę jednoski masy drzewnej, a MC koszy krańcowe. Jeżeli założymy akże, że koszy krańcowe MC są sałe, o możemy równanie (4) przedsawić w posaci:

6 208 Bogdan Piąkowski, Magdalena Proas R = pv. (5) Założenie, że koszy krańcowe MC są sałe, nie odbiega ak bardzo od rzeczywisości z uwagi na o, że zabiegi hodowlane i pielęgnacyjne w przeliczeniu na jednoskę objęości masy drzewnej koszują yle samo bez względu na wiek i gęsość lasu. Od ej chwili cenę p należy posrzegać jako cenę neo, po odjęciu koszów uzyskania przychodu, do kórych zaliczają się koszy zabiegów hodowlanych i pielęgnacyjnych, koszy ransporu id. Przy ych założeniach orzymamy nasępującą posać reguły Hoellinga: dpv ( ) : pv = r. (6) d Osaecznie, po dokonaniu prosych przekszałceń, reguła Hoellinga przyjmie posać: dv d : V = r. (7) Uzyskany w en sposób opymalny wiek wycinki lasu 0 może być krószy lub dłuższy od ego, kóry orzymalibyśmy przy zasosowaniu koncepcji maksymalnego rwałego przychodu MSY. Jeżeli wziąć pod uwagę, że po dokonaniu wycinki drzewosanu właścicielowi pozosaje ziemia, kóra nawe niezalesiona sanowi pewnego rodzaju zasób i przedsawia jakąś warość, a akże może być przeznaczona do powórnego zalesienia, o jes on zmoywowany do przyspieszenia nieco opymalnego momenu wyrębu w sosunku do 0. Takie rozumowanie jes zgodne z regułą Hoellinga, ponieważ decyzję o wycince powinno się podjąć wedy, gdy oczekiwany wzros warości lasu okazuje się mniej korzysny niż zainwesowanie zebranych kwo pieniężnych w inne akywa. W związku z ym dodanie do warości drzewosanu warości ziemi zwiększa korzyść z wycinki, co prowadzi do podjęcia szybszej decyzji o wyrębie. Oszacowany ą meodą, krószy od 0 momen wycinki F zosał po raz pierwszy zaprezenowany przez Fausmanna w 1849 roku rys. 1. Do dzisiaj model Fausmanna jes uważany za najważniejszy model opymalizujący gospodarkę leśną. Opymalna roacja, szacowana zgodnie z modelem Fausmanna przez badaczy dla różnych regionów na Ziemi, różnych gaunków drzew oraz różnych warości sopy dyskonowej, wynosi od 40 do 100 la [Żylicz 2004, s. 90]. Pomimo że w klasycznej posaci modelu Fausmanna warość lasu pochodzi z hodowanego w nim drewna, a uzupełniona jes o warość ziemi po wycince, o model może zosać wzbogacony o dodanie do warości lasu wyceny jego walorów ekologicznych, rekreacyjnych, wypoczynkowych czy eż eseycznych. W ym celu należy założyć, że cena drewna p jes zmienną zależną od wieku drzewosanu. Zmienna p rosłaby wraz ze wzrosem wieku lasu, co oznacza, że dp > 0. d

7 Gospodarowanie zasobami odnawialnymi wybrane modele gospodarki leśnej 209 Przy ych założeniach orzymamy nasępującą posać reguły Hoellinga: dpv ( ) : pv = r. (8) d Po obliczeniu pochodnej uzyskamy nasępującą posać: pdv d pv Vdp : + : pv = r. (9) d dv : V d r 0 F 0 Rys. 1. Opymalny momen wycinki lasu Źródło: opracowanie własne, na podsawie: [Żylicz 2004, s. 90]. Osaecznie, po dokonaniu niezbędnych przekszałceń, reguła Hoellinga przyjmie posać: dv V dp : + : p = r. (10) d d Wyrażenie (10) można przedsawić również w nasępującej posaci: dv dp : V = r : p. (11) d d W en sposób orzymaliśmy oryginalną posać reguły Hoellinga, ale od prawej dp srony odjęe jes wyrażenie : p. d

8 210 Bogdan Piąkowski, Magdalena Proas A zaem uwzględnienie specyficznych walorów dosarczanych przez las przynosi aki sam wynik jak zmniejszenie sopy dyskonowej r, co prowadzi do przedłużenia okresu roacji powyżej 0 lub F, gdyby roacja była obliczana zgodnie z modelem Fausmanna, j. przy uwzględnieniu warości ziemi po wycince. Okazuje się jednak, że opóźnienie momenu wyrębu, kóre zwiększa podaż dobra publicznego, jakim są środowiskowórcze funkcje sarego lasu (zaem daje pozyywny efek zewnęrzny), prowadzi również do zmniejszenia przychodów gospodarsw leśnych. Późniejsza wycinka nie jes w ineresie leśników, a więc będą oni dążyć do jej przyspieszenia. Pańswo mogłoby wpływać na zmianę zachowania podmioów gospodarczych poprzez ograniczenia ilościowe lub bodźce finansowe. Ograniczenia ilościowe mogłyby polegać na wprowadzeniu dolnego ograniczenia wieku rębnego dla różnych gaunków drzew. Do bodźców finansowych zaliczyć naomias należy: obciążenie przedwczesnej wycinki lub subwencjonowanie wycinki opóźnionej. W ym osanim przypadku insrumenem sosowanym w prakyce gospodarczej mogłoby być obniżenie podaków dla gospodarsw leśnych, kóre dbają o wydłużenie wieku hodowanego lasu. Nie byłoby akich problemów, gdyby właściciele mogli sprzedawać usługi dosarczane przez sary las w aki sam sposób, jak handlują drewnem. W jakimś zakresie prowadzenie akiej działalności jes możliwe. Isnieją prywane i pańswowe gospodarswa leśne, kóre sprzedają usługi urysyczne, edukacyjne lub naukowe. Jednak z uwagi na o, że ekosysem leśny jes dobrem publicznym, nie można liczyć na całkowią eliminację problemu jazdy na gapę ( free riding). Nieunikniona wydaje się zaem ingerencja pańswa w mechanizm rynkowy. W niekórych przypadkach sam rynek prowadzi do wydłużenia wieku drzewosanów. Wynika o z faku, że arcica wyprodukowana z bardziej dorodnych i sarszych drzew może osiągać na rynku wyższą cenę niż drewno z drzew młodszych. W akim wypadku opłacalne jes wydłużenie okresu roacji. Będzie on przekraczał en, kóry zosał uzyskany na podsawie przedsawionych modeli. Jednak po przekroczeniu pewnego wieku drzewami zaczynają ineresować się organizacje ekologiczne, kóre zgłaszają żądania zaniechania wycinki, a ym samym mogą pozbawić właścicieli lasów jakichkolwiek przychodów ze sprzedaży drewna. Posępując racjonalnie, leśnicy powinni dokonać wyrębu lasu, zanim zwrócą na niego uwagę ekolodzy. Znane są eksremalne syuacje, kiedy o wycinane są drzewa, o kórych ochronę wysąpiono, ale jeszcze jej nie przyznano [Żylicz 2004, s. 92]. Należy nadmienić, że modele gospodarowania lasami nie uwzględniają isonych czynników, akich jak kwesia koszów alernaywnych wynikających z zamrożenia kapiału, koszów nasadzenia i urzymania lasów, ryzyka związanego z pożarami czy koszów przeciwdziałania szkodnikom. Koszy e w znaczący sposób wpływają na opłacalność wydłużania okresu roacji.

9 Gospodarowanie zasobami odnawialnymi wybrane modele gospodarki leśnej Model zrównoważonej gospodarki leśnej Europejska poliyka leśna wydaje się zmierzać w kierunku coraz szerszego uwzględniania pozaprodukcyjnych funkcji lasów. Model zrównoważony gospodarowania lasem jes zgodny z rendem społecznym i poliycznym w Europie. Europejskie społeczeńswo zwraca coraz większą uwagę na problem zanieczyszczenia środowiska oraz na zdrowy ryb życia. Przemiany posrzegania środowiska znalazły odzwierciedlenie w poliyce i planach doyczących również leśnicwa. Zrównoważona gospodarka leśna oznacza gospodarowanie lasami w aki sposób i w akim zakresie, by urzymana zosała ich produkywność, bioróżnorodność, zdolność do regeneracji, żywoność i zdolność do urzymania funkcji ekologicznej, środowiskowej i ekonomicznej eraz i w przyszłości na poziomie lokalnym, krajowym i globalnym, bez negaywnego wpływu na inne ekosysemy 1. Definicja a rozszerza zakres funkcji lasu poza sferę czyso ekonomiczną. W ramach porozumień międzynarodowych powsało szereg zaleceń doyczących gospodarki leśnej, będących efekem m.in. posanowień Szczyu Ziemi w 1992 roku 2. W Polsce zrównoważona gospodarka leśna zosała zapisana w usawie o lasach z 1991 roku i poliyce leśnej pańswa z 1997 roku. Zgodnie z jej zapisami drewno jako produk leśny sanowi dobro odwarzalne, a dopuszczalna wielkość jego pozyskania jes ściśle regulowana planami urządzenia lasu. Podsawą określenia wielkości użykowania są zasada rwałości lasów oraz dążenie do powiększania zasobów drzewnych, opisana jako [Woś 1995, s. 216]: E R, (12) gdzie: E sopa eksploaacji lasu; R sopa odnowy lasu (przyros masy drzewnej w danym okresie). Oznacza ona, że w każdym roku sopa eksploaacji lasu E, dla wszyskich jego funkcji nie może być wyższa od sopy jego odnowy R. Jeżeli nawe dla jednej z funkcji lasu nie zachodzi nierówność (12), prowadzi o do niezachowania równowagi, a w konsekwencji do ubyku zasobu. Zrównoważona gospodarka zasobami leśnymi koncenruje się na czerech kierunkach działania [Becla, Czaja 2007, s ]: 1) zachowanie różnorodności biologicznej lasów; 2) ochrona lasów ze względu na ich walory kulurowe, rekreacyjno-wypoczynkowe, krajobrazowe czy naukowe; 1 Definicja zrównoważonej gospodarki leśnej powsała podczas konferencji w Helsinkach w 1993 roku, szczegóły i pozosałe definicje na sronie: hp:// [daa pobrania: ]. 2 General Guidelines for Susainable Fores Managemen ; General Guidelines for Conservaion of Biological Diversiy of European Foress, Helsinki 1993.

10 212 Bogdan Piąkowski, Magdalena Proas 3) ochrona lasów przed wpływami zanieczyszczeń przemysłowych; 4) pozyskiwanie drewna i innych użyków leśnych. Zwrócenie uwagi na pozaprodukcyjne usługi lasu isonie wpływa na sposób gospodarowania zasobami leśnymi. Cel, jakim jes zachowanie pozaekonomicznych funkcji lasu, wymusza aki sposób pozyskiwania drewna, by nie naruszyć równowagi i warunków odworzenia lasów. Przy okazji omawiania kwesii zrównoważonej gospodarki leśnej należy wspomnieć o podejmowanych przez naukowców próbach uwzględnienia pozarynkowych funkcji lasu w modelach ekonomicznych. Najbardziej znanym przykładem jes uaj model Fausmanna-Harmana. W modelu Fausmanna z 1849 roku λ bieżąca warość przychodów z obecnego i wszyskich przyszłych okresów hodowli drzewosanu z danego areału użyków leśnych, jes zdefiniowana jako [Bowes, Kruilla 1985, s. 535]: r r λ = max{( pv( e ) C)/( 1 e )}, (13) gdzie: V() funkcja przyrosu drewna, określająca wielkość drewna dosępnego do sprzedaży jako funkcję wybranego momenu wycinki ; p cena drewna neo, pomijająca jakiekolwiek koszy uzyskania przychodu, czyli koszy hodowli, pielęgnacyjne id.; r sopa procenowa; C kosz urzymania i odwarzania drzewosanu na jednoskę obszaru, j. na 1 akr; momen wycinki lub alernaywnie okres roacji. Tak skonsruowany model Fausmanna, o kórym była mowa w poprzednim punkcie, doyczy wyłącznie eksploaacji drzewosanu. Z uwagi jednak na o, że las dosarcza akże innych, niekoniecznie rynkowych, korzyści, Harman rozwinął model Fausmanna. W skonsruowanym w 1976 roku modelu λ bieżąca warość przychodów z obecnego i wszyskich przyszłych okresów hodowli drzewosanu z danego areału użyków leśnych jes zdefiniowana jako [Bowes, Kruilla 1985, s. 537]: r rn r λ = max{( pv( e ) + ( ane () ) dn C)/( 1 e )} 0, (14) gdzie: a(n) srumień korzyści z jednoski obszaru (1 akra) lasu o wieku n la; 0 rn (() ane ) dn bieżąca warość wszyskich korzyści i usług nierynkowych pozyskiwanych z jednego cyklu roacji o długości ; resza oznaczeń jak poprzednio. Podobnie jak w modelu Fausmanna, rozwiązanie ego zagadnienia polega na wyborze akiego momenu wycinki lasu, dla kórego łączna bieżąca warość korzyści związanych z produkcją drewna oraz wszelkich innych korzyści i usług nierynkowych uzyskanych z obecnego i przyszłych okresów jes maksymalna.

11 Gospodarowanie zasobami odnawialnymi wybrane modele gospodarki leśnej 213 Rozwiązanie obu ych zagadnień w przedsawionej posaci nie jes skomplikowane, choć dla konynuacji rozważań niniejszego arykułu wysarczające jes swierdzenie, że jeżeli warość korzyści i usług nierynkowych wzrasa wraz ze sarzeniem się lasu (jak uważa większość biologów, ekonomisów i ekologów), o okres roacji opymalny momen wycinki, wskazywany przez Harmana przekracza en, kóry jes wskazywany przez Fausmanna. 4. Lasy w Polsce W Polsce gospodarka leśna prowadzona jes w głównej mierze przez pańswo, a jedynie w niewielkim sopniu przez właścicieli prywanych. Lasy zajmują 29,2% eryorium kraju, rosną na obszarze 9,1 mln ha, z czego prawie 7,6 mln ha pozosaje w zarządzie Pańswowego Gospodarswa Leśnego Lasy Pańswowe (PGL Lasy Pańswowe) [Lasy pańswowe 2012]. Na le pozosałych krajów Europy, udział pańswa w zarządzaniu zasobami leśnymi jes dość wysoki. Rysunek 2, kóry pochodzi z raporu Foresry in he EU and he World, przedsawia relację lasów pańswowych do prywanych w najważniejszych gospodarkach świaowych. Rys. 2. Udział lasów publicznych i prywanych w wybranych pańswach Źródło: [Foresry in he EU 2011, s. 18].

12 214 Bogdan Piąkowski, Magdalena Proas Przewaga lasów prywanych wysępuje w północnej i zachodniej Europie. Szczególnie na północy jes sosunkowo wysoka, osiągając ok. 70%. W Europie Środkowo-Wschodniej, w ym w Polsce, większość lasów należy do pańswa. W Polsce lasy prywane sanowią 18,7% lasów [Leśnicwo ]. Większość lasów należy do prywanych, niezrzeszonych właścicieli (1606 ys. ha); do wspólno grunowych należy 67 ys. ha, a do spółdzielni 5 ys. ha. Udział spółdzielni lub innych form zrzeszania się właścicieli we wszyskich formach własności jes zaem bardzo niski. Rozdrobnienie własności lasów pozosających w prywanych rękach urudnia zorganizowane prowadzenie gospodarki leśnej. Okres wzrosu lasu jes na yle długi, że korzyści ze sprzedaży drewna zosają niekiedy przesunięe aż do nasępnego pokolenia. Brak odpowiedniej organizacji gospodarki leśnej powoduje, że produkcja leśna rzadko sanowi dla osób prywanych sałe źródło dochodów. Zazwyczaj sanowi formę działalności dodakowej, owarzyszącej działalności rolniczej właściciela. Przecięna powierzchnia lasu w akim gospodarswie o 1,3 ha. W większości zasoby leśne są wykorzysywane przez właściciela na własny użyek, co jes przyczyną bardzo niskiego udziału gospodarsw prywanych w produkcji leśnej. Ponado brak możliwości uzyskania rzeczywisych korzyści zniechęca prywanego właściciela do ponoszenia koszów urzymania lasu, co owocuje niezadowalającym sanem zadrzewień. Na o zjawisko zwrócono uwagę już na począku la dziewięćdziesiąych, przy okazji analiz sanu lasów owarzyszących worzeniu poliyki leśnej pańswa. Srukurę własnościową lasów przesawia rys % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% spółdzielnie wspólnoy grunowe osoby fizyczne własność gmin w zarządzie Lasów Pańswowych Skarb Pańswa (bez Lasów Pańswowych) Rys. 3. Srukura własności lasu w Polsce w wybranych laach Źródło: opracowanie własne na podsawie: [Leśnicwo ].

13 Gospodarowanie zasobami odnawialnymi wybrane modele gospodarki leśnej 215 Jak widać na wykresie, srukura własności lasów w Polsce jes sabilna. Prócz niewielkich zmian, w osaniej dekadzie nie mamy do czynienia ze znaczącym zwiększeniem lub zmniejszeniem udziału jakiejkolwiek z grup. Obserwuje się jedynie nieznaczny spadek powierzchni lasów należących do wspólno grunowych i spółdzielni. Dokładne dane za laa 2000, 2005, 2010 i 2011 przedsawia ab. 1. Tabela 1. Lasy w Polsce według form własności (w ys. ha) Właściciel Rok Skarb Pańswa (bez Lasów Pańswowych) W zarządzie Lasów Pańswowych Własność gmin Osoby fizyczne Wspólnoy grunowe Spółdzielnie Źródło: opracowanie własne na podsawie raporu [Leśnicwo ]. Poziom zarządzania zasobami leśnymi można oceniać przez pryzma różnych wskaźników. Specjaliści porównujący gospodarkę leśną w lasach publicznych i prywanych wskazują m.in. na pozyskanie drewna czy jego zasobność 3. Zasoby drzewne w PGL Lasy Pańswowe (1,9 mld m 3 ) są największe w kraju i według dosępnych danych jakościowo lepsze niż lasów innych własności [Rapor o sanie lasów 2011]. Znajduje o swój wyraz m.in. w zasobności wynoszącej 267 m 3 /ha (w lasach prywanych 218 m 3 /ha) oraz przecięnym wieku drzewosanów 57 la. W lasach prywanych przecięny wiek wynosi 46 la. Pozyskanie drewna z m 3 w przeliczeniu na hekar w lasach pańswowych wyniosło w 1990 roku 2,34 m 3 /ha, w lasach prywanych 0,91 m 3 /ha. W roku 2011 wskaźnik en dla lasów pańswowych wyniósł 4,63 m 3 /ha, ymczasem w lasach prywanych wzrósł do poziomu 0,97 m 3 /ha. Powierdza o ylko opinie specjalisów leśnicwa, zwracających uwagę na niską jakość drzewosanu w lasach prywanych. Użykowanie zasobów drzewnych w Lasach Pańswowych w 2011 r. przebiegało na poziomie niższym od przyrosu miąższości 4, podobnie jak w osanich dwudziesu laach, kiedy o pozyskiwana miąższość sanowiła ok. 56% wielkości przyrosu. W lasach publicznych funkcja ekonomiczna zosała ograniczona na rzecz zachowania rwałości zasobów leśnych. Pańswo zobligowane jes do respekowania umów i uzgodnień międzynarodowych w zarządzaniu lasami kieruje się w coraz większym sopniu pozaprodukcyjnymi funkcjami lasu i koniecznością ochrony zasobów leśnych. W gospodarswach prywanych, przy ich rozdrobnionej srukurze, rudno mówić o zrównoważonej gospodarce leśnej. Prywany właściciel będzie kierował 3 Zasobność miąższość w przeliczeniu na hekar. 4 Miąższość objęość drewna mierzona w m 3.

14 216 Bogdan Piąkowski, Magdalena Proas się w gospodarowaniu lasem przede wszyskim względami ekonomicznymi, a zaem okres roacji może ulec znacznemu skróceniu. W dyskusji nad przewagą jednej formy własności nad drugą ważny jes jeszcze jeden aspek, o kórym wspomniano już wcześniej brak możliwości osiągnięcia zadowalającej sopy zwrou przez prywanego właściciela lasu bez odpowiedniego wsparcia ze srony pańswa. Przy relaywnie niskim empie przyrosu masy drzewnej inwesor nie jes w sanie osiągnąć zysku, kóry dorównywałby innym formom zaangażowania kapiału. Nie ma również możliwości urynkowienia większości usług pozarynkowych lasu, z kórych korzysa środowisko i społeczeńswo. Wobec ego prywany właściciel nie ma moywacji do dosarczania społeczeńswu dobra publicznego, jakim jes wiekowy las. W syuacji braku regulacji (j. ograniczeń ilościowych lub bodźców finansowych) efekem będzie rabunkowa gospodarka leśna, nasawiona na krókie okresy roacji i ekonomiczne wykorzysanie pożyków lasu, z pominięciem ych usług, kóre choć ważne ze społecznego i środowiskowego punku widzenia, nie przynoszą właścicielowi wymiernych korzyści. 5. Podsumowanie Kwesia wieku wyrębu lasu okazuje się problemem bardziej złożonym, niż przedsawiają o modele, np. uważany przez wiele la za miarodajny model Fausmanna. Nie można oczywiście pominąć ogromnej ewolucji w modelowym podejściu do gospodarowania lasami zwłaszcza ujmowania pozaprodukcyjnych czynników decydujących o przyspieszeniu lub opóźnieniu wieku wyrębu. Ekonomiści, podążając w proponowanych modelach za zrównoważonym podejściem do gospodarki leśnej, uwzględniali m.in. pozarynkowe funkcje lasu i usługi dosarczane przez sary las. Pozwoliło o na dososowanie eoreycznego podejścia do zmian, jakie zaszły w gospodarowaniu lasami w osanich dziesięcioleciach, kiedy uwzględniono rolę lasu jako dobra publicznego o dużym wpływie na jakość życia człowieka i jakość środowiska przyrodniczego. Oczywiście, wiele czynników rudno ująć w ramy modelu maemaycznego. Na wiek wyrębu wpływają m.in. gaunek drzewa czy alernaywne możliwości użykowania ziemi. Niebagaelne znaczenie mają uaj forma własności i możliwość pozyskiwania korzyści z posiadania lasu. Właściciel prywany opymalizuje produkcję leśną i kieruje się względami ekonomicznymi, właściciel publiczny uwzględnia również pozaekonomiczne funkcje lasu. Tym samym las saje się dobrem publicznym, z kórego całe społeczeńswo czerpie różnorakie korzyści. W Polsce dużym urudnieniem dla rozwoju prywanych gospodarsw leśnych jes niski poziom organizacji i zrzeszania się właścicieli. Może być o efek niskiego poziomu zaufania społecznego do osób spoza najbliższego grona i brakiem zaufania w konakach biznesowych (zob. [Zaufanie społeczne 2012]), co z kolei warunkuje chęć podejmowania ryzyka i angażowania własnych zasobów w worzenie wspólnego przedsięwzięcia, mającego przynieść korzyści wszyskim jego uczesnikom.

15 Gospodarowanie zasobami odnawialnymi wybrane modele gospodarki leśnej 217 Nie bez znaczenia jes akże niechęć do rozmaiych form kolekywnego gospodarowania, będąca pokłosiem minionego sysemu. Obecne podejście do gospodarowania lasami, zgodne z filozofią zrównoważonego rozwoju, oznacza opymalizację wykorzysania wszyskich funkcji lasu i nie jes ożsame z opymalizacją produkcji. Według prognoz ONZ i FAO 5 powierzchnia lasów w Europie będzie w ciągu najbliższych dwóch dekad rosnąć, zauważalnym zjawiskiem sanie się zwiększenie udziału lasów nieprzeznaczonych do wyrębu. Isnieją dwie przyczyny ego procesu: z jednej srony ekspansja erenów leśnych na nieużyki, a z drugiej powiększanie areału objęego ochroną przyrody, a ym samym wyłączenie z wycinki, co wynika z uwzględnienia znaczenia lasów dla ochrony środowiska, szczególnie poprzez funkcję glebo- i wodochronną. W Polsce o zwiększeniu znaczenia pozaprodukcyjnych funkcji lasów świadczy znaczące zwiększenie areału leśnego podlegającego różnym formom ochrony 6. Lieraura Becla A., Czaja S., Ekologiczne podsawy procesów gospodarowania, Wydawnicwo Uniwersyeu Ekonomicznego, Wrocław Bowes M.D., Kruilla J.V., Muliple Use Managemen of Public Foreslands, [in:] Handbook of Naural Resource and Energy Economics, vol. 2, eds. A.V.Kneese, J.L.Sweeney, Elsevier Science Publishers B.V., 1985, s , hp://vserver1.cscs.lsa.umich.edu/~rlr/cafi/uploads/main/ BowesKruillaMulipleUseofForesLands.pdf [daa dosępu: ]. Fiedor B. (red.), Podsawy ekonomii środowiska i zasobów nauralnych, Wyd. CH Beck, Warszawa Foresry in he EU and he World. A saisical porrai, Eurosa, Luxembourg Lasy pańswowe, 2012, hp:// [daa dosępu: ] Leśnicwo 2012, Rapor GUS, GUS, Warszawa Poliyka leśna pańswa, Miniserswo Ochrony Środowiska, Warszawa Rapor o sanie lasów 2011, Cenrum Informacyjne Lasów Pańswowych, Warszawa The European Fores Secor Oulook Sudy II , ONZ, FAO, UNECE, Geneva Usawa z 28 września 1991 r. o lasach, DzU 2011, nr 12, poz. 59. Varian H.R., Mikroekonomia, PWN, Warszawa Woś A., Ekonomika odnawialnych zasobów nauralnych, PWN, Warszawa Zaufanie społeczne, Cenrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, marzec Żylicz T., Czy las może być prywany, Aura , hp:// moze_byc_prywany.pdf [daa dosępu: ]. Żylicz T., Ekonomia środowiska i zasobów nauralnych, PWE, Warszawa The European Fores Secor Oulook Sudy II , ONZ, FAO, UNECE, Geneva Waro wspomnieć, że od 1990 roku powierzchnia parków narodowych zwiększyła się z 118,8 do 194,9 ys. ha, parków krajobrazowych z 687,7 do 1308,3 ys. ha, rezerwaów przyrody z 35,9 do 66,5 ys. ha ([Rapor o sanie lasów 2012], dane doyczą okresu od 1990 roku do 2011 san na ).

16 218 Bogdan Piąkowski, Magdalena Proas MANAGEMENT OF RENEWABLE RESOURCES SELECTED MODELS OF FOREST MANAGEMENT Summary: The paper discusses managemen of fores as a renewable resource wih wo various possible uses: imber producion and providing wih non-marke ameniy services such as recreaion, culural needs, proecion of soil and waer, conservaion of biodiversiy. The auhors presen an overview of he fores managemen models he Fausmann model, he C. Clark model, he Hoelling s rule and describe susainable imber managemen approach. The paper also includes descripion of he mos imporan differences in fores managemen conduced by public and privae owners. The form of ownership is shown as crucial for harves iming. The auhors also presen recen daa for Polish fores managemen secor wih wo forms of ownership disinguished. Keywords: susainable fores managemen, renewable resources, fores managemen models, ameniy services, Polish fores managemen.