Przyczyny stresu u pacjentów dializowanych

DOI: 10.1515/pielxxiw-2016-0012 2016 Uiwersytet Medyczy w Lubliie. Artykuł jest udostępioy w systemie Ope Access a podstawie licecji otwartej Creative Commos (CC-BY-NC-ND) Przyczyy stresu u pacjetów dializowaych The reasos of stress i dialyzed patiets Violetta Miaowaa 1, Aa Sałgut 2, Kiga Miaowaa 3, Marta Czekirda 1, Aa Bedarek 4, Dorota Nalepa 5, Noemi Czekirda 6 1 Katedra Rozwoju Pielęgiarstwa, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uiwersytet Medyczy w Lubliie 2 Samodziely Publiczy Szpital Kliiczy Nr 4 w Lubliie 3 Koło Naukowe Komputerowego Wspomagaia Projektowaia CAD Uiwersytet Przyrodiczy w Lubliie 4 Katedra i Zakład Pielęgiarstwa Pediatryczego, Wydział Nauk o Zdrowiu Uiwersytet Medyczy w Lubliie 5 Wojewódzki Szpital Specjalistyczy im. Stefaa Kardyała Wyszyńskiego Samodziely Publiczy Zakład Opieki Zdrowotej 6 Cetrum Okologii Ziemi Lubelskiej im. św. Jaa z Dukli AUTOR DO KORESPONDENCJI: Violetta Miaowaa Katedra Rozwoju Pielęgiarstwa UM w Lubliie ul. Staszica 4/6, 20-250 Lubli e-mail: violetta.miaowaa@vp.pl STRESZCZENIE Słowa kluczowe: ABSTRACT Key words: PRZYCZYNY STRESU U PACJENTÓW DIALIZOWANYCH Wprowadzeie. Pacjet z przewlekłą iewydolością erek, który wymaga leczeia erkozastępczego zajduje się w sytuacji stresowej, której przyczyą jest to, że choroba przewlekła ograicza lub uiemożliwia zaspokojeie wielu potrzeb psychospołeczych. Dodatkowo występują ie czyiki, które pogłębiają stres. Ich idetyfikacja jest ważym elemetem szukaia środków zaradczych i udzielaia efektywego wsparcia pacjetom. Cel pracy. Celem podjętym w pracy jest pozaie przyczy stresu pacjetów dializowaych. Materiał i metodyka. Materiał badawczy zebrao a podstawie kwestioariusza autorskiej akiety, którą przebadao 100 pacjetów leczoych erkozastępczo. Uzyskae wyiki badań poddao aalizie statystyczej. Dla iepowiązaych cech jakościowych do wykrycia istieia różic między porówywaymi grupami użyto testu jedorodości χ 2. Wyiki. U 74,0 badaych podczas pierwszych dializ wystąpił stres. W owej sytuacji 84,0 respodetów musiało zmieić styl życia. U prawie połowy badaych 41,0 leczeie hemodializami wymagało rezygacji z pracy zawodowej. Prawie 1/3 badaych czuła się dyskrymiowaa przez otoczeie z powodu rozpoczęcia leczeia erkozastępczego. Wioski. Leczeie erkozastępcze jest bezpośredią przyczyą stresu u pacjetów. Źródłem stresu jest też koieczość zmiay stylu życia i rezygacja z pracy zawodowej. Istieje zależość pomiędzy postawami osób z ajbliższego otoczeia a odczuwaiem potrzeby wsparcia przez pacjetów. pacjet dializoway, stres, pielęgiarka THE REASONS OF STRESS IN DIALYZED PATIENTS Itroductio. Patiet with chroic real failure ad i eed of real replacemet therapy is exposed to stress. The chroic disease reduces or eve prevets meetig the psychosocial eeds. There are also may other factors which itesify the stress. Their idetificatio is a importat elemet of fidig remedies ad givig effective support to patiets. Aim. The aim of a article is to fid causes of dialyzed patiets stress. Material ad methods. There were examied 100 patiets sufferig from real failures, usig a questioaire survey desiged by the authors. The fidigs were aalyzed statistically. A homogeeity test lookig at urelated quality characteristics was used for checkig whether there were ay differeces betwee compared groups of patiets. Results. Sevety-four percet of patiets poited to the fact that they were stressed by the ew situatio. The ecessity of alterig their lifestyle was metioed by 84 of respodets. Almost a half of patiets (41) had to quit their jobs. Almost oe out of three felt discrimiated by the society agaist their real replacemet therapy. Coclusios. The fidigs of this research suggest that real replacemet therapy ca become a direct source of stress amog patiets. Moreover, patiets feel stressed because of ecessity of chagig their lifestyles ad givig up their jobs. There is a relatioship betwee the attitude of the closest people ad patiets eeds for support. dialysis patiet, stress, urse Vol.15, Nr 2 (55)/2016 Dowload Date 1/17/17 10:27 AM 13

Przyczyy stresu u pacjetów dializowaych WPROWADZENIE Reakcja stresowa to zachowaie człowieka w odpowiedzi a działaie różorodych, często zmieiających się czyików środowiskowych, do których człowiek ie może, bądź ie umie się przystosować [1]. Jest procesem mobilizowaia orgaizmu do przeciwdziałaia czyikom stresowym i obejmuje sferę psychiczą i fizyczą człowieka. Charakteryzuje się główie wzmożoym apięciem erwowym, frustracją i lękiem. W zależości od tego, jakie są charakterystycze idywiduale właściwości reagowaia może wystąpić w różym asileiu i mieć róże skutki [2]. U chorych leczoych erkozastępczo zwykle a początkowym etapie choroby występuje lęk. Wyróżia się dwie grupy pacjetów, u których koiecze jest rozpoczęcie leczeia hemodializą. Pierwszą grupę staowią chorzy, którzy a przewlekłą iewydolość erek leczą się już dłuższy czas i dla ich koieczość stosowaia dializy ie jest wielkim szokiem, a jedyie kolejym wyzwaiem w procesie zmagaia się z tą trudą chorobą. Drugą grupę staowią osoby, które przebyły ostrą iewydolość erek i stają oi przed faktem koieczości rozpoczęcia leczeia erkozastępczego. W tej grupie pacjetów obserwuje się asiloe zaburzeia lękowe i zaburzeia astroju oraz depresję, co jest przyczyą bardzo silego stresu. Większość chorych, którzy zaczyają leczeie hemodializami w pierwszych 12 miesiącach wykazują tedecję do samoistej poprawy zaburzeń depresyjo-lękowych. Wiąże się to z akceptacją leczeia erkozastępczego. Zaburzeia te są bardzo stresujące dla chorego, któremu pomaga zwykle terapia podtrzymująca realizowaa przez pielęgiarki lub lekarzy. Przy silych zaburzeiach wymagaa jest pomoc lekarza psychiatry [3,4,5]. W trakcie leczeia erkozastępczego możliwe są co ajmiej 3 typy reakcji: wystąpieie zaburzeń emocjoalych, w których domiującym składikiem jest iepokój, depresja, asileie objawów hipochodryczych, przy ieskuteczych próbach przystosowaia się i opaowaia, rówowaga emocjoala i dobra adaptacja do sytuacji, wzmożeie reakcji agresywych, gotowości do przeciwstawiaia się, sprzeciwu, strachu [6]. Wraz z upływem czasu reakcje pacjetów zmieiają się. Wyróżiamy więc: fazę wzmożeia astroju (podwyższoa samoocea, poczucie bezpieczeństwa, sta euforyczy) występująca bezpośredio po pomyślym przebyciu sytuacji krytyczej, fazę obiżoego astroju z przewagą reakcji ekstrapuitywych agresja wobec otoczeia, iezadowoleie wyrażae a zewątrz, fazę obiżeia astroju z przewagą poczucia bezadziejości i poczucia odrzuceia [6]. Lęk występujący w chwili zaczego iebezpieczeństwa zostaje stłumioy przez sile mechaizmy kotrolujące, które ie dopuszczają do objawieia się go ie tylko przed iymi, ale awet przed samym sobą. Gdy iebezpieczeństwo mija przestają działać mechaizmy kotrolujące i wtedy a wspomieie przebytych doświadczeń lęk odawia się [7]. Opiekując się pacjetem dializowaym bardzo waża jest idetyfikacja staów emocjoalych pacjeta, ocea ich rodzaju, asileia i czasu trwaia oraz przyczy ich występowaia. Właściwe rozezaie pozwala pomóc pacjetowi w przezwyciężaiu egatywych emocji oraz zmiejszyć związay z tym stres. Praca pielęgiarki ze względu a częsty i długi kotakt z chorym pozwala a pozawaie staów emocjoalych pacjeta z możliwością iekiedy idetyfikowaia ich przyczy. Rozpozawaie to odbywa się za pomocą rozmowy, obserwacji zachowań, reakcji mimiczych. Taką techiką posługujemy się w życiu codzieym, wobec której ludzie wykazują zaufaie. Jedak powiy oe podlegać weryfikacji [7]. Fakt przewlekłej choroby jest iewątpliwie bezpośredią przyczyą stresu u pacjeta, ale dodatkowo występują ie czyiki, które go pogłębiają. Ich idetyfikacja jest ważym elemetem szukaia środków zaradczych i udzielaia efektywego wsparcia pacjetom. CEL PRACY Problemem podjętym w pracy jest pozaie przyczy stresu pacjetów dializowaych. W szczególości podjęto próbę odpowiedzi a astępujące pytaia badawcze: 1. Czy wprowadzeie leczeia erkozastępczego wpływa a występowaie stresu u tych pacjetów? 2. Jakie zmiee socjo-demograficze wpływają a odczuwaie stresu podczas hemodializy? 3. Czy rezygacja z pracy zawodowej jest odbieraa przez pacjetów jako czyik stresujący? 4. Czy koieczość utrzymaia diety i ależej masy ciała jest powodem stresu u osób dializowaych i z czego to wyika? 5. Czy istieje zależość pomiędzy postawami osób z otoczeia a odczuwaiem stresu przez pacjeta? MATERIAŁ I METODYKA Materiał badawczy zebrao a podstawie autorskiego kwestioariusza akiety, który został skostruoway a potrzeby iiejszych badań i pozwolił a osiągięcie ściśle założoych celów. Dobór próby badawczej był celowy. Badaia zostały przeprowadzoe w 2013 roku w Oddziale Sztuczej Nerki Samodzielego Publiczego Szpitala Kliiczego r 4 w Lubliie za zgodą dyrekcji, przy dobrowolym udziale pacjetów, z zachowaiem ich aoimowości. Procedura badawcza przebiegała zgodie z założeiami Deklaracji Helsińskiej. Uzyskae wyiki badań poddao aalizie statystyczej. Wartości aalizowaych parametrów scharakteryzowao przy pomocy liczości i odsetka lub wartości średiej i odchyleia stadardowego. Dla iepowiązaych cech jakościowych do wykrycia istieia różic między porówywaymi grupami użyto testu jedorodości χ 2. Do zbadaia istieia zależości między badaymi cechami użyto testu iezależości χ 2. Przyjęto 5 błąd wioskowa- 14 Dowload Date 1/17/17 Pielęgiarstwo 10:27 AM XXI wieku

Violetta Miaowaa, Aa Sałgut, Kiga Miaowaa, Marta Czekirda, Aa Bedarek, Dorota Nalepa, Noemi Czekirda ia i związay z im poziom istotości p<0,05 wskazujący a istieie istotych statystyczie różic. Badaia statystycze przeprowadzoo w oparciu o oprogramowaie komputerowe Statistica 10.0 (StatSoft, Polska). Badaia poprzedzoo pilotażem. Ostateczej aalizie statystyczej poddao 100 poprawie wypełioych akiet. WYNIKI Spośród ogółu badaych 64,0 (=64) staowiły kobiety, atomiast 36,0 (=36) mężczyźi. Najlicziejszą grupę wiekową staowiły osoby urodzoe w latach 1930-1940 (26,0, =26), astępymi przedziałami wiekowymi były lata 1941-1950 i 1961-1970 i wyosiły po 23,0 (=23), zaś ajmiej liczą grupę staowiły osoby urodzoe po roku 1990 (3,0, =3). Poad połowa badaych to osoby będące w związku małżeńskim (58,0, =58), pozostali to osoby samote. Wśród respodetów ajwiększy odsetek staowiły osoby z wykształceiem zasadiczym zawodowym (37,0, =37), astępą grupą były osoby z wykształceiem średim (34,0, =34), ajmiejszą atomiast 10,0 (=10) były osoby z wykształceiem podstawowym lub iepełym podstawowym. Poad połowa akietowaych (57,0, =57) jako miejsce zamieszkaia wskazała miasto powyżej 100 tys., astępie wieś (32,0, =32). Najmiejsza grupa badaych to mieszkańcy miasta do 100 tys. (3,0, =3). Biorąc pod uwagę aktywość zawodową, w większości były to osoby ie pracujące (75,0, =75). Struktura pracujących charakteryzowała się rówą liczbą osób pracujących umysłowo (29,0, =29) oraz wykoujących iy rodzaj pracy (29,0, =29), atomiast pozostała grupa (42,0, =42) to pracowicy fizyczi. Większość akietowaych 79,0 (=79) jako swoje główe źródło utrzymaie podaje retę lub emeryturę, 18,0 (=18) pracę zawodową, zaś z zasiłku utrzymuje się 3,0 (=3) badaych. Największy odsetek badaych 49,0 (=49) a wiadomość o chorobie zareagował egatywie, ie mogąc pogodzić się z chorobą. Zaczie miej badaych 37,0 (=37) zareagowało spokojie, godząc się z chorobą. Leczeie hemodializami jest leczeiem przewlekłym. Zwłaszcza pierwsze hemodializy są sytuacją ową, iezaą, stąd u zdecydowaej większości badaych 74,0 (=74) podczas pierwszych dializ wystąpił stres związay z zaistiałą sytuacją. Pozostali respodeci 26,0 (=26) deklarowali, że ie odczuwali stresu z tego powodu. Aaliza statystycza wykazała poadto, że akietowai, którzy mieszkali w mieście powyżej 100 tys. oraz a wsi istotie częściej byli zestresowai pierwszymi dializami (80,7, 75,0) w porówaiu z pacjetami, którzy mieszkali w mieście do 50 tys. lub do 100 tys. (37,5, 33,33). Stwierdzoe różice były istote statystyczie (p=0,01) (tab. 1). Pozostałe zmiee iezależe jak wiek, wykształceie, sta cywily, źródło utrzymaia i rodzaj wykoywaej pracy ie potwierdziły istotych zależości statystyczych (p>0,05). Tab. 1. Występowaie stresu związaego z pierwszymi dializami z uwzględieiem miejsca zamieszkaia Miejsce zamieszkaia Wieś, osada Miasto do 50 tys. Miasto do 100 tys. Miasto powyżej 100 tys. 80,7 =74 RAZEM 74,0 Aaliza statystycza: Chi 2 = 0,36, p=0,01 Występowaie stresu związaego z pierwszymi dializami TAK NIE =24 =8 75,0 25,0 =3 =5 37,5 62,5 =1 =2 33,33 66,67 =46 =11 19,3 =26 26,0 OGÓŁEM N =32 =8 =3 =57 =100 Próbując odpowiedzieć a pytaie, czy postawy osób z ajbliższego otoczeia mają związek z odczuwaym w tej sytuacji stresem przez pacjetów, przeaalizowao ich reakcje i porówao ze stresem odczuwaym przez pacjetów. Tak więc u połowy respodetów -53,0 (=53) ajbliżsi a wiadomość o chorobie zareagowali z przerażeiem, 37,0 (=37) spokojie, z gotowością iesieia pomocy i wsparcia, atomiast obojętie 5,0 (=5). Taki sam odsetek 5.0 (=5) badaych ie poiformował o swoich problemach zdrowotych ajbliższych. W wyiku przeprowadzoej aalizy stwierdzoo, że akietowai, których rodzia a wiadomość o chorobie zareagowała z przerażeiem oraz akietowai, którzy ie iformowali iych częściej potrzebowali wsparcia psychiczego w celu miimalizacji stresu związaego z leczeiem erkozastępczym (96,0, 80,0) w porówaiu do tych badaych, których rodziy zareagowały obojętie (60,0) i pozytywie, z gotowością iesieia wsparcia (73, =27). Stwierdzoe różice były istote statystyczie (p=0,02) (tab. 2). Tab. 2. Potrzeba wsparcia psychiczego w stresie związaym z leczeiem erkozastępczym w zależości od reakcji ajbliższych a chorobę Reakcja ajbliższych a chorobę Odczuwaa potrzeba wsparcia psychiczego związaego z leczeiem erkozastępczym TAK Nie iformuję o swoich problemach iych =4 80,0 Obojęta =3 60,0 Z przerażeiem =48 96,0 Pozytywa =27 z gotowością wsparcia 73,0 Ia =2 66,67 RAZEM =84 84,0 Aaliza statystycza: Chi 2 = 0,39, p=0,02 NIE =1 20,0 =2 40,0 =2 4,0 =10 27,0 =1 33,33 =16 16,0 OGÓŁEM N =5 =5 =50 =37 =3 =100 Vol.15, Nr 2 (55)/2016 Dowload Date 1/17/17 10:27 AM 15

Przyczyy stresu u pacjetów dializowaych Czyikiem dodatkowo utrudiającym proces akceptacji choroby a zarazem stresorem, jak wskazują badaia, jest fakt, że prawie 1/3 badaych czuła się dyskrymiowaa przez otoczeie z powodu rozpoczęcia leczeia erkozastępczego 29,0 (=29). Idetyfikując koleje przyczyy stresu okazało się, że spośród ogółu badaych u prawie połowy (41,0, =41) leczeie hemodializami wymagało rezygacji z pracy zawodowej. Kosekwecją było przejście a retę, co jest postrzegae przez pacjetów jako kolejy czyik stresogey, bo przyczyia się do obiżeia dochodów, a co za tym idzie poziomu i jakości życia (42,0, =42). U zdecydowaej większości badaych 84,0 (=84), postawieie diagozy iewydolość erek spowodowało koieczość zmiay stylu życia. Większość bowiem badaych 66,0 (=66) ma problemy z utrzymaiem ależej masy ciała. Problemy z utrzymaiem ależej masy ciała w zdecydowaej większości dotyczą przybywaia a wadze, co dotyczy aż 74,0 ( =74) respodetów. Główym tego powodem było wypijaie zbyt dużej ilości wody (63,5, =47) oraz spożywaie zbyt obfitych posiłków (25,7, =19). Najmiejszy problem w tej kwestii respodeci widzieli w zbyt dużej ilości kosumowaych owoców i warzyw (5,4, =4). Moża zaobserwować, że akietowai, którzy mieli problemy z utrzymaiem prawidłowej masy ciała częściej musieli zmieić tryb życia w wyiku iewydolości erek (90,9) w porówaiu z pacjetami, którzy ie mieli takich problemów (70,59). Stwierdzoe różice ie były jedak istote statystyczie (p=0,96). Blisko połowa pacjetów ma problemy z utrzymaiem diety, z czym powiązaa jest adwaga. Wśród jej powodów występowały kolejo: przyjmowaie zbyt dużej ilości wody (80,85), zjadaie zbyt wielu i zbyt obfitych posiłków (78,95), spożycie zbyt wielu owoców i warzyw (50,0). Zatem problemy z utrzymaiem właściwej diety, gdzie główym powodem przybywaia a wadze jest przyjmowaie zbyt dużej ilości wody ma istote zaczeie z uwagi a specyfikę choroby. Zależość statystycza ie jest istota (p>0,05). Poadto badaia pokazują, że respodeci ajczęściej zmieili w swojej diecie: spożywaie odpowiediej ilości pokarmów zawierających sód, zwiększeie liczby produktów zawierających potas, ograiczeie produktów fosforaowych (odpowiedio: 57,0 (=57), 40,0 (=40), 37,0 (=37). Tylko 10,0 (=10) badaych ie musiało wprowadzać zmia w diecie. Biorąc pod uwagę problemy z utrzymaiem prawidłowej diety, kolejy raz potwierdza się, że u poad połowy badaych 58,0 (=58) ajtrudiejsze było ograiczeie ilości przyjmowaych płyów, 23,0 (=23) miało problem z ograiczeiem produktów zawierających potas, ajmiejszy odsetek staowiły osoby mające trudość z ograiczeiem spożywaia owoców i warzyw (19,0, =19). OMÓWIENIE BADAŃ I DYSKUSJA Prezetowae badaia dotyczyły 100 pacjetów stale dializowaych w Oddziale Sztuczej Nerki, z których 64,0 miało zdiagozowaą przewlekłą iewydolość erek. 90,0 z ich posiadało przetokę tęticzo-żylą jako dostęp do hemodializy, a 10,0 cewik dializacyjy. Leczeie erkozastępcze jest dla pacjeta sytuacją trudą między iymi dlatego, że wymusza zmiaę trybu życia. Badaia włase wskazują, że ajwiększy odsetek badaych a wiadomość o chorobie zareagował egatywie, ie mogąc się pogodzić z chorobą (39,0), atomiast zaledwie (10,0) obojętie. Nowa sytuacja stawia pacjeta wobec koieczości zmierzeia się z wieloma trudościami, dlatego pacjeci reagują różie. Efektem tego jest fakt, co potwierdzają ie badaia, że depresja występuje u 48-60 chorych, a objawy lękowe u 29-42 pacjetów leczoych hemodializą. Kilkaaście procet pacjetów popada awet w ciężką depresję bądź asiloy lęk [8, 5]. Sapilak B.J. od marca 2002 roku do lutego 2004 roku przeprowadził podobe badaia a sześciu dolośląskich stacjach dializ. Badaia miały a celu miedzy iymi oceę występowaia i asileia zaburzeń lękowych i depresyjych u pacjetów przewlekle leczoych hemodializą. Co kwartał chorzy dializowai byli proszei o wypełieie formularza badawczego. Podczas rozmowy oceiao także sta psychiki pacjeta oraz stopień asileia dolegliwości somatyczych. Do grupy badaej włączoo 418 osób. Przytoczoe badaia pozwoliły określić występowaie depresji łagodej a 19-35, depresji umiarkowaej a 14-22 oraz depresji ciężkiej a 3-22. Testy psychometrycze wskazały a obecość lęku łagodego u 11-22 populacji, lęku umiarkowaego u 6-14, a lęku asiloego i 4-15 [9]. Prezetowae badaia włase pozwoliły zaobserwować, że u 74,0 badaych w związku z rozpoczyaiem leczeia erkozastępczego występował stres. Przyczyy jego są róże. Większość z ogółu badaych (66,0) ma problemy z utrzymaiem masy ciała. Problemy z utrzymaiem masy ciała polegają główie a przybywaiu a wadze (74,0), którego powodem ajczęściej jest przyjmowaie za dużej ilości płyów (80,85) i zbyt obfitych posiłków (78,85). Zmiay w tym obszarze sprawiają pacjetom trudość i są w związku z tym dodatkowym źródłem stresu w obliczu choroby, która wręcz wymusza powyższy reżim. Iymi istotymi powodami stresu jest koieczość rezygacji z życia zawodowego (41), poczucie dyskrymiacji i izolacji społeczej (29). Ie badaia przeprowadzoe w Katedrze Psychologii Kliiczej Katolickiego Uiwersytetu Lubelskiego w Lubliie. Badaia kocetrowały się a ustaleiu źródeł iepokoju pacjetów z przewlekłą iewydolością erek [10]. Zidetyfikowao astępujące źródła iepokoju: utrata subiektywie ważych fukcji ciała, ieprzewidywalość statusu zdrowia, ieprzewidywalość skutków leczeia, procedura przeprowadzaia zabiegu hemodializy, reżim leczeia, zmiaa jakości życia, poczucie osamotieia, perspektywa śmierci, bezradość, perspektywa życia ajbliższych. 16 Dowload Date 1/17/17 Pielęgiarstwo 10:27 AM XXI wieku

Violetta Miaowaa, Aa Sałgut, Kiga Miaowaa, Marta Czekirda, Aa Bedarek, Dorota Nalepa, Noemi Czekirda Porówując przytoczoe badaia oraz włase potwierdza się, że pacjeci leczei erkozastępczo ulegają sytuacji stresowej a skutek: koieczości diametralej zmiay stylu życia, koieczości stosowaia odpowiediej diety (kotrolowaie ilości spożywaych płyów, ilości i jakość zjadaych posiłków, owoców, warzyw) oraz zachowaia odpowiediej masy ciała, koieczości przeorgaizowaia życia zawodowego i rodzieego, koieczości otrzymywaia pomocy oraz wsparcia ze stroy rodziy, ajbliższych oraz persoelu medyczego, koieczości dbaia o dostęp aczyiowy do hemodializy. Zdecydowaa większość respodetów (79,0) miewając wahaia astroju, może liczyć a wsparcie rodziy (78,0) oraz pielęgiarek (20,0). Zatem badaia iezmieie pokazują, że w takich sytuacjach ogromą rolę powiie odgrywać persoel medyczy, który oprócz profesjoalych działań medyczych powiie służyć wsparciem i zrozumieiem. Powiie pomagać w budowaiu motywacji do działań prozdrowotych [11]. WNIOSKI 1. Leczeie erkozastępcze jest bezpośredią przyczyą stresu dla zdecydowaej większości pacjetów. 2. Pacjeci zamieszkujący duże miasta oraz a wieś istotie częściej byli zestresowai pierwszymi dializami w porówaiu z pacjetami, którzy mieszkali w miastach małych i średich. Stwierdzoe różice były istote statystyczie. Pozostałe zmiee iezależe jak wiek, wykształceie, sta cywily, źródła utrzymaia i rodzaj wykoywaej pracy ie potwierdziły istotych zależości statystyczych. 3. Koieczość rezygacji z pracy zawodowej dla prawie połowy pacjetów jest źródłem stresu, gdyż przyczyia się do obiżeia poziomu i jakości życia. 4. Koieczość zmiay diety powiązaa jest ajczęściej z występowaiem problemów z utrzymaiem ależej masy ciała, której powodem jest ajczęściej przyjmowaie za dużej ilości płyów i zbyt obfitych posiłków, czego zmiaa sprawia pacjetom trudość i jest źródłem stresu w obliczu choroby, która wymusza powyższy reżim. 5. Pacjeci, których rodzia a wiadomość o chorobie zareagowała z przerażeiem oraz akietowai, którzy ie iformowali o iej iych, częściej potrzebowali wsparcia psychiczego w porówaiu do tych badaych, których rodziy zareagowały obojętie i pozytywie, z gotowością iesieia wsparcia. PIŚMIENNICTWO 1. Horey K. Neurotycza osobowość aszych czasów. Pozań: Wydawictwo REBIS; 2009, s. 71. 2. Kubacka-Jasiecka D. Struktura ja a związek między agresywością i lękiem. Rozprawy Habilitacyje r 119. Kraków: Wydawictwo UJ;1986, s. 218. 3. Sapilak B, Kurpas D, Steciwko A, Melo M. Czy jakość życia jest istota dla chorych dializowaych? Problemy Lekarskie. 2006; 45: 89-93. 4. Sapilak B, Kurpas D, Steciwko A, Melo M. Profil osobowości i zaburzeia astroju pacjetów przewlekle hemodializowaych. Problemy Lekarskie. 2006; 45: 94-96. 5. Rutkowski B. (red.). Leczeie erkozastępcze w praktyce pielęgiarskiej. [W:] Majkowski M, Steciwko A, Sapilak BJ. Problemy psychologicze u pacjetów leczoych erkozastępczo. Gdańsk: Wydawictwo Via Medica, s. 2008. 6. Afeltowicz Z. Sta psychiczy chorych dializowaych. [W:] Rutkowski B. red. Dializoterapia w codzieej praktyce. Gdańsk: Wydawictwo MAKmed, 1996. 7. Reykowski J. Eksperymetala psychologia emocji. Warszawa: Wydawictwo K i W, 1974. 8. Sapilak B, Steciwko A. Depresja i zaburzeia lękowe występujące w trakcie długotrwałej hemodializoterapii. Problemy Lekarskie. 2004; 43: 3-4, 109-114. 9. Bartosz J. Sapilak B. Ocea asileia objawów lękowych i depresyjych oraz jakości życia chorych przewlekle leczoych erko zastępczo. [W:] Zastosowaia metod statystyczych w badaiach aukowych III; Jakubowski J, Wątroba J (red.). Kraków: StatSoft Polska Sp. z o.o., 2008; s.165-172. 10. Bereza B. Źródła iepokoju długotrwale hemodializowaych. Praca poglądowa. Psychiatria w Praktyce Ogólolekarskiej. 2007; 7 (1): 8-14. 11. Rymaszewska J, Kłak R, Syak A. Camberwell Assessmet of Need for the Elderly (CANE) badaie polskiej wersji arzędzia Camberwell Assessmet of Need for the Elderly (CANE) study of Polish versio of the tool. Psychogeriatria Polska. 2008;5(2);105-113. Praca przyjęta do druku: 20.11.2015 Praca zaakceptowaa do druku: 18.01.2016 Vol.15, Nr 2 (55)/2016 Dowload Date 1/17/17 10:27 AM 17