Powodzenie w studiach osób niewidomych i słabo widzących a niektóre cechy osobowości

Transkrypt

1 Powodzenie w sudiach osób niewidomych Czasoismo i słabo Psychologiczne ch... Psychological Journal Powodzenie w sudiach osób niewidomych i słabo ch a niekóre cechy osobowości Andrzej Sękowski* Insyu Psychologii, Kaolicki Uniwersye Lubelski, Lublin Waldemar Klinkosz Insyu Psychologii, Kaolicki Uniwersye Lubelski, Lublin UNIVERSITY PERFORANCE OF BLIND AND ABLYOPIC STUDENTS AND THEIR PERSONALITY The following aricle akes u a roblem of how visual disabiliy effecs academic erformance of blind and amblyoic sudens. One hundred five sudens wih visual imairmen (he grou consised of 37 blind and 68 amblyoic subjecs ), as well as 105 sudens wih normal vision from all over Poland ariciaed in he research, which was carried ou for 3 years (beween 1999 and 2001). The rincial roblem was included in a research quesion: Do visually disabled sudens differ from heir eers wih normal sigh in resec of he analyzed ersonaliy facors? The facors from Big Five odel were adoed as ersonaliy variables; also he effec of locus of conrol was allocaed. The oucome of he sudy revealed ha neiher visual disabiliy nor he degree of disabiliy was relevan in he average academic erformance of he ariciaing sudens. These findings may be helful in creaing a new erceion of eole wih visual disabiliies. Teachers, educaors and sychologiss involved direcly in working wih and caring for children and adolescens wih visual imairmens can cerainly benefi from he knowledge ha he disabiliy of he eyesigh will no auomaically reven ha erson from funcioning roerly wihin he communiy or reclude his good academic erformance. WPROWADZENIE Problemayką edukacji osób z różnego yu nieełnosrawnością ineresowało się wielu sychologów i edagogów. Obszerny dokumen Organizacji Narodów Zjednoczonych (Rezolucja 48/96.: Sandardowe zasady wyrównywania szans osób nieełnosrawnych ) we wsęie odaje odsawową zasadę, jaką jes budzenie świadomości sołeczeńswa na ema osób nieełnosrawnych, ich raw, orzeb, możliwości i wkładu w życie sołeczne (Biuleyn Informacyjny Zarządu Głównego Związku Niewidomych, 2001, s ). * Koresondencję doyczącą arykułu można kierować na adres: Andrzej Sękowski lub Waldemar Klinkosz, Insyu Psychologii, Kaolicki Uniwersye Lubelski, Al. Racławickie 14, Lublin. sekowski@kul.lublin.l; klinkosz@kul.lublin.l W osanich dwóch dekadach znacznie wzrosła liczba sudiujących osób nieełnosrawnych, kóre odjęły sudia (cewan i in., 1992). Sało się ak dzięki zmianom, jakie nasąiły w sysemach edukacyjnych w różnych krajach, dzięki owszechnemu odchodzeniu od nauczania yu secjalisycznego w ośrodkach zamknięych na rzecz szkolnicwa yu inegracyjnego (Doroszewska, 1989; Sękowska, 1998). Dokonujący się osę w dziedzinie medycyny i rehabiliacji rzyczynił się do wzrosu świadomości sołecznej isnienia secyficznych orzeb dzieci i młodzieży nieełnosrawnych oraz do odejmowania działań, zmierzających do zaewnienia im odowiedniego oziomu wykszałcenia (Irvine, 1987; Emanuelsson, 1995). Jak isze Sękowska (1998, s. 9): oznanie rzyczyn, objawów, skuków nierzysosowania sołecznego albo nieełnosrawności czy o analizaorów zmysłowych i cenralnego układu nerwowego, czy eż narządów Czasoismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 1, 2003,

2 A.Sękowski, W. Klinkosz ruchu, a akże rudności w uczeniu bądź w rzysosowaniu sołecznym ozwala leiej rozumieć uwarunkowania nierawidłowego funkcjonowania organizmu i adaacji sychosołecznej człowieka (...). Poznając zaś skuki uszkodzeń, deficyów i chorób, jakie doykają nieełnosrawnych ludzi, oruszamy się w syuacji jak gdyby ekserymenu nauralnego, kóry ozwala oznać i ocenić znaczenie mechanizmów uszkodzonych w funkcjonowaniu ełnosrawnej osoby oraz zdolności komensacyjne i adaacyjne człowieka. Badania osób zdolnych mają już onad sulenią radycję; zaocząkowane rzez Galona, nadal cieszą się zaineresowaniem sychologów i edagogów. Osiągnięciami uczniów zdolnych zajmowali się m.in.: Terman (1925), Swanson i Wason (1982), Gardner (1983), Renzulli (1987), Noize i Caverni (1988), Sernberg (1990, 1997), Tallen (1992), Urban i Sękowski (1993), Gagené (1993), Dennis, Newsead, Wrigh (1996), Heller i in. (2000), Thorndike i Hagen (1997), Heng (2000). W Polsce isali na en ema n.: Reykowski (1976), Borzym (1979), Pierasiński (1976), Tyszkowa (1990), Galas i Lewowicki (1991), Limon (1994) i Sękowski, A. (1998, 2001). W lieraurze olskiej na określenie dzieci i młodzieży, mającej wybine osiągnięcia używa się zamiennie: uczeń zdolny i uczeń wybinie uzdolniony (Borzym, 1979). Funkcjonuje wiele definicji osób wybinie uzdolnionych; wszyskie w jakiejś mierze są odobne do siebie. Pośrednio lub bezośrednio odnoszą się do ilorazu ineligencji. Sękowski (1998, s. 106) odkreśla, że za uczniów zdolnych uważamy ych, kórzy mają wysoki iloraz ineligencji oraz wysoki oziom zdolności ogólnych lub secjalnych albo eż wyróżniają się szczególnymi osiągnięciami w nauce szkolnej. W związku z ym, oceniając wybine osiągnięcia, można rzyjąć: kryerium sychologiczne, kóre jes równoznaczne z uzyskaniem wysokiego ilorazu ineligencji, uzyskanego w badaniu esem ineligencji; kryerium sychologiczno-edagogiczne, jakim jes onadrzecięny oziom osiągnięć szkolnych i ozaszkolnych. W niniejszym arykule do oceny wysokiego oziomu osiągnięć akademickich sudenów nieełnosrawnych wzrokowo rzyjęe zosało kryerium sychologiczno-edagogiczne. W lieraurze sychologicznej i edagogicznej można znaleźć wiele danych doyczących liczebności dzieci i młodzieży z różnego yu nieełnosrawnością. Znacznie rudniej odać dane wyrażające jednoznacznie liczbę uzdolnionych nieełnosrawnych uczniów i sudenów. ożna się jednak zgodzić z rzekonaniem sołecznym, że odseek uzdolnionych osób nieełnosrawnych jes mały w orównaniu z całą oulacją uczących się dzieci i młodzieży. Na rzykład iędzynarodowa Encykloedia Edukacji (Tassel-Baska, 1995) odaje, że sośród dzieci nieełnosrawnych badanych esami ineligencji 5% osiągało najwyższe wyniki. Określenia osób uzdolnionych z różnego yu ograniczeniami w sferze sensorycznej, inelekualnej czy ruchowej łączą w sobie ak ois cech charakerysycznych dla uzdolnienia, jak również charakerysykę nieełnosrawności. Według Yewchuk i Luar (2000) osoby uzdolnione z dysfunkcją o e, kóre ze względu na nadzwyczajne umiejęności lub możliwości inelekualne mogą osiągać bardzo dobre wyniki, omimo akich ograniczeń, jak: uszkodzenie słuchu czy wzroku, wada oroedyczna, zaburzenia emocjonalne czy rudności w rzyswajaniu nauki. Aby dorzeć do swoich możliwości inelekualnych, orzebują secjalnych rogramów kszałcenia, w kórych nacisk jes ołożony zarówno na zdolności, jak i rodzaj nieełnosrawności. Zakres możliwych kombinacji yu uzdolnienia i rodzaju uośledzenia jes bardzo szeroki z uwagi na zróżnicowanie wzajemnej relacji słabych i mocnych sron osoby, związanych z yem jej nieełnosrawności. Wzorcowa definicja arlanda (1971) określa osoby wyjąkowo uzdolnione jako e, kóre zosały zdiagnozowane rzez rofesjonalnie rzygoowanego sychologa lub edagoga jako mające onadrzecięne uz dolnienia, dzięki kórym mogą osiągać dobre wyniki w nauce. Aby uznać ucznia nieełnosrawnego za uzdolnionego i mającego duże możliwości wórcze, wysarczy swierdzić jego znaczące osiągnięcia w jednej z nasęujących kaegorii: ogólne zdolności inelekualne, secyficzne uzdolnienia akademickie, wórczy i rodukywny sosób myślenia, umiejęności rzywódcze, zdolności arysyczne i sceniczne oraz umiejęności sychologiczne. W myśl ej definicji dziecko nie musi być rzodujące we wszyskich dziedzinach, aby zosało uznane za uzdolnione. Duże możliwości czy eż szczególne osiągnięcia, kóre ujawniają się ylko w jednej sferze, uznaje się za wysarczający srawdzian uzdolnienia. Nie określa się eż żadnej dolnej granicy możliwości czy umiejęności w ozosałych dziedzinach. Tak więc wysoki oziom uzdolnień w jednej sferze nie ozosaje w srzeczności z niedosaecznym i niskim oziomem umiejęności w ozosałych dziedzinach. W rakyce oznacza o, że dziecko nawe z oważną dysfunkcją może zosać ocenione jako uzdolnione dzięki wykazaniu dużych możliwości inelekualnych lub swierdzeniu wysokich osiągnięć w jednej z sześciu dziedzin odanych w definicji arlanda (Yewchuk, Luar, 1993). Dzieci i młodzież nieełnosrawni wymagają secjalisycznej oieki edagogicznej i sychologicznej. Różnego yu uośledzenia i ograniczenia, jak n.: uszkodzenie słuchu, mowy, wzroku, oważne zaburzenia emocjonalne, secyficzne roblemy w uczeniu się, wady oroedyczne lub inne uszczerbki na zdrowiu oraz oóźnienia umysłowe, mogą wysęować ojedynczo bądź eż w różnych kombinacjach. Secjalisyczna oieka dydakyczna jes wskazana, jeśli uośledzenie rzeszkadza dzieciom w osiąganiu właściwych wyników w ramach yowego rogramu szkolnego (Yewchuk, Luar, 2000). 66 Czasoismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 1, 2003, 65 78

3 Powodzenie w sudiach osób niewidomych i słabo ch... Badania sudenów z dysfunkcjami fizycznymi i sensorycznymi w ięnasu niemieckich uniwersyeach rzerowadził eiser (1998). Porównywał on akie zmienne, jak: akceacja nieełnosrawności w rodzinie, inegracja sołeczna, zachowania komensacyjne, czynniki moywujące i zniechęcające w rocesie kszałcenia uniwersyeckiego, zdolność organizowania sobie omocy rzez sudenów nieełnosrawnych. z dysfunkcjami w zależności od kierunku, na kóry byli rzyjęci, oraz sonia i rodzaju nieełnosrawności oświęcali od dwóch do ięciu razy więcej czasu na naukę, rzygoowanie się do zajęć i odoczynek niż ich ełnosrawni rówieśnicy. W odróżnieniu od innych gru osób uczących się o secjalnych orzebach, n. głuchych czy niewidomych zidenyfikowanie uzdolnionych wśród dzieci i młodzieży z rudnościami w nauce, nie jes ławym zadaniem. Wielu uczniów i sudenów wydaje się ineligennymi, ale mają oni rudności z wykonywaniem zadań szkolnych czy akademickich. Ich raca może być niesysemayczna i mogą wysąić różnice w racy, zależnie od rodzaju rzedmiou (czyanie, isanie czy arymeyka). Trudności w nauce mogą być manifesowane w różny sosób. W lieraurze można odnaleźć onad 40 definicji na en ema (Ysseldyke i in., 1983, za: Yewchuk i Luar, 1993), ale najczęściej cyowana jes definicja American Naional Join Commiee on Learning Disabiliies: Pojęcie rudności w nauce jes ogólnym określeniem odnoszącym się do heerogenicznej gruy dolegliwości, rzejawiających się w rudności używania własnych zdolności: słuchowych, mowy, czyania, isania, rozumowania i maemaycznych. Nieełnosrawność a jes wrodzona, rawdoodobnie sowodowana dysfunkcją cenralnego układu nerwowego. Pomimo że rudności w nauce mogą wysęować równolegle z innymi rodzajami uośledzenia (n.: uszkodzeniem sensorycznym, zaburzeniami w konakach sołecznych i emocjonalnych) czy eż wływami środowiska (jakimi mogą być n.: różnice kulurowe, niewysarczające czy nieodowiednie wychowanie i rowadzenie, sychogeniczne czynniki), nie są one bezośrednim rezulaem uośledzenia lub wływów środowiska (Berk, 1983, za: Yewchuk, Luar, 1993). Problemy związane z idenyfikacją uzdolnionych uczniów, mających rudności w nauce może mieć związek z nieznajomością cech charakerysycznych ych osób i niewłaściwego badania i diagnozy. Fox (1983) wskazuje, że rozoznanie nasęuje częso całkiem rzyadkowo jako rezula oceny dokonanej dla innych celów. Dla rzykładu, u dzieci skierowanych do oradni sychologicznej, w celu oceny rudności w nauce na odsawie wyników zesawu esów swierdzono oziom wyników IQ ozwalający zaliczyć je do gruy uzdolnionych. Inne zakwalifikowane do rogramu dla uzdolnionych niesey nie srosały odowiednim kryeriom osiągnięć. Do rzeciej gruy można zaliczyć dzieci osiągające rzecięne wyniki, kóre zosały skierowane na badania sychologiczne z owodu roblemów osobowościowych i sołecznych; w wyniku badań uznano je za uzdolnione. Króko mówiąc, najważniejszą charakerysyczną cechą określającą rudności w nauce szkolnej jes rozbieżność omiędzy oziomem uzdolnienia, a osiągnięciami. Ponieważ dzieci o wyjąkowych zdolnościach i ualenowane mogą rozwinąć komensacyjne sosoby radzenia sobie z nieowodzeniami, ich niezdolność do nauki może być zauważona ylko wówczas, gdy jes bardzo dokliwa. Dlaego zarówno dla osób uzdolnionych mających rudności w nauce, jak i dla uczących się z dysfunkcjami, yowe rocedury diagnosyczne wymagają: skierowania, odsumowania i selekcji (zob. Yewchuk, Luar, 2000). PROGRA BADAŃ WŁASNYCH Celem niniejszego arykułu jes rzedsawienie osiągnięć akademickich sudenów niewidomych i słabo ch oraz orównanie ich z oziomem osiągnięć ch rówieśników. Podjęo róbę wskazania cech osobowości, badanych za omocą narzędzia do diag nozy Pięciu Wielkich Czynników osobowości (zob. Szaroa, 1995) oraz umiejscowienia lokalizacji konroli, korelujących (ozyywnie bądź negaywnie) z osiąg nięciami akademickimi osób mających uszkodzenie wzroku. PROBLE Główny roblem racy wyraża yanie badawcze: Czy sudenci nieełnosrawni wzrokowo różnią się od względem badanych czynników osobowości od sudenów ch? Zmienna zależna określa oziom osiągnięć akademickich badanych sudenów, kóry jes wyrażony średnią ocen z wszyskich rzedmioów w danym roku akademickim. Nieukończenie danego roku sudiów jes równoznaczne z brakiem osiągnięć akademickich. Zmienne niezależne o Pięć Wielkich Czynników osobowości oraz miejsce lokalizacji konroli. Problemayki szczegółowej doyczą yania: a) Na jakim oziomie kszałują się osiągnięcia akademickie sudenów nieełnosrawnych wzrokowo? b) Jakie związki wysęują między oziomem osiągnięć akademickich sudenów z uszkodzeniem wzroku, a oszczególnymi zmiennymi osobowościowymi? c) Czy są różnice omiędzy średnimi zmiennych niezależnych (osobowościowych) w gruach sudenów niewidomych, słabo ch i ch? Sformułowano nasęującą hioezę ogólną: niewidomi i słabo isonie różnią się od względem badanych cech osobowości od sudenów ch. Jej rozwinięciem są hioezy szczegółowe, mówiące o wysęowaniu ozyywnej zależności między oziomem osiągnięć akademickich sudenów Czasoismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 1, 2003,

4 A.Sękowski, W. Klinkosz nieełnosrawnych wzrokowo, a wysokim wynikiem w Owarości na doświadczenia, Sumienności i Poczuciu konroli wewnęrznej. KRYTERIU DOBORU OSÓB DO BADAŃ Badaniom oddano dwie gruy, dobrane zgodnie z kryerium homogeniczności: sudenów niewidomych i słabo ch oraz sudenów ch. nieełnosrawni wzrokowo zosali uznani (zgodnie z wcześniej zarezenowanymi definicjami), za zdolnych niewidomych i zdolnych słabo ch. Orócz umiejęności okonywania rudności związanych z brakiem wzroku charakeryzują się również zaradnością w konakach sołecznych, onieważ umieją n. zorganizować sobie gruę wsarcia, omocników do nauki wśród sudenów ch lub eż zaewnić sobie omoc w rzemieszczaniu się. Zasosowano zw. dobór wiązany olegający na worzeniu jednoliych bloków złożonych z osób, dla kórych zmienne niezależne rzyjmowały akie same warości (zob. Brzeziński, 1985, s. 128). Jedną gruę sanowili sudenci nieełnosrawni wzrokowo, drugą sudenci. Były o ary sudenów ogruowane w czery odgruy według łci, kierunku, yu i roku sudiów. Dołożono jednak wszelkich sarań, aby mężczyźni i kobiey worzący ary, rzynależący do oszczególnych odgru, w jak najmniejszym soniu różnili się, co do warości zmiennych niezależnych ubocznych. W en sosób róbowano zminimalizować wariancję wewnąrzgruową i maksymalizować wariancję międzygruową (amże, s. 129). Nie udało się sełnić warunku homogeniczności ar jedynie w rzyadku wieku badanych, onieważ kilka osób nieełnosrawnych wzrokowo było sarszych od swoich ch arnerów. Przyczyną różnic wieku był najczęściej dłuższy okres nauki w szkole odsawowej i średniej, co wiązało się niejednokronie z leczeniem szialnym i zabiegami rehabiliacyjnymi, kórym odlegały e osoby w rakcie wcześniejszej edukacji. Przyjęo kryerium odziału sudenów nieełnosrawnych wzrokowo na dwie gruy. W gruie ierwszej sudenci osługiwali się wyłącznie brajlem lub wsółczesnymi meodami elekronicznego zaisu eksu (n. secjalnie rzysosowanym komuerem lub dykafonem). W drugiej gruie osoby badane z większymi lub mniejszymi rudnościami mogły osługiwać się maeriałami drukowanymi czcionką, a akże samodzielnie sorządzały noaki z wykładów i ćwiczeń na uniwersyecie. Kryerium odziału gruy osób nieełnosrawnych wzrokowo była zdolność do czyania książek i umiejęność sorządzania noaek odręcznych albo eż brak ych umiejęności, kóre uławiają swobodny dosę do odręczników i zdobywanie wiedzy akademickiej. Wynika o z rosego rzekładania się owych umiejęności na syl nauki i sosób radzenia sobie na co dzień z zadaniami akademickimi, z oruszaniem się i wieloma innymi rudnościami życia osobisego i sołecznego. Innym kryerium uszeregowania ych osób może być momen uray wzroku, n. od urodzenia, w wieku wczesnoszkolnym czy eż w okresie adolescencji. Ze względu na małą liczbę sudiującej młodzieży nieełnosrawnej wzrokowo o osanie kryerium odziału nie zosało wzięe od uwagę. Około 90% osób z gruy badanej rzynależało formalnie do Polskiego Związku Niewidomych i było w sałym konakcie z jego regionalnymi oddziałami, korzysało z omocy ej organizacji i uczesniczyło mniej lub bardziej regularnie w zorganizowanych formach sędzania wakacji, na rzykład wyjeżdżając na międzynarodowe obozy młodzieżowe. inwalidzi wzroku worzyli gruę liczącą 105 osób, kóra zosała odzielona na 4 odgruy: słabo sudenki (I), słabo sudenci (II), niewidome sudenki (III) oraz niewidomi sudenci (IV). Podział uwzględniał soień nieełnosrawności wzroku (słabowzroczność versus śleoa) oraz łeć (kobiea versus mężczyzna). Liczebność w gruach była nasęująca: I grua 34 osoby, II 24, III 34, IV 12 osób. W gruie osób z dysfunkcją wzroku większość sanowiły sudenki (roorcja 59 do 46), co odowiada rzewadze liczebnej kobie na kierunkach humanisycznych i edagogicznych (zob. ały Rocznik Saysyczny, 2000). Wiek badanych sudenek zawierał się omiędzy 20. a 47. rokiem życia, zaś sudenów omiędzy 20. a 32. Naomias średnia wieku w oszczególnych gruach wynosiła: w I gruie = la, w II gruie = la, w III gruie = la i w IV gruie = la. W badaniach orównawczych wzięli udział sudenci ego samego roku i kierunku sudiów, co sudiujący inwalidzi wzroku. Wiek badanych sudenów ch zawierał się omiędzy 20. a 27. rokiem życia dla kobie i 20. a 29. u mężczyzn. Gruom sudenów nieełnosrawnych wzrokowo odowiadały równoliczne gruy sudenów ch, oznaczone analogicznie do odgru inwalidów wzroku: I A, II A, III A i IV A. Analizy saysyczne umożliwiły zweryfikowanie hioezy o cechach secyficznych gru, dla kórych charakerysyczny jes brak wzroku lub znaczne jego osłabienie. CEL BADAŃ I ICH REALIZACJA Badania, kóre miały na celu swierdzenie, czy isnieje związek (korelacja) omiędzy osiągnięciami akademickimi sudenek słabo ch i niewidomych, a wybranymi cechami ich osobowości, były rowadzone indywidualnie na erenie całej Polski w roku akademickim 1999/2000 oraz 2000/2001, w ych głównych ośrodkach uniwersyeckich, w kórych sudiowały rzynajmniej dwie osoby nieełnosrawne wzrokowo. Zrezygnowano z badania ojedynczych osób sudiują- 68 Czasoismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 1, 2003, 65 78

5 Powodzenie w sudiach osób niewidomych i słabo ch... cych ze względu na wysokie koszy doarcia do każdej z nich. ETODY BADAŃ W badaniach zasosowano Inwenarz Osobowości () P. T. Cosy i R. R. ccrae. ierzy on odsawowe różnice indywidualne omiędzy ludźmi na odsawie eoreycznego modelu 5-czynnikowej srukury osobowości. Inwenarz Osobowości NEO- -FFI Cosy i ccrae jes o jak doąd jedyny es sychologiczny z gruy inwenarzy NEO (NEO Five Facor Invenory), kóry zosał rzełumaczony na język olski. Adaacji kwesionariusza dokonali sychologowie: Bogdan Zawadzki, Jan Srelau, Pior Szczeaniak i agdalena Śliwińska. Wszyskie inwenarze osobowości NEO zawierają ięć skal, każda mierzy jeden czynnik z Wielkiej Piąki: Eksrawersja (Exraversion), Ugodowość (Agreeableness), Sumienność (Conscienious), Neuroyczność (Neuroicism) oraz Owarość na doświadczenia (Oenness). Drugą meodą wykorzysaną w badaniach był Kwesionariusz Poczucia Konroli ( Dela ) R. Drwala. W ujęciu oznawczym człowiek rakowany jes jako odmio oznający zarówno siebie, jak i oaczający go świa zewnęrzny. Psycholodzy z nuru oznawczego sawiali yania o sosób funkcjonowania osoby, o moywacje jakimi się ona kieruje w swoich wyborach, oraz o różnice wysęujące w odbiorze rzeczywisości, a akże o usosunkowanie się do zewnęrznych wydarzeń oszczególnych osób (zob. Kofa, Doliński, 2000). Roer (1966) uważał, że człowiek zasokaja swoje orzeby dzięki zachowaniom insrumenalnym, a w nasęswie orzymanych wzmocnień ugrunowuje się on w rzekonaniu, że również w rzyszłości o akim samym zachowaniu wysąią jednakowe wzmocnienia. W en sosób zachowanie ludzi kierowane jes rzez endencję do oczekiwania, iż ich własne wysiłki i zaangażowanie nie ozosają bez wływu na osiągany wynik odejmowanych rzez nich czynności. W syuacji, gdy wszyskie skuki są rakowane jako rosy wynik działań i akywności własnej oraz osobisych właściwości, akie subiekywne rzekonanie jes określane mianem oczucie konroli wewnęrznej (inernal locus of conrol). Odwronie jes, jeśli za rzyczynę srawczą wydarzeń uznaje się innych ludzi, rzyadek, zbieżność okoliczności i.; en rodzaj inerreacji zwany jes oczuciem konroli zewnęrznej (exernal locus of conrol) (Roer, 1966). Kwesionariusz do Pomiaru Poczucia Konroli Dela Drwala (1979) jes wzorowany na skali Roera i zawiera skalę oraz Skalę kłamswa. Skala mierzy uogólnione oczucie konroli, czyli rzekonanie o wewnęrznej lub zewnęrznej konroli wzmocnień w codziennych syuacjach życiowych. Skala K określa skłonność do rzedsawiania siebie w ozyywnym świele. UZYSKANE WYNIKI Analiza jakościowa wyników uzyskanych w badaniach obejmuje średnie () i odchylenia sandardowe () najierw dla średnich ocen, a nasęnie dla zmiennych osobowościowych oszczególnych gru (z odziałem na łeć). Analizy orównawczej średnich wyników w gruach sudenów nieełnosrawnych wzrokowo i ch dokonano za omocą esu -Sudena. Żadna z zasosowanych w badaniach meod nie ma norm dla osób nieełnosrawnych wzrokowo, dlaego wszyskie analizy saysyczne, ilościowe i jakościowe zosały dokonane na wynikach surowych. Ineresującą kwesią jes róba znalezienia odowiedzi na yanie: czy zakres dysfunkcji wzroku (soień niedowidzenia) isonie różnicuje badane gruy od względem osobowości? POZIO OSIĄGNIĘĆ AKADEICKICH BADANYCH STUDENTÓW W Tabelach 1 i 2 odano oziom osiągnięć akademickich, czyli średnią ocen () uzyskaną rzez osoby z oszczególnych gru i odchylenia sandardowe (), a Tabela 1 Średnia ocen () i odchylenia sandardowe () dla oziomu osiągnięć akademickich badanych sudenek Średnia uzyskanych ocen Słabo Grua I A Niewidomi Grua III A Ogółem N = Tabela 2 Średnia ocen () i odchylenia sandardowe () dla oziomu osiągnięć akademickich badanych sudenów Średnia uzyskanych ocen Słabo Grua II A Niewidomi Grua IV A Ogółem N = Czasoismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 1, 2003,

6 A.Sękowski, W. Klinkosz akże obliczono średnią ocen () i odchylenie sandardowe () dla wszyskich gru badanych sudenów. Analizując dane rzedsawione w abelach można dosrzec, że oziom osiągnięć akademickich we wszyskich gruach jes rzecięny i zdecydowanie wyrównany, onieważ zawiera się w rzybliżeniu w rzedziale od -.5 do.5 odchylenia sandardowego; średnia ocen wynosi około Najwyższą średnią ocen osiągnęły kobiey niewidome (4.34), najniższą zaś niewidomi mężczyźni (3.99). Sosunkowo mała liczba osób w gruach nie ozwala na zby daleko idące uogólnienie wyników na wszyskich sudenów nieełnosrawnych wzrokowo. Nie swierdzono saysycznie isonych różnic w badanych gruach w zakresie średniej ocen (Tabela 3 i 4). ożna więc owiedzieć, że wszyscy badani, zarówno sudenki, jak i sudenci, niezależnie od ego, czy należeli do gruy inwalidów wzroku, czy do gruy osób ch, osiągają aki sam oziom osiągnięć akademickich. Z danych w Tabeli 3 i 4 wynika, że u nieełnosrawnych wzrokowo, z wyjąkiem niewidomych sudenek, Tabela 3 Warości średnie ocen i warości i -Sudena uzyskane rzez osoby słabo i Osoby badane słabo Średnia ocen Tabela 4 Warości średnie ocen i warości -Sudena uzyskane rzez osoby niewidome i Osoby badane słabo Średnia ocen średnia ocen jes niższa niż w gruie ch. imo że oisane różnice nie są saysycznie isone na oziomie.05, o należy dosrzec wyższy niż w ozosałych gruach oziom osiągnięć akademickich u kobie niewidomych (w orównaniu z gruą kobie ch; wsółczynnik blisko oziomu isoności.05). oceny dla wszyskich gru wskazują, że soień nieełnosrawności nie ma decydującego wływu na oziom osiągnięć akademickich. Dla badacza ciekawe są wyniki zmiennych niezależnych, kóre mogą wskazywać na osobowościowe uwarunkowania ych osiągnięć CHARAKTERYSTYKA OSOBOWOŚCI BADANYCH STUDENTÓW NA PODSTAWIE PIĘCIU WIELKICH CZYNNIKÓW Wyniki uzyskane rzez badanych sudenów nieełnosrawnych wzrokowo i ch zamieszczono w Tabeli 5 i 6. Analizując wyniki w Tabeli 5 i 6 można dosrzec, że sudenki uzyskały wyższe wyniki średnie od sudenów, i o w każdej z gru, w nasęujących skalach: Neu ( ), Ugd ( ) oraz Sum ( ). Najniższe wyniki swierdzono w skalach: Neu w gruie sudenów słabo ch (16.7), Eks u kobie ch z obu gru (o 28.5), Ow u kobie ch z gruy II A (26.2), Ugd i Sum u mężczyzn ch z gruy I A (25.6 i 26.3). Najwyższe wyniki swierdzono w czerech skalach u kobie niewidomych: Neu (26.2), Eks (34.7), Ow (31.3) i Ugd (33.2) oraz w skali Sum w gruie kobie słabo ch (30.4). Isoności różnic omiędzy średnimi wynikami w badanych gruach są rzedsawione w abelach nr 7 do 10. W eście isoność różnic swierdzono: w skali Sum w gruach słabo ch kobie i mężczyzn (odowiednio <.001; <.05); w skali Ugd w gruie mężczyzn słabo ch ( <.05) oraz kobie niewidomych ( <.01); w skali Eks w gruie kobie niewidomych ( <.01). Taki układ wyników wskazuje na o, że najbardziej wyrwałe w racy, rzeelne i dobrze zorganizowane, a rzy ym zdolne do wyężonej nauki i obowiązkowe, są osoby słabo zarówno sudenki, jak i sudenci. Być może wynika o nie ylko z chęci dorównania w osiągnięciach akademickich m rówieśnikom, lecz akże jes rzejawem ragnienia niewyróżniania się w żaden sosób na le osób sudiujących. Isone różnice w wynikach uzyskanych w skali Ugd na korzyść niewidomych sudenek i słabo ch sudenów ozwalają scharakeryzować e osoby jako: mające zaufanie, życzliwe, dobrze usosobione, ławowierne, szczere i rosolinijne. ożna rzyuszczać, że mają dobre konaky z rówieśnikami i orzymują od nich omoc oraz wsarcie. Wysoki wynik w skali Eks u niewidomych sudenek ukazuje, że są one akywne, oware na innych, a więc owinny dobrze organizować sobie omoc innych osób w nauce. Są eż lubiane, nasawione oymisycznie do życia i obowiązków, czyli ogólnie dobrze rzysosowane, a o oznacza, że rehabiliacja ych sudenek, kóre odejmują sudia, zosała dobrze rzerowadzona. Odwronie jes w rzyadku sudenów niewidomych i słabo ch, kórzy są inrowerykami, mogą więc sronić od rówieśników. ają rudności w wyrażaniu uczuć, nado są bardziej wrażliwi i zamknięci w sobie. Nie swierdzono saysycznie isonych różnic omiędzy średnimi wynikami w orównywanych gruach w skali Ow. Jednak można dosrzec, że niewidome sudenki uzyskały najwyższy wynik w ym czynniku 70 Czasoismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 1, 2003, 65 78

7 Powodzenie w sudiach osób niewidomych i słabo ch... Tabela 5 () i odchylenia sandardowe () dla wyników uzyskanych w eście rzez sudenki nieełnosrawne wzrokowo i sudenki Neu Eks Ow Ugd Sum Słabo Widzące grua I A Niewidome Widzące grua III A Ogółem N = Tabela 6 () i odchylenia sandardowe () dla wyników uzyskanych w eście rzez sudenów nieełnosrawnych wzrokowo i sudenów ch Neu Eks Ow Ugd Sum Słabo Widzący grua II A Niewidomi Widzący grua VI A Ogółem N = Tabela 7 Warości średnie i -Sudena uzyskane rzez sudenki słabo i sudenki w eście Tabela 8 Warości średnie i -Sudena uzyskane rzez sudenów słabo ch i sudenów ch w eście słabo grua I A słabo grua II A Neu Neu Eks Eks Ow Ow Ugd Ugd *.014 Sum ***.001 Sum *.032 *** <.001 * <.05 Czasoismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 1, 2003,

8 A.Sękowski, W. Klinkosz Wielkiej Piąki, co może wskazywać na ich wyższy oziom uzdolnień i zaineresowań zawodowych (zob. Srelau, 2000). Ponado czynnik neuroyczności (Neu) nie różnicuje badanych sudenów nieełnosrawnych, co wskazuje na brak emocjonalnego niezrównoważenia albo rzeżywania oczucia krzywdy; może również świadczyć o rawidłowo rzerowadzonej rehabiliacji i dobrym rzysosowaniu do środowiska uniwersyeckiego. UIEJSCOWIENIE LOKALIZACJI KONTROLI BADANYCH OSÓB Lokalizację konroli badano za omocą kwesionariusza Dela Drwala. Wynik od 0 do 5 unków wskazuje na wewnęrzne oczucie konroli, naomias owyżej 6 na zewnęrzne oczucie konroli. Średnia dla całej oulacji badanych osób (N = 210) wyniosła 4.44, a odchylenie sandardowe Dołączona do Tabela 9 Warości średnie i -Sudena uzyskane rzez sudenki niewidome i sudenki w eście Tabela 10 Warości średnie i -Sudena uzyskane rzez sudenów niewidomych i sudenów ch w eście niewidome grua III A niewidomi grua VI A Neu Neu Eks **.002 Eks Ow Ow Ugd **.003 Ugd Sum , Sum ** <.01 Tabela 11 () i odchylenia sandardowe () dla oczucia lokalizacji konroli i Skali kłamswa u sudenek nieełnosrawnych wzrokowo i w gruie sudenek ch badanych esem K Słabo Widzące grua I A Niewidome Widzące grua III A Ogółem N = Tabela 12 () i odchylenia sandardowe () dla oczucia lokalizacji konroli i Skali kłamswa u sudenów nieełnosrawnych wzrokowo i w gruie sudenów ch badanych esem K Słabo Widzący grua II A Niewidomi Widzący grua IV A Ogółem N = Czasoismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 1, 2003, 65 78

9 Powodzenie w sudiach osób niewidomych i słabo ch... kwesionariusza Skala kłamswa (K) ozwala swierdzić endencję do rzedsawiania siebie w leszym świele. Wyniki średnie i odchylenia sandardowe dla oszczególnych gru badanych są zarezenowane w Tabeli 11 i 12. Wyniki wszyskich badanych osób zawierały się w rzybliżeniu w rzedziale od -1 do 1 odchylenia sandardowego od średniej wyników dla wszyskich osób, co wskazuje na umiarkowany oziom wewnęrznej lokalizacji konroli. ożna więc uznać, że badani są umiarkowanie niezależni i samodzielni w swoim zachowaniu; odejmując ważne decyzje, nie ulegają naciskom zewnęrznym. Nie swierdzono saysycznie isonych różnic omiędzy badanymi sudenami niewidomymi i słabo mi, a sudenami mi. Wszyskich badanych charakeryzowało wewnęrzne oczucie konroli; jednak osoby z dysfunkcją wzrokową zarówno kobiey, jak i mężczyźni osiągnęli niższe wyniki w skali (w granicach od.58 do.71) niż sudenci. imo że różnica nie jes saysycznie isona, o z uwagi na małą liczebność orównywanych gru, można z ewnym rawdoodobieńswem wyciągnąć wnioski z uzyskanych wyników. Wszyscy inwalidzi wzroku zarówno sudenki, jak i sudenci mieli wyższy oziom wewnęrznej konroli (średnie wyników mieściły się w granicach.58 do 1.24). Takie zróżnicowanie, chociaż nieisone saysycznie, wskazuje na większą dojrzałością sołeczną i emocjonalną sudenów nieełnosrawnych wzrokowo. Są oni dobrze zorganizowani, skueczni w działaniu i mają większą odorność na sres. ożna eż wierdzić, że sudenci nieełnosrawni wzrokowo w rzeciwieńswie do osób ch są mniej odani na oinie innych. Podejmując różne decyzje, kierują się własnymi rzekonaniami, co może budzić odziw. Ponado odwyższone wyniki w rzech gruach sudiujących inwalidów wzroku (z wyjąkiem słabo ch sudenek), uzyskane w Skali kłamswa mogą wskazywać na endencję do nierzyznawania się innym do swoich ograniczeń i ragnienie rzedsawiania siebie i własnych osiągnięć w leszym świele. Brak jednak saysycznie isonych różnic między średnimi wynikami w obu skalach kwesionariusza Dela nakazuje rzyjmować owyższą inerreację wyników z dużą osrożnością. ZWIĄZEK POZIOU OSIĄGNIĘĆ AKADEICKICH Z IERZONYI ZIENNYI OSOBOWOŚCIOWYI W ej części arykułu są rzedsawione związki korelacyjne omiędzy osiągnięciami badanych sudenów, a zmiennymi osobowościowymi. Podjęa zosała róba znalezienia odowiedzi na yanie, czy i w jakim soniu zbadane czynniki osobowości mają znaczenie dla oziomu osiągnięć uniwersyeckich osób nieełnosrawnych wzrokowo. Do obliczenia wielkości korelacji Tabela 13 Warości średnie i -Sudena uzyskane rzez sudenki słabo i sudenki w kwesionariuszu Dela Tabela 14 Warości średnie i -Sudena uzyskane rzez sudenów słabo ch i sudenów ch w kwesionariuszu Dela słabo grua I A słabo grua II A K K Tabela 15 Warości średnie i -Sudena uzyskane rzez sudenki niewidome i sudenki w kwesionariuszu Dela Tabela 16 Warości średnie i -Sudena uzyskane rzez sudenów niewidomych i sudenów ch w kwesionariuszu Dela niewidome grua III A niewidomi grua VI A Kz K Czasoismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 1, 2003,

10 A.Sękowski, W. Klinkosz omiędzy zmienną zależną i zmiennymi niezależnymi osłużono się wsółczynnikiem korelacji według momenu iloczynowego (mieszanego) r Pearsona (Ferguson, Takane, 1997, s. 141; Brzeziński, 1996, s. 258). Orócz rezenacji wyników korelacji r Pearsona, zosała obliczona isoność różnic omiędzy korelacjami w gruach sudenów nieełnosrawnych wzrokowo i ch. W ym celu zasosowano es z isoności różnic omiędzy wsółczynnikami korelacji (Guilford 1964, s. 223), aby rzekonać się, czy osoby nieełnosrawne wzrokowo isonie różnią się od osób ch w swierdzonych związkach zmiennej zależnej ze zmiennymi niezależnymi. Ze względu na wiele danych i dla zaewnienia większej rzejrzysości isoności różnic omiędzy korelacjami rzedsawiono e, kóre są saysycznie isone. ZWIĄZEK POZIOU OSIĄGNIĘĆ AKADEICKICH Z WYNIKAI W TEŚCIE Poziom osiągnięć, nie ylko akademickich, zależy w dużym soniu od osobisego zaangażowania człowieka w zadanie, a więc od jego osobisych cech. Sośród Pięciu Wielkich Czynników osobowości, jakie bada kwesionariusz, dwa Owarość na doświadczenia (Ow) oraz Sumienność (Sum) rakowane są w ujęciu eoreycznym jako wyznaczniki i redykory osiągnięć szkolnych i zawodowych (zob. Srelau, 2000, s. 555). Związki między Pięcioma Wielkimi Czynnikami osobowości u badanych sudenów, a ich osiągnięciami akademickimi swierdzono na odsawie korelacji między średnią ocen, a wynikami orzymanymi w oszczególnych skalach kwesionariusza. Z analizy ych związków (zob. Tabela 17) wynika, że sośród 40 korelacji isona saysycznie była ylko jedna. Uzyskane wsółczynniki korelacji dla skal NEO- -FFI mieszczą się omiędzy -.51 a.58. Swierdzono isoną saysycznie, dodanią korelację między oziomem osiągnięć akademickich, a Owarością na doświadczenia (Ow) w gruie niewidomych sudenek ( <.01). Świadczy o o ym, że akie cechy, jak ciekawość oznawcza, szerokie zaine resowania, uzdolnienia wórcze czy oryginalność i olerancja na nowe doświadczenia, są bardzo ważne (znaczące) dla zdobywania wiedzy na oziomie uniwersyeckim rzez badane sudenki niewidome. Obliczone wsółczynniki r Pearsona różnią się nie ylko wielkością siły związku omiędzy zmiennymi w zależności od skali i gruy badanej, ale akże znakiem, czyli kierunkiem isniejącego związku (dodania albo ujemna korelacja). Dlaego rudno jednoznacznie odać kierunek zależności dla każdej z gru badanych osób. Porównując warości z dla obliczonej korelacji omiędzy oziomem osiągnięć uniwersyeckich a Pięcioma Wielkimi Czynnikami, u badanych sudenów z dysfunkcją wzroku i ch, można swierdzić, czy isnieją jakieś secyficzne cechy funkcjonowania osobowościowego sudenów nieełnosrawnych wzrokowo. Analiza isoności różnic wsółczynnika korelacji z Fishera omiędzy gruą sudenek niewidomych, a ch wskazuje na o, że wyniki w eście z okazały się isone jedynie w gruie sudenek niewidomych i o aż w dwóch czynnikach osobowości: Eksrawersji i Tabela 17 Warości korelacji omiędzy oziomem osiągnięć akademickich a wynikami w eście u badanych sudenów Neu r.u. Słabo Widzące grua I A Niewidome Widzące grua III A Słabo Widzący grua II A Niewidomi Widzący grua IV A Eks Ow Ugd Sum r.u. r.u. r.u. r.u ** Czasoismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 1, 2003, 65 78

11 Powodzenie w sudiach osób niewidomych i słabo ch... Owarości na doświadczenia (zob. Tabela 18). Oznacza o, że u sudenek niewidomych eksrawersja ( <.05) oraz zaineresowania oznawcze i ragnienie zdobywania wiedzy ( <.001) mają silniejszy związek z oziomem ich uniwersyeckich osiągnięć niż u sudenek ch. Tabela 18 Warości korelacji i saysyki z uzyskane w badaniach sudenek niewidomych i ch w eście Neu Ow z Fishera w gruie niewidome * <.05, *** <.001 grua III A z Tes z * *** Wsółczynnik korelacji r Pearsona rzyjmował różne warości zarówno ujemne, jak i dodanie w rzedziale od -.39 do.32. W żadnej gruie badanych wsółzależność oziomu osiągnięć akademickich z wynikami w skali nie jes saysycznie isona. Z analizy wyników można więc wnioskować, że wymiar Poczucia konroli nie ma isonego związku z oziomem osiągnięć ani w gruach osób inwalidów wzroku, ani w gruach sudenów ch. Isona saysycznie okazała się jedynie dodania korelacja w Skali kłamswa, i o ylko w gruie sudenów słabo ch (r =.45, <.01). Dodania zależność owodzenia w nauce z wynikami w ej skali na oziomie isoności <.01, może wskazywać bezośrednio na chęć ukrycia rzed rówieśnikami własnej nieełnosrawności rzez sudenów słabo ch, ośrednio zaś na ujawniający się lęk, nieadekwaną samoocenę. Warość wsółczynnika z omiędzy korelacjami wyników w skali i oziomem osiągnięć akademickich jes saysycznie isona ( <.01) jedynie w orównywanych gruach sudenek słabo ch i ch z gruy I A (zob. Tabela 20). Tabela 19 Warości korelacji omiędzy oziomem osiągnięć akademickich a wynikami w skali oraz K u badanych sudenów r Słabo Widzące grua I A Niewidome Widzące grua III A Słabo Widzący grua II A Niewidomi Widzący grua IV A K.u. r.u ** ** <.01 ZWIĄZEK POZIOU OSIĄGNIĘĆ AKADEICKICH Z LOKALIZACJĄ KONTROLI Przedsawiona oniżej analiza związku korelacyjnego doyczy umiejscowienia konroli. Określenie siły związku osiągnięć akademickich z wewnęrznym oczuciem konroli badanych sudenów jes o yle isone, że ozwala ocenić umiejęność radzenia sobie z syuacjami rudnymi, co jes ważne dla osób nieełnosrawnych wzrokowo. Jak isze T. Sękowski (2001, s. 144), osoby charakeryzujące się oczuciem konroli wewnęrznej mają akże większą odorność na sres, są bardziej srawne i efekywne, oraz dojrzalsze emocjonalnie i sołecznie, a akże mają wyższą samoocenę i wyższy soień samoakceacji i samodzielności. Poniżej rzedsawiono wsółczynniki korelacji omiędzy oziomem osiągnięć edukacyjnych oraz wynikami w skali i w skali K uzyskane rzez badanych sudenów nieełnosrawnych wzrokowo i ch. Isone saysycznie różnice omiędzy korelacjami obliczonymi dla gru badanych sudenów nieełnosrawnych wzrokowo i ch wysęują jedynie w gruie słabo ch kobie (z = 2.60; <.01). ożna więc wnioskować, że sudenki słabo różniły się w sosób znaczący od swoich ch Tabela 20 Warości korelacji i saysyki z uzyskane w badaniach sudenek słabo ch i ch w skali ** <.01 z Fishera w gruie słabo grua I A z Tes z **.0094 Czasoismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 1, 2003,

12 A.Sękowski, W. Klinkosz koleżanek od względem oczucia lokalizacji konroli. W ozosałych rzech gruach osób nieełnosrawnych wzrokowo nie ma różnicy omiędzy zależnością oziomu osiągnięć akademickich od wyników w skali i K w orównaniu z gruami osób ch. DYSKUSJA WYNIKÓW I WNIOSKI Z BADAŃ WŁASNYCH Hioeza ogólna, mówiąca o związku między analizowanymi zmiennymi, czyli owiązaniach między zmienną zależną (osiągnięcia akademickie), a zmiennymi niezależnymi (wybrane cechy osobowości), oierała się na założeniach eorii cech (ahews, Deary, 1998). Przyjęo klasyczne rozumienie osobowości, m.in. Eysencka i Allora, kórzy definiowali osobowość jako dynamiczną i względnie rwałą organizację sysemów sychofizycznych, charakeru, ineleku i., deerminujących secyficzne rzysosowanie człowieka do ooczenia (zob. Hjelle, Ziegler, 1976). Hioeza ogólna nie owierdziła się, mimo, że w oszczególnych badanych gruach sudenów inwalidów wzroku korelacje omiędzy oziomem osiągnięć akademickich sudenów niewidomych i słabo ch, a zmiennymi osobowościowymi rzyjmowały inne warości, kierunek oraz konfigurację. Hioeza ierwsza, zakładająca, że isnieje ozyywna zależność między oziomem osiągnięć akademickich sudenów nieełnosrawnych wzrokowo, a wysokim wynikiem w skali Owarość na doświadczenia, nie owierdziła się w odniesieniu do dwóch gru sudenów i sudenek słabo ch. Teoreyczne założenia modelu Wielkiej Piąki, mówiące o ym, że Owarość na doświadczenia jes dobrym redykorem zaineresowań zawodowych i sukcesów na olu naukowym (Cosa, ccrae, 1998), w ełni owierdziły się w badaniach sudenów i sudenek niewidomych. Druga hioeza osulowała isnienie związku wysokich wyników uzyskanych w skali Sumienność z osiągnięciami akademickimi, jednak nie owierdziła się ona w żadnej z gru badanych. Jes o zasanawiające, dlaczego czynnik Wielkiej Piąki, uznawany w lieraurze sychologicznej za najleszy wyznacznik jakości wykonywanej racy, ozwalający rzewidywać osiągnięcia akademickie (zob. de Raad, 2000; ccrae, Cosa, Piedmon, 1993), nie korelował z sukcesem na olu nauki sudenów z żadnej z (ośmiu!) gru. Gdyby hioeza mówiąca o ozyywnym związku czynnika Owarość na doświadczenia z osiągnięciami akademickimi zosała odrzucona jedynie w odniesieniu do sudenów nieełnosrawnych wzrokowo, można by mówić o charakerysycznym funkcjonowaniu inwalidów wzroku. Taka inerreacja jes uzasadniona, gdy rzyjmie się o, że meoda (i jej olska adaacja) były rzygoowywane i sychomerycznie srawdzane na kilku gruach z oulacji osób ełnosrawnych. Jednak brak swierdzonego związku Owarości na doświadczenia z oziomem osiągnięć akademickich ch sudenów może wiązać się z małą liczebnością gru badanych. Hioeza rzecia, mówiąca o ym, że isnieje ozyywna zależność między oziomem osiągnięć akademickich sudenów niewidomych i słabo ch, a wewnęrzną lokalizacją konroli, nie owierdziła się. Podobnie jak w rzyadku hioezy drugiej, w żadnej z gru nie swierdzono isonego saysycznie związku oziomu osiągnięć akademickich ze skalą. Wyniki we wszyskich gruach badanych świadczyły o wewnęrznym oczuciu lokalizacji konroli; należy jednak zauważyć, że sudenci nieełnosrawni wzrokowo mieli niższe wyniki średnie w skali, ym samym kierowali się w większym soniu wewnęrznym rzekonaniem niż ich rówieśnicy, mimo że różnice omiędzy średnimi nie osiągnęły oziomu saysycznej isoności. Z owyższych danych można wnioskować, że wewnęrzne oczucie lokalizacji konroli, rozumiane zgodnie z inencjami auora skali (zob. Roer, 1966) jako subiekywne rzekonanie o możliwości zrealizowania własnych celów, marzeń i ambicji, nie znalazło owierdzenia w badaniach rezenowanych rzez auorów ego arykułu. W akim razie wydaje się, że większe znaczenie dla oziomu osiągnięć akademickich sudenów niewidomych i słabo ch ma ich własna, ciężka raca, zaangażowanie i wysiłek, jaki wkładają nie ylko w naukę, ale i w okonywanie rudności i ograniczeń osobisych związanych z brakiem lub znacznym osłabieniem wzroku. Oceniając osęy w nauce sudenów nieełnosrawnych wzrokowo, kóre są na akim samym oziomie, jak u ich ch rówieśników (z gru konrolnych), rudno nie doceniać ich osobisego wkładu racy oraz omocy, jaką udzielają im inne osoby, a więc czynniki moywacyjne, kóre nie były rzedmioem analizy w rezenowanym arykule. Wyniki rzerowadzonych badań ozwalają swierdzić, iż oziom osiągnięć akademickich sudenów niewidomych i słabo ch jes związany w różnym soniu z analizowanymi zmiennymi osobowościowymi. Praca nad rozwojem ewnych zasygnalizowanych w ym arykule cech osobowości może omóc w odjęciu sudiów rzez osoby nieełnosrawne wzrokowo i umocnić wybór ych, kórzy już sudia odjęli, a akże dorowadzić sudiowanie do szczęśliwego końca. Uzyskane wyniki mogą wskazywać na możliwość osawienia jeszcze innych hioez szczegółowych, doyczących związku oziomu osiągnięć akademickich sudenów niewidomych i słabo ch z innymi zmiennymi osobowościowymi. ogą być one rzydane w racy wielu osób. Waro, by skorzysali z nich edagodzy, nauczyciele oraz sychologowie, kórzy zajmują się dziećmi i młodzieżą nieełnosrawną wzrokowo. Okazuje się bowiem, że nieełnosrawność wynikająca z uszkodzenia narządu wzroku nie jes rzeszkodą w szeroko rozumianym funkcjonowaniu 76 Czasoismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 1, 2003, 65 78

13 Powodzenie w sudiach osób niewidomych i słabo ch... sołecznym osoby. Tym bardziej okazanie sukcesu sudenów nieełnosrawnych wzrokowo na oziomie szkoły wyższej owinno zachęcić zaineresowane osoby, zwłaszcza e, kóre mają roblemy z odjęciem decyzji, do dalszego kszałcenia. Dla ych zaś, o kórych sukcesie naisano w ym arykule, bycie sudenem jes wielkim wyróżnieniem i nobiliacją, nie ylko zreszą dla nich, ale i dla ich rodziców i oiekunów. Daje im akże szansę na odjęcie wymarzonej racy. Sukces akademicki sudenów nieełnosrawnych wzrokowo niezależnie od wyników badań najełniej rzekonuje zarówno ich samych, jak i inne nieełnosrawne osoby, a akże sołeczeńswo o ich dużych możliwościach inelekualnych, wysokich asiracjach i skueczności działania. W dobie szeroko rozumianej inegracji, zarówno międzykulurowej (globalizacja), jak i wewnąrz oszczególnych sołeczeńsw, raca nad sworzeniem jak najbardziej sójnych i wyczerujących rogramów kszałcenia i wychowania dzieci i młodzieży z nieełnosrawnością sensoryczną, ruchową czy inelekualną, saje się niezbędna. Auorzy mają nadzieję, że rzybliżenie czyelnikowi roblemayki doyczącej uzdolnionych osób nieełnosrawnych oraz wyników badań sychologicznych sudenów inwalidów wzroku, kórzy mogą oszczycić się swoimi osiągnięciami na olu zdobywania wiedzy akademickiej, rzyczyni się choćby w małym soniu do burzenia sereoyów w myśleniu i rzełamywania sołecznych urzedzeń i rzeszkód w działaniu na rzecz wsomagania rozwoju i równorawnego funkcjonowania inwalidów w sołeczeńswie. LITERATURA Biuleyn Informacyjny Zarządu Głównego Polskiego Związku Niewidomych (2001). Warszawa: ZG PZN, nr 6, s Borzym, J. (1979). Uczniowie zdolni. Psychologiczne i sołeczne deerminany osiągnięć szkolnych. Warszawa: PWN Brzeziński, J. (1985). Elemeny meodologii badań sychologicznych. Warszawa: Wydawnicwo Naukowe PWN. Brzeziński, J. (1996). eodologia badań sychologicznych. Warszawa: Wydawnicwo Naukowe PWN. Cosa, Jr., P.T., ccrae, R.R. (1998). NEO 4. Syle Grah Bookle. Odessa, FL: Psychological Assessmen Resources, Inc. De Raad, B. (2000). The Big Five ersonaliy facors. The sycholexical aroach o ersonaliy. Seale: Hogrefe & Huber Publishers. Dennis, I., Newsead, S.E., Wrigh, D.E. (1996). A new aroach o exloring bias in educaion assessmen. Briish Journal of Psychology, 87, Doroszewska, J. (1989). Pedagogika secjalna, T. I-II. Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź: Ossolineum. Drwal, R.Ł. (1979). Oracowanie Kwesionariusza Dela do omiaru oczucia konroli. Sudia Psychologiczne, 18, 1, Emanuelsson, I. (1995). Hisory of Secial Educaion. W: T. Husen, T.N. Poslehwaie (red.), The Inernaional Encycloedia of Educaion. Second ediion. (. 10, s ). Oxford-New York-Yushima: Pergamon. Ferguson, G.A., Takane, Y. (1997). Analiza saysyczna w sychologii i edagogice. Warszawa: Wydawnicwo Naukowe PWN. Fox, L.H. (1983). Gifed sudens wih reading roblems: An emirical sudy. W: L. Fox, L. Brody, D. Toby (red.), Learning disabled/gifed children: Idenificaion and rogramming (s ). Balimore: Universiy Park Press. Gagené, F. (1993). Consrucs and models eraining o exceonal human abiliies. W: K.A. Heller, F.J. onks, A.H. Passow (red.), Inernaional handbook of research and Develomen of Gifedness and Talen (s ). Oxford- -New York: Pergamon Press. Galas, B., Lewowicki, T. (1991). Osobowość a asiracje. Warszawa: UW. Gardner, H. (1983). The frames of mind: Theory of mulile inelligences. New York: Basic Books. Guilford, J.P. (1964). Podsawowe meody saysyczne w sychologii i edagogice. Warszawa: Pańswowe Wydawnicwo Naukowe. Heller, K.A., önks, F.J., Serberg R.J., Subonik R.F. (2000) (red.), Inernaional handbook of he gifedness and alen. Oxford-New York: Pergamon Press. Heng,.A. (2000). Scruinizing common sense: The role of racical inelligence in inellecual gifedness. Gifed Child Quarely, 44, 3, Hjelle, L.A., Ziegler, D.J. (1976). Personaliy heories: Basic assumions, research and alicaions. New York: cgraw-hill Inc. Irvine, P. (1987). Hisory of Secial Educaion. W: C.R. Reynolds, L. ann (red.), Encycloedia of Secial Educaion.. 2. New York: Wiley. Kofa,., Doliński, D. (2000). Poznawcze odejście do osobowości. W: J. Srelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (. 2, s ). Gdańsk: GWP. Limon, W. (1994). Synekyka a zdolności wórcze. Toruń: Wydawnicwo UK. ały Rocznik Saysyczny (2000). Warszawa: Główny Urząd Saysyczny. arland, S.P. (1971). Educaion and gifed and alened. US Congress Reor. 72, Washingon, DC: US Off. Educ. ahews, G., Deary, I.J. (1998). Personaliy rais. Cambridge: Universiy Press. ccrae, R.R., Jr., Cosa, P.T., Piedmon, R.L. (1993). Folk conce, naural language, and sychological consrucs: The California Psychological Invenory and Five-Facor odel. Journal of Personaliy, 61, cewan, R.C., Wier, S., cbride, A. (1992). Ugrading he academic and job skills of blind and visually imaired aduls in a ublic secondary school. Journal of Visual Imairmen & Blindness, 86, eiser, J.J. (1998) Sudienverhalen, Sudienbedingungen und Sudienorganisaion behinderen Sudierender. ünchen: Bayerischer Saasinsiu für Hochschullanung. Noize G., Caverni J.P. (1988). Psychologiczne aseky oce- Czasoismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 1, 2003,